Full text of "Sancti Aureli Augustini Tractatus, sive, Sermones inediti [microform] : ex codice Guelferbytano 4096 : accedunt SS. Optati Mileyitani, Quodvultdei Carthaginiensis episcoporum, aliorumque ex Augustini schola tractatus novem"

See other formats

A . 



U n i v e rs U v o f Cfc 
libraries 

SMijipipsaipiEiiiiiiB 

fl' !l I iB^x>fllVil;il 



^ Yi {i 

IJotSciiCvVCO-l 

l|cniwHalmJ 



\<&^M 




OTTO HURRASSOWITZ 

BUCHHANDIUNG 

IEIPZIG: 



A 

cf 



SANOt /MJELI 7S5WSTINI 
TI&CIATV5 5IVE 5ERMONES INEDIT1 




^^^ ' '^i^^' ^ ^^^^^ ^ ^^^^ ~^r 

S&NOIMEII 



fcMBl^wlWHK^BWSlHRWwHiEftbaW) 

MONK 



INEDITI 

EX CODICE GVELFERBYTANO i096t 



DETEX1T ADlECTISaVE OOMMENTMJIB OBT1CIS 

PRIMES EDIDIT 

MORIN QSB. 



ACCEDVNT 
SS.OPXOTM1LEVITAN1 

QVODWLTDEI CARTHAQ1N1ENSIS EPISCOPORVM 

AUORVMQVE EXAVOVST1N15CHOIA 

TRACTATV5 NOVEM 



T 



MCMXVH 
OMPODVN1 ET MONAQ EX nPOGRAPHAI^^mNX 



By. 



r * I 






Imprimatur. 

Augustae Vindelicorum, die XIX. Septembris MCMXVII 

Vic. Gen.: M. Niedermair. 

Hauser, secret. 



744772 



GEOPGIO 

COMITI DE HERTLING 
MAGNI AVDELI AVGVSTINI 

SEDVLO IND AGATOm 

INTER FVDENTIS OEBIS INCENDIA 

HOC - MONVMENTVM - PACIS CATHOLIC AE 

ANIMO GRATO VENEDABVNDO 

DD 




PRAEFATIO 

[odex Guelferbytanus 40Q6, inter Wissemburgenses sine 
ullo certo auctore adnumeratus, ab O. v. Heinemann in 
suo Catalogo t. VIII, p. 273, breuiter atque baud ita accu- 
rate descriptus est. Nam licet ibi saeculo X adsignetur, 
peritissimorum tamen uirorum Pauli Lehmann et eheu 
nuper in bello impie occisi Sigmundi Tafel iudicio potius 
stare libet, qui librum saeculo IX, et quidem in Qermania 
septentrionali, scriptum mihi confirmarunt. Constat modo 
194 foliis pergam. 33x25 cm., at certe initio et fine mutilus: 
nam ex primo quaternione nonnisi septem folia supersunt, 
primo folio iam inde a multis saeculis abscisso; ex XXV. 
uero, qui nunc ultimus, unum folium exstat, cui alterum re- 
centiori aetate aptatum est. Quo factum, ut et consueta 
,,capitula" et titulus authenticus pessum irent; quorum loco 
recentiori aetate nescio quis de suo inscripsit: Tract atus 
vel homiliae diversorum patrum, ab initio et in calce 
m u t i 1 a e. Codex ipse, ex quo is noster descriptus est, etiam 
mancus ac male habitus fuisse uidetur, partim deficientibus 
foliis, partim inuerso ordine dispositis. Ab archetype quo- 
que puto repetendum est, quod saepissime litterae u et b 
uicissim permutantur, quodque non solum in uocibus com- 
positis sed et alias consonantes praeter usum communem 
adsimilantur: ut puta, quemammodum, at te, as se, ar 
redimendos nos, descendit an nos; quin et reperitur 
annus pro agnus, et in uerbo adiuuare littera d ab ama- 
nuensi constanter omissa est. Unam manum per totum uo- 
lumen, quicquid contra dixerit Heinemann, mihi agnoscere 
uideor, eamque licet hand elegantissimam, at planam pro- 
fecto ac lucidam: accessit cura correctoris coaeui, qui recte 
interpungendis uocibus praecipuam operam dedit; quod uero 
idem aliique postea in textu nonnulla emendare ausi sunt, 
id quidem mea sententia parum felici successu. Denique 

S. Augustini tractatus. I \ 



S. Augustini tractatus 

animaduertas uelim, titulos singulis tractatibus praefigendos 
ab ipso antigraphario, sed fortasse paullo serius transscrip- 
tos, immo nonnumquam praetermissos fuisse membrana 
pura relicta. Codicem Monachium interueniente deuinc- 
tissimo mihi Uniuersitatis bibliothecario Georgio Wolff 
Guelferbytanae bibliothecae praefectus Gustauus Milchsack 
mira liberalitate transmisit. 

Atqui haec praefari oportuit, ante quam de tractatibus 
seu homiliis in collectione contentis singillatim dissererem: 
ubi etiam illud admoneo, numerum contioni unicuique suum 
a me adpositum esse, ut lectoris commodo consulerem, ce- 
terum ab antiquario sermones alia ratione, id est, per rerum 
ac sollemnitatum series esse signatos. 

* * ' 

* 

I. fol. 2 se laeta miratur . et de spiritu sancto protulisse gaudet . . . et 
gloria aeterna . dominus noster lesus Christus . cuius est honor etc . 
EXPLICIT TRACTATUS DE NATALE DOMINI . II . 

Posterior pars sermonis Appendicis Augustini 121 a me- 
dio n. 4; prior autem, ut dixi, cum primo folio iam diu inter- 
cidit. 

II. fol. 2 V INCIPIT TRAC . DE NATL . DOMINI . II Vnigenitus 
Christus dei filius . uerus sol iustitiae . . . et uirginitas perseuerat . 
in Christo lesu domino nostro . EXPLICIT TRAC DE NATALE 
DOMINI . 

Sermo inter genuinos Augustini 191, cum prolixiore ex- 
ordio ap. Migne notato t. 38, col. 1009, et t. 47, col. 1175 sq. 

III. f. 4 INCIP . TRACT . DE NATALE DOMINI . Ill . Hodie fratres 
karissimi . caeli desuper rorauerunt . . . redimique non poterat mundus . 
nisi fuisset Christus occisus . EXPLI . TRACT . DE NATALE DOMINI . 

Antiquus quidem sermo, et ut arbitror adhuc ineditus, 
sed ob tumidiorem dictionem Augustino omnino indignus; 
quem tamen propter ueteris latinae translationis qui in eo 
laudantur Bibliorum locos in Appendicem referam. 

IV. f. 5 V INCIP . TRACT . DE NAT . SANCTI STEPHANI PRIMI 
MARTYRIS . Dominus et saluator noster lesus Christus iubet nobis 
aliquid et promittit aliquid . . . nullo modo inuictus pugnabis . nisi 
pro tuis inimicis oraueris . EXPLI . TRACT . DE NAT . STEPHA . 

II 



Praefatio 

Augustini 382, a Maurinis haud immerito inter dubios 
reiectus. Sane paullo meliori forma hie exhibetur, omissis 
duodecim initio uersibus, qui ad sequentia minus apte cohae- 
rebant, neque ulla fit mentio euangeliorum a Stephano dia- 
cono lectorum, in decursu quoque orationis plurima ab editis 
discrepant: nihilominus nee sic eum ab Augustino prolatum 
putauerim, recentiorisque auctoris manum, fortasse Caesa- 
rii, admotam fuisse suspicio est. 

V. f. 7 INCIPIT . TRACTAT . EIUSDEM . Apostolica lectio . fratres 
karissimi . nuper auribus uestris insonuit .... inmarcescibilem coro- 
nam accipere. 

Append. August. 114. 

VI. f. 8 V INCIPIT TRACT . IN NAT . INFANTORUM QUI PRO 
DOMINO OCCISI SUNT . Aduenit ecce dies qua sacramentum 
christianae natiuitatis . . . quae magi ex ultimis terris Christo por- 
tabant . cui est hbnor etc. EXPLIC . DE NAT . INFANTUM . 

Incerti auctoris, at certe antiqui et Africani sermo hucus- 
que ineditus. Loquitur is urgente persecutione, dum Catho- 
lici regiae potestatis uexationibus obnoxii exilia Christi 
exemplo mutare coguntur, nee tamen, cum angelorum utantur 
praesidio, apostatarum fratrum ignauia animo franguntur. 
Ex eo coniectari licet orationem in monasteriali conuentu 
habitam esse, quod auctor de se et auditoribus profitetur, 
,aurum se non habere, quia mundi bona reliquerunt/ Cete- 
rum Africanis locutionibus sermo pullulat, ex quibus has 
exempli gratia proferre iuuat: aur arias iudictiones, non 
cinerescat, inimical is infestatio, protectionem angelicae 
paraturae, fidei pretiositas, myrrae supplicamenta, pro 
summis supplicamentis, potestatum terriculis fatigamur, 
etc. Necdum ullus Vulgatae uersionis usus, sed multa quae 
ad Africanas melius existimandas conducant. Huic quoque 
contioni erit in Appendice locus: quam postea, ut infra 
dicetur, in antiquissimo cod. Floriacensi, nunc Aurelianensi 
154, sancto Optato Mileuitano episcopo, et quidem forsi- 
tan iure, adscriptam esse recordatus sum. 

'* III 



S. Augustini tractatus 

VII. f. 12 INCIPIT TRACT . IN DIE EPIFANIORUM . Aperiatur 
hodie omne os, dilecttssimi ... in aeternum custodiat . per domi- 
num nostrum lesum Christum . 

Append. August, sermo 138. 

VIII. f. 13 INCIPIT TRACT . EIUSDEM . Diei huius aduentum si 
perfecto possimus ore narrare . . . ut sacrum domini corpus attin- 
geret . EXPLICIT . 

Simili modo incipit, at prorsus aliter prosequitur deci- 
mus sermo inter eos, quos publici iuris fecerunt Caillau et 
Saint- Yves ,S. Augustini Operum Supplem/ I, p. 29 sq. 
(Paris. 1836); uerum neutra forma genuinum Augustinum 
refert. 

IX. f. 13 V INCIPIT TRACT . DE IEIUNIO IN PRIMA DOM . QUA- 
DRAGESIMA . Adest nobis uenerabile et medicinale quadragesimae 
tempus . . . qui se in paupere esurire testatur . 

Append. August, sermo 144. 

X. f. 14' INCIPIT TRACTATUS EIUSDEM . Nonnulli christianorum, 
fratres, aestimantes se . . . nullis uermium stimulis conpungamur . 

Inter sermones s. Maximi Taurinensis ab editore Bru- 
none Bruni decimus septimus connumeratus: Migne 57, 583; 
ex quo nonnulla Caesarius in suam de Quadragesima, quae 
hie proxime sequitur, orationem recepit. 

XI. f. 16 INCIPIT DE DIE DOM . INITIO QUADRAGESIMAE . Rogo 
uos et admoneo . fratres karissimi . ut in isto legitimo . . . sub sua 
protectione perducat . Qui cum patre, etc . 

Fetus s. Caesarii Arelatensis episcopi ut uulgatissimus, 
ita indubitatus; Append. August. 142. 

XII. f. 18 INCIPIT TRACT . DE QUADRAGESIMA . Dominus et 
saluator noster fr . kar . qualiter ad eum . . . pro sua pietate per- 
ducere dignetur . Cui est honor, etc . 

Append, eiusdem sermo 141, Caesario item iam pridem 
resti tutus. 

XIII. f. 19 V INCIPIT . TRACT . DE QUADRAGESIMA . Audiuimus 
fr . kar . scripturam dicentem . locutum esse dominum ad Abra- 
ham . . . et sic semper cum domino erimus . Praestante domino , etc . 

Inter pseudo-augustinianos sermo 4, reuera Caesarii cate- 
chesis biblica incipiente Quadragesima habita. 

IV 



Praefatio 

XIV. f. 21 v Credere nos in deum patretn omnipotentem uniitersorumi 
creatorem regem saeculorum . inmortalem et inuisibilem . . . EXPLI- 
CIT TRACT . DE SYMBOLO . 

Sermo Augustini genuinus 215. Quod autem hie absque 
titulo et in media periodo n. 2 incipit, archetypone, cui ini- 
tium defuerit, an antiquarii oscitantiae inputandum, nescio. 

XV. f. 23 V INCIPIT TRACT ATUS DE SYMBOLO . Apostolus dicit 
erit onrnis qui inuocauerit nomen domini saluus erit . Ad istatn 
salutem curritis . . : Symbolum est ergo breuiter conplexa regula 
fidei... in fide non erret.amen.EXPLI.TRAC.DESYMBOLO.ini. 

Permagni sane aestimandus iste sermo, ac ueluti ineditus, 
licet maximam partem cum Augusiini sermone 213 conueniat. 
Nam de hoc et Maurini: ,In editis tantum, inquiunt, ser- 
monem hunc uidimus, non in manuscriptis'; ac nostra aetate 
magnus ille christianae antiquitatis inUestigator C.P.Caspari 
nonnisi unum codicem in quo exstaret inuenit, et hunc char- 
taceum, nee saeculo XV. antiquiorem, Wratislauiensem regiae 
bibliothecae I. Q. 344: alterum saeculi item XV. in bibl. 
regia Monacensi 8826 postea recognouit collega et amicus 
desideratissimus Odilo Rottmanner: nunc uero ecce tibi 
testem insperatum totis sex saeculis uetustiorem. Praeterea 
saepe in dubium uocata erat sermonis auctoritas, quod textus 
symboli a Romano-Mediolanensi, qualis ab Augustino solet 
exponi, duplici nomine discreparet: nempe ter in eo lege- 
batur qui conceptus est de spiritu sancto, natus ex 
Maria uirgine, omnino ut in textu recepto, itemque uno 
saltern loco passus sub Pontio Pilato, crucifixus, mor- 
tuus et sepultus. Atqui in codice Guelferbytano genuina 
lectio ubique exhibetur: qui natus est de spiritu sancto 
et uirgine Maria, et sub Pontio Pilato crucifixus et 
sepultus; ut nullus deinceps remaneat ex hoc capite ambi- 
gendi locus. Neque hoc satis: ipsius symboli explanationi 
in nostro manuscripto conectuntur exordium et clausula, quae, 
licet in editis haud reperies, omnes tamen numeros in se 
habent, quibus ea genuina esse agnoscas. Prodeat itaque 
iam primum in integrum restituta maximi ponderis oratio, 

V 



S. Augustini tractatus 

eximiique ingenii uiros, qui earn ab Augustino compositam 
uindicarunt, minime deceptos fuisse ostendat. 

Erit fortasse qui miretur hunc tractatum uelut ,de sym- 
bolo quartum' computari, itemque jquintum' qui proxime 
sequitur, cum nonnisi tres hoc loco exhibeantur: cuius rei 
causam esse conicio, quod in exemplar! tot saltern numero 
tractatus de symbolo exstiterint, ex quibus tres demum 
fuerint ab eo qui collectionem adornauit selecti; quod ipsum 
haud semel infra accidisse reperies. 

XVI. f. 28 INCIPIT TRACTATUS DE SYMBOLO . V . Tempus est ut 
symbolum accipiatis quo continetur . . . et proficiendum est . EXPLI- 
CIT etc . 

Sermo Augustini 212. 

XVII. f. 29 v INCIPIT TRACTAT . DE DOM . ORATIO . I . Sym- 
bolum reddidistis . quo breuiter conprehensa . . . merces erit . amen . 
EXPLICIT etc . 

Eiusdem sermo 58. 

XVIII. f. 33 V INCIPIT TRACTATUS DE DOMINICA (sic) . II . Do- 
'mmicum semen per manus linguae nostrae in uestris cordibus . . . et 
trades symbolum . Amen . EXPLI , T,RAC . DE DOM . ORAT . II . 

Sermo ineditus quidem et iis, qui de ,traditione' domi- 
nicae orationis liturgica documenta quaerunt, non neglegen- 
dus: quern tamen in Appendicem libelli huius reiciendum 
censui, quippe cuius et remissior dictio et loci ex sacra 
scriptura adducti alium omnino atque Augustinum clamitent 
auctorem. 

XIX. f. 35 V INCIPIT TRACTATUS DE DOM . ORAT . HI . Videmus 
dilectissimi uestram sanctam deuotionem expectantiumi dominicam 1 
percipere orationem . . . facientes uoluntatem eius . amen . EXPLI- 
CIT etc . 

Neque magis Hipponensis uenam prae se fert contio 
haec, in qua et ipse dominicae orationis tenor fiatuoluntas 
tua in caelo et in terra ... et ne nos passus fueris 
induci in temtationem ab Augustini consuetudine alienus 
est, codici uero Colbertino (c) consonat. Ceterum cum nee 
indigna sit quae legatur, nee hucusque quod sciam edita 

VI 



J> 
J> 



Praefatio 

f uerit, earn in Appendice post praecedentem conlocaui, Quod- 
Uultdeo Carthaginiensi episcopo aliquando fortasse uindi- 
candatn. 

XX. f. 37 INCIPIT TRAC . DE DOM . ORATI . IIII . Reddidistia 
quod credatis . audistis quid oretis . . . sed etiam 1 discatis quid desi- 
derare debeatis . amen . EXPLICIT etc . 

Sermo Augustini 59 aliunde emendicatis mercibus passim 
auctus. Verbi gratia, n. 7 Maurinae editionis haec interpolata 
sunt, quae in sermone quoque De effetatione Homiliarii 
wisigothici Silensis (Cod. Brit. Addit. 30853, fol. 55 V ; cf. 
Anecdota Maredsolana I, 411) partim leguntur: ,,Numquid 
,,dignatur aliquem uestrum affiliare comes uester?... Non 
enim orabitis hanc orationem nisi post baptismum. Ad octo 
enim dies reddituri illam estis, non oraturi: post baptismum 
u illam orabitis. Quomodo enim dicit Pater noster, qui 
,,nondum est natus? Quia ergo hanc orationem cottidie 
,,dicturi estis, moneo uos in dei gratia filios meos" etc. 

XXI. f. 39 INCIPIT TRAC . DE PASSIONlE DOMINI | 39 V | Magnum 
et ineffabile sacramentum dominicae passionis sollemniter Wodie cele-. 
bramus . . . non semel m anno . sed continua sanctitate . amen . 
EXPLI . etc . 

Breuis atque ineditus sermo in Parasceue, cuius siue 
sobriam eloquentiam locosque biblicos adtendas, siue sen- 
tentias cum epistula Augustini 140 eiusdemque in Ps. 21 
Enarratione secunda conferas, neminem praeter ipsum auc- 
torem ultro agnosces. Nimirum Psalmus ille in sacro diei 
conuentu lectus fuerat, iuxta usum quern tota Africa recep- 
tum Tractatus 13 in lohannem n. 4 testatur; de quo et 
s. Doctor potissimum contra Donatistas disputat, regnum 
Christi nullo terrarum limite concludi, eiusque tunicam di- 
uidi non oportere contestans. 

XXII. f. 40 INCIPIT TRAC . DE PASSIONE DOMINI . Passio domini 
et saluatoris nostri lesu Christi fidiucia gloriae est ... si patienter 
pertulit deus . quod uoluit inimicus iniustus . amen . EXPLI . etc . 

Sermonem hunc aeque ineditum iam s. Augustino ad- 
scribendum apud me decreueram, cum demum comperi ex 

VII 



S. Augustini tractatus 

quinque fragmentis ,de passione domini', quae Beda et Flo- 
rus collectaneis suis inseruere (Migue 39, 1723 sq.), secun- 
dum quartumque ex hoc ipso sermone excerpta esse: itaque 
accedit iudicio meo utriusque uiri doctissimi auctoritas. Si- 
mulque considera, a Possidio ,De passione domini tractatus 
duos' baud secus atque in nostro codice notari. 

XXIII. f. 41 v INCIPIT TRACTAT . DE NOCTE SANCTA . Do, 
minus noster lesus Chrjstus in plenitudine tem]poris pro aeteraa nostra 
salute passurus . . . ne intremus in temptationem . amen . EXPLI . 
TRACTAT . DE NOCTE SANCTA . I . 

Breuis quidem et simplex eaque inedita allocutio cum 
reliquis sermonibus ab Augustino ,in uigiliis Paschae* habi- 
tis, in primis 219 conferenda; qua ex conparatione necnon 
ex locis sacrae scripturae adlatis earn quoque ex beatissimo 
uiro profectam esse nihil dubito. 

XXIV. f. 42 INCIPIT TRAC . DE NOCTE SANCTA . II .~| 42 v | 
Quoniam dominus noster lesus Christus diem quern fecerat moriendo 
luctuosum . . . qui mortuus est ut uiueremus . amen . EXPLI . TRAC . 
DE NOCTE SANCTA . II . 

Propositi sui esse indicat orator, ut ,prius de generali 
uigilia, postea de speciali hodierna, quae dominus dederit, 
pauca dicat*. Atqui prolixum fragmentum de speciali ratione 
paschalis uigiliae Eugippius ,Excerptis^ suis c. CXX (al. 135) 
inseruit, quod et Maurini uti sermonem Augustini 221 protu- 
lerunt. Quod quidem fragmentum ipsa est orationis nostrae 
huius altera pars, pars uero prior nondum in lucem edita est: 
ut neque hie desit, qui sponsor iam inde antiquitus appel- 
letur, cum ipse se sermo ui propria Hipponensis fetum in- 
dubitatum prodat. 

XXV. f. 44 INCIPIT TRACTATUS DE NOCTE SANCTA . Ill . Do. 
iminus noster lesus Christus passioni proximus . ubi pro debitis 
inostris . . . sed quia uicit leo . ueniet iudicare uiiuos et mortuos . 
amen . EXPLI . TRACTAT . DE NOCTE SANCTA . Ill . 

Haec quoque tertia de uigiliis paschae oratiuncula et 
grata nouitate et Augustinianae eloquentiae sapore insignis, 
nee quidquam ab huius usu ac consuetudine dissident quae 
ex utroque testamento laudantur testimonia. 

VIII 



Praefatio 

XXVI.f.44 v INCIPITTRACTATUS DE DOMINICA SANCTI PASCHE. 
Hie esf dies quern fecit dominus . exultemus et iocundemur in eo . 
Sicut modo domino deo nostro cantauimus . ita illo adiuuante . . . 
senescere licet . mori non licet . amen . EXPLI . TRAC . DE DOM . 
SANCTI PASCE . 

Habetur hie, ni fallor, quasi musiuum opus ex ser- 
mone Augustini 230 itemque ex serm. 225 n. 4 inde a uerbis 
,Ecce multitude ista' congestum. Et quidem uidere mihi 
uideor, quae mens fuerit sarcitoris. Sane sermo 230 breuissi- 
mus: quae autem in 225 de primis quarti euangelii uersibus 
disseruntur superuacanea et ad popularem intellegentiam 
minus accommodata nescio quis actuosus homo secum repu- 
tans satius existimauerit quae hinc et inde de uersu 
Psalmi 117 dicuntur inter se contexere. Non potuit tamen 
quin sese infra rem ostenderet, dum et humiliora uocabula 
Augustinianae orationi immiscuit, et s. scripturae locos suo 
arbitratu saepius adcommodauit. 

XXVII. f. 45 v INCIPIT TRACTAT . DE DOMINI . SANCTE PASCE. 
Post laborem noctis praeteritae . quoniam et si spiritus . . . propten 
aedificationem illorum . amen . EXPLICIT etc 

Sermo Augustini inter genuinos 228: quern, cum ab 
Hieronymo Vignier male fido nomine primum editus sit, 
textumque passim deprauatum exhibeat, cum hoc uetusto 
exemplari conferre proderit. 

XXVIII. f. 46 v INCIPIT TRAC . DE DOM . SANCTI PASCE . Do- 
'minum nostrum lesum Christum factum esse hominem . . . ut cum 
uideritis non erubescatis . sed potius exultetis . amen . EXPLICIT etc . 

Sermo item genuinus 119, quibusdam in locis leuiter 
inmutatus; quern etsi Maurini inter sermones de Scriptura 
conlocarint, in suis tamen codicibus haud secus ac in nostro 
,In die Paschae* inscribi fatentur. 

XXIX. f. 48 v INCIPIT TRACTATUS DE DOMINICO SANCTE PA- 
CHE . Siquidem ipse habet clauem Dauid . . . adoptati sumus . cui 
est gloria , etc . 

Est s. Hieronymi de Ps. XLII ad neophytos tractatus 
(cf. ,Anecd. Maredsol/ IIP, 416), sed hie initio casune an 
ex industria mutilus: Augustini certe nomini inde a remota 

IX 



S. Augustini tractatus 

aetate falso addictus, uti ex codice Vaticano 5758, olim Bo- 
biensi apparet, ex quo eum Angelus Mai in ,Noua Patrum 
Bibliotheca' I, 20 sq. expressit. 

XXX. f. 49 v INCIPIT TRAC . DE DOM . SANCTI PASCAE . Vos in 
mouam uitam regenerati . propter quod infantes uocamini . . . ut ad 
promissa dei peruenire possitis . amen . EXPLICIT etc . 

Pulcherrima eaque inedita oratio de arcanis ritibus, qui 
initiandis olim Christianis in usu erant, et de dialogo eucha- 
risticae praefationi praemisso, ut in sermonibus 227. 229. 
et 272; quam et ipsam a nemine si non ab Augustino pro- 
fectam esse censeo. 

XXXI. f. 51 INCIPIT TRACTATUS DE DOM . SANCTE PASCHE . 

Hoc quod uidetis . karissimi . in mensa domini panis est et uinum . . . 
ut ea quae dicta sunt teneatis . amen . EXPLICIT etc . 

Ut de reliquis taceam, iste argumenti loco sermo sit, 
quam rara inuentu quamque pretiosa i, qui hanc collec- 
tionem adornauit, monumenta patuerint: iste, inquam, de 
sacramentis sermo, cuius nonnisi breue fragmentum ex Beda 
et Floro Maurinis innotuerat (serm. 229), quique postea 
a Michaele Denis ex uno codice Neapolitano in Biblio- 
thecam Palatinam Vindobonensem inlato integer demum 
editus est, is in nostro etiam Guelferbytano omnibus suis 
partibus constat, cum textu dionysiano baud absque utilitate 
conferendus. 

XXXII. f. 52 INCIPIT TRAC . DE DOM . SANCTE PASCE . Sicut 
iaudistis praedicari dominum Chlristum . quia in principio . . . et de 
sacramentis altaris hodie infantibus disputandum est . amen . EXPLI- 
CIT . etc . 

Sermo Augustini 226. Ubi uero in fine legitur, ,quoniam 
et post laboraturi sumus', in codice nostro habetur ,post 
labor em sumus*; porro ita concinnius, uti uel ex ser- 
monis 228 exordio apparet: ,Post laborem noctis praeteritae/ 

XXXIII. f. 52 v INCIPIT TRACTATUS DE DOM . SANCTE PASCE. 
Beati apostoli cum mirabilia facerent . et sanitates in nomine Christi . . . 
Sufficiant cadtati uestrae . quia multa agenda sunt . EXPLI .. TRAC . 
DE DOM , SANCTI PASCE . 

X 



Praefatio 

Pauca quidem uerba, sed ea inedita, et quae Augustinum 
o.mnino referant, de merito fidei in Christum a mortuis 
resurgentem, deque eodem Christo ubicumque potuerimus 
praedicando. Quod sane mireris, recurrit infra eadem allo- 
cutio post tractatum LI I ex alio exemplari, ut uidetur, ex- 
cripta, ibique dominico octauarum Paschae adsignatur. 

XXXIV. f. 53 INCIPIT TRACTATUS DE DOM . SANCTI PASCE . 
Omnem quidem diem dominus fecit . non solum autem fecit . sed 
etiam facit . . . caritatis . inmortalitatis . aeternitatis . amen . EXPLI- 
CIT TRAC . DE DOM . SANCTE PASCE . 

Perbreuis quoque sermo iste, at pariter ineditus et ora- 
toriis Augustini uirtutibus plane dignus. Agit s. episcopus 
de uersu psalmi Hie est dies quern fecit dominus, et de 
laetandi modo Christianorum, ostenditque Alleluia licet hie 
semper absque satietate dici non possit, in futura tamen uita 
ita esse decantandum, ut perpetuo iocunditatem, numquam 
afferat fastidium. 

XXXV. f. 54 INCIPIT TRAC . DE SECUNDA PER . PASCA . Passio 
domini et resurrectio duas ostendit nobis uitas . unam quam tole- 
ramus . alteram quam desideramus . . . dominus erit merces tua. 
amen . EXPLI . TRAC . DE SECUNDA PER . PASCE . 

Eodem fere modo incipit et explicit sermo inter Mai- 
anos 83 (Noua PP. Biblioth. I, 162 ex cod. Vaticano 4951, 
saec. XII); quern cum ego ante annos amplius uiginti cum 
ceteris minutiori cura apud me recenserem, chartulis meis 
aperte consignaui, ipsum quidem genuinum, at certo parte 
sui truncatum esse, et aliqua n. 2 post uerba ,sed membra 
sua in terra cognoscebat' desiderari. Cui nunc iudicio fidem 
facit codex Guelferbytanus, quando quidem is loco a me 
designate paginas integras tres exhibeat, quae in ms. Vati- 
cano desunt, quaeque ad uitam ,alteram quam desideramus' 
pertinent. lam igitur sermo totus enotescit, totus, inquam, 
et pulcherrimus; nam ex ea parte, quae hie primum editur, 
ita auditores commotos fuisse apparet, ut contionatori assen- 
sum clara uoce adclamarent. Quibus ille: ,Quid est, inquit, 
quod clamatis, si ad mentes uestras nulla esca peruenit? Sed 
nos quid sumus?' etc. 

XI 



S. Augustini tractatus 

XXXVI. f. 56 v INCIPIT TRACT AT . DE SECUNDA PER . PASCE . 
Resurrectionem domini alii uiderunt . alii nuntiatam non crediderunt . . . 
corrigant claudicationem . ueniant ad benedictionem . amen . EXPLI . 
TRAC . DE SECUNDA PER . PASCE . II . 

Et sententiarum pondere et elocutionis arte Augustini 
esse se prodit sermo iste hactenus ineditus. In quo de fide 
resurrectionis disputatur, et cur certus hominum numerus 
earn sortiatur, ceteri autem occulto dei iudicio minime ad- 
tingant, quemadmodum in populo ludaico et in lacob pa- 
triarcha cum angelo luctante olim praefiguratum est: quibus 
similia alibi reperies, ut puta serm. 6, n. 6 sqq.; 122, n. 3; 
204, n. 3 etc. In margine porro alius manu fere coaeua des- 
criptus est Tractatus s. Aug. de XL, idem qui in Augustini 
Appendice 144 US est; cui etiam nonnulla ex serm. 26 Maximi 
Taurinensis (Migne 57, 584 B. C) inepte adsuta sunt. 

XXXVII. f. 58 Audistis quid dominus discipulis s'uis post resurrectionem 
dixerit . . Unde ergo mortuus ? Verbum caro factum est . et h'abi- 
tauit in nobis . amen . EXPLI . TRAC . | f . 60 | 

Nullus, ut uides, sermoni titulus praescribitur, quod et 
saepius infra accidit membrana pura relicta. Verum hie 
aliquid omnino deterius euenit, ut ordine forsitan inuersis 
seu etiam deficientibus archetypi foliis orationis nonnisi 
disiecta membra remanserint, quae etiam qualiter coadunari 
queant haud ita facile perspicias. Licet enim prima specie 
nihil huiuscemodi suspiceris, septem saltern in ea fragmenta 
distinguenda sunt: quorum primum duobus primis uersibus 
constat Audistis quid dominus morituris, secundum 
uero disperiit, tertium Quod enim deus sit Christus 
et non cognouistis me? immediate primo coniungitur, 
quartum Philippe qui me uidit pater et filius duo 
et quintum Quicquid iterum dicis Ego et pater 
audiat quinto et qUarto loco commutato ordine exhibentur, 
sextum et Arrianus unum Et si non estis idonei 
cogi in priorem partem sermonis proxime sequentis intrusum 
est, septimum tandem dare tamen f idem tenete habi- 
tauit in nobis quarto membro in codice subicitur, eoque 

XII 



Praefatio 

demum totus sermo absoluitur; textus quoque ipse, quod 
haud aegre intellegas, tot inter rimas hiatusque sententiarum 
identidem male habitus est. Quod maxime dolendum est, 
cum et sermo ineditus sit, et singulae eius particulae Augu- 
stini prodant ingenium. 

XXXVIII. f. 60 Domini passio discipulorum defectio . sed domini resur- 
rectio discipulorum refectio . . . Nolite esse latrones . sed imitamim 
fidem latronis . Amen , EXPLI . TRAC . DE TER . PER , PASCE . II . 

De duobus discipulis in Emaus cum Christo conuer- 
santibus sermo nondum, quod sciam, uulgatus: in quo licet 
multa occurant ex his quae de eodem argumento edisserenti 
Augustino sollennia sunt, uerbi gratia de fide latronis et 
discipulorum incredulitate instituta conparatio (cf . serm. 232, 
n. 6; 234, n. 2), stilus tamen et in exemplis biblicis uersionis 
latinae discrepantia imitatorem magis quam ipsum s. epis- 
copum demonstrant; ideoque et huic erit in Appendice locus. 
Superioris orationis fragmentum fortuito in eo intermixtum 
iam praemonui. 

XXXIX. f. 62 Hodie tertius dies agitur . ex quo gloriosa solemnitas 
caelebratur . . . ut non glorietur inuidus ludaeus . sed semper gau- 
deat Christianus . EXPLI . TRAC . DE TER . PER . PASCE . 

De eadem euangelica lectione sermo pariter ineditus, sed 
breuior, et ipse iisdem de causis post praecedentem in Ap- 
pendicem reiectus. 

XL. f. 62 V Resurrectio domini lesu Christi . forma est christianae fidei. 
Quod enim natus est . . . quomodo audebis dicere . Redde quod 
promisisti? amen . EXPLI . TRAC . DE TERTIA PER . PASCE . II . 

Uti tractatus XXXV, ita et huiusce pars prior unum ex 
Maianis sermonibus, eum uidelicet qui 34 us ordine est 
(Noua PR. Biblioth. 1, 73) efformauit: quern licet iam pridem 
genuinum esse agnouissem, exclusa inferioris sane aetatis 
clausula Ideoque, fratres, deuote, etc., mecum tamen 
reputans bonam ex eo partem deesse praesenseram. Et recte 
quidem, ut ex codice nunc Guelferbytano adprobatur: cuius 
ope tribus ferme paginis inter n. 2 et 3 Maiano textu redin- 
tegrato praedictum recentius additamentum tuto reicitur, 

XIII 



S. Augustini tractatus 

reliquae uero orationi, quam ex propiorum temporum 
exemplo eruditus Cardinalis edidit, testis longe antiquioris 
accedit auctoritas. Quod autem notatu dignum, etiam in 
recentissimo codice haud secus atque in nostro inscribitur 
sermo ,In feria tertia Paschae'. 

XLI. f. 65 Hodierna lectio commendat nobis uerum Christum . et ueram 
ecclesiam . uerum sponsum . et ueram sponsam . ne in aliquo er- 
remus . et aut sancto sponso . . . ne in tarn sanctis nuptiis litigemus . 
amen . EXPLI . TRAC . DE QUARTA PER . PASCE . 

Sermo Augustini 238, ex uno Vindocinensi codice pri- 
mum a Maurinis editus, quem idcirco cum nostro conferre 
operae pretium fuerit: uerbi gratia initio uerba aliquot erasa 
esse praemonent editores, quae in hoc integra seruata sunt. 
Quod porro locus euangelii Luc. 24, 36 sqq., qui in hac ho- 
milia exponitur, feria quarta Paschae in Hipponensi ecclesia 
recitari consueuerit, id etiam testatur uenerandae antiquitatis 
liber Floriacensis, de quo uidesis notam ap. Migne 38, 1122. 

XLII. f. 66 INCIPIT TRAC . DE . Ill . (sic) PER . PASCE . Diebus 
'his sanctis resurrectioni domini dedicatis . . . credamus de capite . 
amen . EXPL . TRAC . DE QUARTA (sic) FERIA PASCHE . II . 

Sermo eiusdem 242. 

XLIII. f. 68 Resurrectionem suam dominus Christus certain et uerami . 
imultis et uariis documents . . . Nos uidemus corpus . de capite cre- 
damus . Amen . EXPL . TRACTATUS DE QUARTA FERIA 
PASCE . Ill . 

Eadem euangelica lectio contra Manichaeos et Dona- 
tistas explicatur, quae et in duobus superioribus tractatibus: 
sed hie quidem ineditus, qui etsi mea sententia non ex toto 
Augustini, haud inperiti tamen imitatoris, fortasse Quod- 
uultdei, ingenium refert, ac inter eos, quos in Appendicem 
reieci, forma facile excellit. Quem licet si quis genuinis 
adnumerare uelit, nequaquam pertinaciter repugnem, interim 
uero, ut Michaelis Denis uerbis utar, s. Doctori subtrahere 
malui, quam supponere. 

XIV 



Praefatio 

XLIV. f. 70 V Bonum est ut commemoreimini quod omni anno soletis 
audire . Sicut enim quod scriptum est . . . usque ad consummationem 
saeculi . am'en . EXPL . TRACTATUS DE QUINTA FERIA 
PASCE . I . 

Hie quoque sermo hactenus incognitus, at prorsus Au- 
gustinianis accensendus, in quo de uerbis euangelii lohannei 
20, 17 Noli me tangere disputatur, ut in editis 243 246: 
quam pericopen s. episcopus ,omni anno*, ut ipse testis est, 
(serm. 246, n. 3) exponere solebat. 

XLV. f. 71 v Narratio resurrectionis domini nostri lesu Christ! secundum 
euangelistam lohannem . . . laudabunt te . EXPL . TRACTATUS 
DE QUINTA FERIA PASCE . IIII . (sic) 

Augustini sermo 243. 

XLVI. f. 73 De lectione euangelii . hodie secundum lohannem resur- 
rectio domini recitata est ... qui pro nobis mortuus est in infirmi- 
tate . amen . EXPL . TRACTATUS DE QUINTA FERIA SANCTE 
PASCE . IIII . 

In loh. 20, 1 18 pro feria quinta Paschae sermo alter 
ineditus, idemque Augustino indubitanter adscribendus, qui 
lectionem euangelii secundum Lucam 24, 36 sqq. pridie lec- 
tam fuisse commemorat: ut ex his de paschali hebdomada 
tractatibus pericoparum ordo facile restitui possit, qui Hip- 
pone Regio saeculo quinto ineunte receptus erat. 

XLVII. f. 74 Nouit caritas uestra lectiones istas sancti euangelii . . . 
Ibi ergo erunt omnes qui currunt ad decem et septem . qui faciunt 
legem dei . adiuuante spiritu dei . amen . EXPL . TRACTATUS 
DE SEXTA FERIA PASCE . I . 

Et iste in eorum numero est, qui hie primum Augustini 
nomine inscripti in lucem eduntur: tractat de mirabili pis- 
catione ad mare Tiberiadis, loh. 21, 1 sqq., et de mystica 
numeri piscium significatione, in qua tantum uirum plus 
aequo se oblectasse, cum aliunde, turn praecique ex ser- 
monibus 242252 notum est. 

XL VI 1 1. f. 76 Liber atoris nostri predicatio (sic) nostra est liberatio . . . 
et eritis non ad sinistram damnandi . sed ad dexteram coronandi . 
amen . EXPL . TRACTATUS DE SEXTA FERIA PASCA . II . 

Sermo Augustini genuinus 251. 

XV 



S. Augustini tractatus 

XLIX. f. 79 Apostblum Petrum primum omnium 1 apostolorum meministis 
in domini passione fuisse turbatum . . . testimonium dilectionfe . 
amen . EXPL' . TRACTATUS DIE SABBATU OCTABARUM 
SANCTE PASCE . I . 

Augustini sermo 147, quern Maurini quidem baud secus 
ac 28 um supra in serie contionum de Scriptura includi rna- 
luerunt, fatentur autem in suis mss. inscriptum habitus 
sabbato paschae, seu sabbato post pascha. Agit nempe 
de loco euangelii I oh. 21, 15 sqq., quemadmodum sermo 
253, qui et ipse in uetere Floriacensi libro praenotatur 
habitus die sabbato: quibus titulis nescio quid amplius 
sapit uenerandae antiquitatis quae in nostro codice legitur 
inscriptio. 

L. f. 80 Ecce dominus iterum post resurrectionem apparens discipulis 
interrogat apostolum Petrum . . . nemo timet iram potentis . h'ae- 
rendo uultui omnipotentis . amen . EXPL' . TRACTATUS DE SAB- 
BATU OCTABARUM SANCTE PASCE . II . 

De eadem euangelica lectione uerum is ineditus sermo, 
prorsusque nullius, quantum ego opinione auguror, nisi Au- 
gustini. luxta quern Dominus, quando Petrum interrogabat 
A mas me? nos interrogabat, ecclesiam interrogabat; simili 
modo nee Petrus unus claues accepit: ligant, soluunt et 
episcopi, immo aliquatenus singuli Christian!, ex quibus con- 
stat ecclesiae consortium. 

LI. f. 81 v Audistis apostoli Petri domino interrogante confessionem . . . 
commendo etiam ut pro ceteris oretis . EXPLICIT TRACTATUS DE 
SABB . OCTABARUM SANCTE PASCE . Ill . 

De eodem sabbato eodemque euangelii loco altera Au- 
gustini inedita oratio. Cuius potissimum conclusio notanda 
est, in qua s. episcopus unum ex quattuor haereticis, qui- 
buscum die praecedenti ,acrimonia disciplinae' egerat, ab- 
iuratis iam Arrii et Eunomii erroribus catholicum factum 
fidelibus commendat, atque hos ut pro ceteris orent hor- 
tatur. Qua de re occurrit mini Augustini epistula 170 eius 
et Alypii nomine ad Maximum medicum Thenitanum anno 
forte 415 scripta. Is ex Eunomianista fidei catholicae ipsis 
praesentibus ,cum magna exultatipne populi Dei* recens 

XVI 



Praefatio 

consociatus erat; alii autem nonnulli, quos in errorem indu- 
xerat auctoritate sua, nondum ,ecclesiae catholicae salubri 
correctione* fuerant restituti: quapropter ut eos docere non 
differat, atque ad domum Dei reducat admonent. Porro cum 
perpaucos eo tempore Arrianos in Africa remansisse constet, 
ipseque Augustinus testetur serm. 46, n. 18 ,Eunomianos 
non esse in Africa', non possum quin ducar ad suspicandum, 
inediti sermonis huius clausulam ad conuersionem praedicti 
Maximi referri: praesertim cum utrobique et de uno conuerso 
ceteris in pertinacia manentibus, et de coercitione ab iis qui 
praesunt ecclesiae adhibita, ac demum de pluribus episcopis 
adstantibus uniuersia quae dicuntur mire inter se consentiant. 

LII. f. 83 Pritno die dominico agnoscit caritas uestra . hoc est ante istos 
octo dies . . . et peritts . et perditis . amen . EXPU . TRAC . DB 
DOMINICO DIE OCTABARUM SANCTE PASCE . 

Sermo item nondum quod sciam in lucem editus, pari- 
terque Augustino omni exclusa dubitatione uindicandus. In 
eodem uersatur argumento, quo et sermones 224. 258. 260; 
quod uero ,in dominico die octauarum sanctae Paschae* 
inscriptus est, ita fere in antiquioribus codicibus sermones 
148 et 259 praenotantur, qui eadem die habiti sunt. Animad- 
uertit contionator, ante octo dies hoc cantatum esse a fideli- 
bus, quod hodie: Hie est dies quern fecit dominus, a se 
porro ex Geneseos exordio uerbisque Pauli ad Ephes. 5, 8 
explanatum fuisse; idem nunc de occulta inter homines 
diuisione lucis ac tenebrarum interpretatur, infantesque in 
Christo renatos adiurat, ut ,miscendi hodie numero popu- 
lorum' quos imitentur eligant, ac f ideliter uiuant, qui f ideles 
uocantur. 

XXXIII bis. f. 84 v Beati apostoli cum mirabilia facerent . . . quia multa 
Agenda sunt . EXPD . TRAC . DE DOMINICO OCTABARUM 
SANCTE PASCE . II . 

Quod nusquam alias in hac collectione contigit, secundo 
interponitur oratio supra n. XXXIII ipsi Paschae dominico 
adsignata: cuius locum proprium hunc potius esse credi- 
derim, cum. ad Psalmum 115 Credidi ea referatur, quern 

S. Augustinl tractatus. II XVII 



S. Augustini tractatus 

ex sermone 257 dominica post Pascha cantari solitum 
fuisse apparet. Quod autem ultimo dicitur ,quia multa 
agenda sunt', idem initio statim sermonis 260, qui eodem 
die habitus est, exprimitur: ,Ne moras f aciamus acturi multa'. 

LIII. f. 85 Hodiemo die baptizati in Christo et regenerati uniuerso 
populo dei celebrata sacramentorum sollemnitate miscendi sunt . . . 
quos fideles tales esse cognoueritis . Amen . 

Sermo Augustini 224 in uerbis et sententiis baud parum 
inmutatus, uti iam inde a principio dinoscitur: quern licet 
Benedictini editores ,in die Paschae* praenotarint, in capite 
tamen sermonis 260 admonent, diei dominico octauarum 
Paschae multis in libris adsignari. 

LIV. f. 86 v Ne moras f aciamus acturi multa . . . ne uos oneremus . 
breuiter omnibus uobis dico . h'aec agite quae audistis . et deus pads 
erit uobiscum . amen . EXPL . TRAC . DE DOMINICO OCT ABA- 
RUM SANCTE PASCHE QUANDO INFANTES MISCENDI SUNT 
POPULO DEI . 

Augustini sermo 260 a textu uulgato item passim dis- 
crepans: ubi multa ista, quae agenda erant, ad ritum, quo 
neophytis hac die uestes albae deponendae erant, fortasse 
referuntur. Hucusque series tractatuum ad singulos pascha- 
lis sollemnitatis dies pertinentium, quae sane contionum 
et numero et oeconomia prae ceteris huius collectionis par- 
tibus insignis est. 

LV. f. 87 Ascensionem domini in caelum cum carne in qua resurrexif 
dominus hodie celebramus . . . et ut credas quia uiues de me . prius 
morior pro te . amen . EXPLJ . TRACT . DE QUADRAGESIMA AS- 
CENSIONIS DOMINI . 

Sermonum ,de quadragesima Ascensionis domini' Pos- 
sidius quoque ipsissimis uerbis meminit in Catalogo c. 8 
et 9. Ex tribus porro, qui in codice habentur, hie primus 
et ineditus est, et mea quidem sententia certo Augustinianis 
adnumerandus; cuius splendore adeo accensi sunt auditores, 
ut prae admiratione exclamauerint, quod iis uerbis sanctus 
episcopus testatur: ,,Acclamatis, elegistis. .. Quid ostendi, 
,,ut clamaretis? Aliquos pulchros colores, aliquas uenustis- 
,,simas forraas, aurum, argentum ostendi? Oemmas uobis 

XVIII 



Praefatio 

,,inspiciendas aliquas protuli? Nihil horum: tamen adcla- 
,,mastis, et acclamando uos elegisse significastis/ 

LVI. f. 88 v Sollemnitatem diei huius ammonemus scientes . . . usque 
ad occasum laudate nomen domini . anned . EXPC . TRAC . 
DE QUADRAGESIMA ASCENSIONIS DOMINI . II . 

Sermo Augustini genuinus 265. 

LVII. f. 92 v INCIPIT TRAC . DE QUADRAGESIMA ASCENSIONIS 
DOMINI . II . (sic) Ascensionem domini hodie celebramus . . . men- 
dacium esset . Ecce ego uobiscum sum usque ad consummationem 
saeculi . amen . EXPL . TRAC . DE QUADRAGESIMA ASCENSI- 
ONIS DOMINI . 

Tres hac in oratione partes discernendae sunt: 1 exor- 
dium aduenticium decem fere uersibus constans, quod ipsum 
sermon! Deascensionedominiex cod. Silensi a me dudum 
edito, Revue Bened.XXIX (1912), p. 253 sqq., pariter prae- 
missum est; 2 pars prior sermonis Augustini 263 ab his 
uerbis n. 1 ,,Festus enim nobis, carissimi, hodiernus est 
,,domini ascensionis dies. Resurrectionem ipsius domini 
,,Pascha celebrauimus, ascensionem hodie celebramus" et 
reliqua usque n. 2, uers. 5 ,,Totum hoc fide tenemus, oculis 
cordis intuemur." Abhinc uero alio prorsus modo oratio 
concludit Laudati sumus, quia non uidimus... usque 
ad consummatiomem saeculi; quae clausula profecto Au- 
gustinum sapit, eademque sermonis est inter Maianos 44, 
qui rursus ut sermo apud Maurinos 263 incipit. Vides igitur 
tres omnino editiones inter se partim conuenire, partim plus 
minus discrepare: ex quibus cuinam fides potissimum ha- 
benda sit si quaeras, aperte respondeo, nulli. Nam, quod 
ad nostram Guelferbytanam adtinet, exordium, ut dixi, ali- 
unde ascitum ideoque resecandum est: cui adaptando non- 
nulla ex sermonis 263 exordio uerba pessum data sunt. 
Iterum quern ex duobus codicibus sermonem A. Mai euul- 
gauit, is quoque, licet initio cum sermone Maurin. 263, con- 
clusione cum nostro conueniat, numero tamen toto 1 . a uer- 
bis Christi enim resurrectio ex Maximi Taurinensis ho- 
miliis 60. et 57. emanauit, ut praetermittam textum mire 
n* XIX 



S. Augustini tractatus 

ubique deprauatum, ac fere nullam auctoritatem habere. De 
ipso demum, qui inter genuinos 263 us hactenus habitus est, 
quid dicam, qui duplici saltim loco centonem se esse osten- 
dit? Nam n. 2 initio, a uerbis Hodie enim, sicut auditis, 
fratres, dominus noster lesus Christus ascendit in 
caelum, quibus a Maiano nostroque discedit, quasi nouus 
manifeste sermo exorditur, qui et apud ueteres editores et 
in ipsis Maurinorum manuscriptis cum eodem n. 2 in haec 
uerba desinit: si non premat spiritum sarcina pecca- 
torum; quae autem n. 3 et 4 leguntur, licet plane Augusti- 
niana sint, cum superioribus non cohaerent. Hoc itaque 
uisum est, ut uel breuem allocutionem primum ab integro 
restituerem, qualis ex triplici fonte resectis interpolamentis 
emergit; quam ea de causa hisce ineditis sermonibus ad- 
iungendam duxi, quod praecipue Guelferbytani codicis ope 
quasi e tenebris in lucem ea quoque uocata sit. Qua in re 
exemplum Maurinorum sequor, qui sermoni 380 ,in omni- 
bus libris, etiam manuscriptis' interpolate ac uitiato absque 
manuscriptorum auctoritate praeter morem suum quin medi- 
cam manum admouerent minime cunctati sunt. 

LVIII. LIX. f. 93 V INCIPIT TRAC . DE QUINQUAGESIMA POST 
PASCA . Grata est deo sollemnitas .... liberatiit ipse saluator 
amen . EXPLI . TRACTATUS DE NAT ALE SANCTE (sic) IOHAN- 
NES BAPTYSTA . I . 

Animaduertis finem ad principium non quadrare; re enim 
uera duo hie sermones, immo semisermones habentur, 
quorum prior de Pentecoste ex iis, quos Hieronymus Vignier 
edidit, apud Maurinos 378, post haec uerba deficit: et siti 
in hac peregrinatione def id'amus (Migne 39, 1674, 1.4); 
alter de sancto lohanne Baptista inter Augustini genuinos 
293 US in 4, 1. 5 incipit ab his: lohanne Baptista. Si hoc 
homine nullus erat maior homo, etc. Ex quo coniectare 
licet, aliquot archetypi folia aut defuisse, aut certe ab anti- 
quario praetermissa esse. 

LX. f. 98 INCIPIT TRAC . DE NATALE SANCTE IOHANNES BAR, 
TYSTA . Cuius hodie celebramlis natalis diem praecursor est domini . 

XX 



Praefatio 

sanctus Johannes non euangelista sed baptista . . . gratias domino 
agere didicisti . amen . EXPL . TRAC . DE NATAL . SANCTI IO- 
HANNES BAPT1STE . 

Augustini sermo 290 cum pleniore exordio, de quo in 
nota Maurini. 

LXI. f. 100 V INCIPIT TRACTATUS DE NATAL . SANCTI IOHAN- 
NES BAPTISTE . Diei hodierni sollemnitas ... in praesepio positus 
est . amen . EXPLICIT TRACTATUS DE NAT ALE SANCTI IO< 
HANNIS BAPTISTE . Ill . 

Eiusdem sermo 292. 

iXII. f. 105 V INCIPIT TRAC , DE NATALE SANCTI IOH . BAPT . 
HI I . De lohanne baptista . non euangelista . cuius hodie natalts cele- 
bramus diem . . . breuiter concludam . homo humilietur . deus exafc 
tetur . qui gloriatur in domino glorietur . amen . EXPL . TRAC . 
DE NATAL . SANCTI IOHANNIS BAPTYSTE . 

De sancto Christi praecursore sermo ineditus: cui licet 
uno saltim loco nonnulla deesse uideantur, tamen ea quae 
supersunt et sententiarum grauitate et eloquentiae splendore 
suum Augustinum clamitant auctorem; nee contra dicunt 
exempla sacrae scripturae ex antiqua uersione adducta. 

LXIII. f. 108 INCIPIT TRACTATUS DE NATALE SANCTI IOHAN- 
NIS BAPTISTE . V . Quern diem celebramus hodiernum . . . haue 
gratia plena . Conuersi ad dominum . EXPL . TRAC . DE NATA- 
LE SANCTI IOHANNIS BAPTISTE . VI . 

Sermo inter genuinos 291 . 

LXIV. f. ;110 V INCIPIT TRACTATUS DE NATALE SANCTOR . APO- 
STOLOR . PETRI ET PAULI . I . Debuimus quidem tantorum mar- 
tyrum diem . . . magistrum in caelo habemus . amen . EXPL . etc . 

Sermo 298. 

LXV. f. 112 V INCIPIT TRACTATUS DE NATALE SANCTOR . APO- 
STOLOR . PETRI ET PAULI . II . Hodiernum nobis diem festum 
. . . peruenire mereamur . amen . EXPL' . etc . 

Sermo 297. 

LXVI. f. 116 V INCIPIT TRACTATUS DE NATALE SANCTOR. APO, 
STOLORUM PETRI ET PAULI . Ill . Apostolorum passio beatorum 
istum nobis sacrauit diem . . . expectationi caritatis uestrae . quantum 
coronator eorum dignatus est . non defuit . amen . EXPL . etc . 

XXI 



S. Augustini tractatus 

Contionem de Paulo apostolo Augustini nomine in- 
scriptam Caillau (serm. 52) et Mai (serm. 103) superiore 
saeculo ediderunt, cuius uel prima uerba Procedat nobis 
et foeatus Paulus ex prolixiore sermone decerptam earn 
esse testantur; atqui hunc ipsissimum sermonen tibi nunc 
ex Guelferbytano codice exhibeo, cuius nonnisi altera pars 
hactenus uulgata erat. Se suosque auditores ,in Africa con- 
stitutes* contionator aperte profitetur, et, uti alias Augusti- 
nus, ad hymnum Ambrosianum Apostolorum passio 
diem sacrauit saeculis in ipsa fronte orationis adludit; 
idem de meritis hominis ac Dei gratia baud aliter atque s. 
Doctor consueuit eloquitur; denique ea lecta cantataque fue- 
rant, quae huic sollemnitati propria in Hipponensi ecclesia 
fuisse ex reliquis quoque sermonibus constat: epist. 2. ad 
Timoth. 4, 6; psalm. 18; euang. loh. 21, 15 sqq. 

LXVII.f.119 INCIPIT TRACTATUS DE NATALE SANCTOR. APO- 
STOLORUM PETRI ET PAULI . IIII . Beati apostoli Petrus et 
Paulus diuersis temporibus sunt uocati . et uno die coronati . ,., . 
sed memento quia dei dona sunt merita tua . 'amen . EXPL" . etc . 

Quod de praecedenti protuli tractatu, idem prorsus de 
hoc esto iudicium: ipse quoque ineditus est, Augustinianus 
est. Cuius licet initio trita sententia recoquatur, uno die 
fuisse apostolos coronatos, aliunde tamen uidetur beato 
pontifici dubium aliquando subortum esse, utrum eodem 
omnino die et anno, an uno die mensis, non autem eodem 
anno, passi sint: conf. serm. 295, n. 7, et Ernesti de Dob- 
schiitz dissertationem ,Das Decretum Gelasianum' p. 255. 

LXVIII. f. 121 v INCIPIT TRAC. DE NATAL. SANCTORUM MAO 
.CHABEORUM . I . Magnum spectaculum positum erat . . . et non 
inuenies locum eius . EXPL . etc . 

Sermo Augustini 301 : hie uero, nescio quare, ultra sex 
primos uersus n. 7 non progreditur. 

LXIX. f. 124 INCIP . TRAC . DE NATAL . SANCTORUM MACCHA- 
BEORUM . II . Istum diem sollemnem gloria martyrum fecit . . . 
matrem traxit . amen . EXPL . etc . 

Sermo 300. 

f' ' 

XXH 



Praefatio 

LXX. f. 126 v INCIPIT TRAC . DE NATAL . SANCTI LAURENTI . 
I . Beati L'aurenti martyris dies sollemnis hodiernus est . . . non 
saeuitia tim'eatur . amen . EXPL . TRAC . DE NAT ALE SANCTI 
LAURENTI . 

Sermo 302, ubi passim nonnulla a textu uulgato discre- 
pant. Illud uero praecipuum est, quod ultimis uerbis in 
nostro codice subiungitur una ex iis quae post tractatum 
audiunt allocutiunculis, quarum exempla protuli in opere 
meo ,Etudes, Textes, Decouvertes', t. I, p. 299 et 304. 
Huic porro quinque sexue minio praescripta uerba sunt, quae 
legere iam non possis: in qua uir sanctus de his qui fugiunt 
ad ecclesiam mira prudentia disputat, statuitque satius esse 
,ut et nocentes in ecclesia muniantur, quam innocentes de 
ecclesia rapiantiir'; quapropter fideles ut frequentes con- 
ueniant hortatur ,ne quid indisciplinata audeat multitude*. 
Qua ratione autem huiusmodi admonitio cum sermone de 
natali s. Laurentii connectatur perspicuum est, quippe in quo 
abominati hominis caedem populi furore, non legitima po- 
testate factam, iamque iuxta seditionem uentum esse Au- 
gustinus queratur. 

LXXI. f. 131 V INCIP . TRAC . DE NATALE SANCTI LAURENTI . 
Agnoscit fides uestra grantim ... ad gloriam aeternitatis . amen . 
EXPL . TRAC . DE NAT AC . SANCTI LAURENTI . II . 

Sermo 305, ex iis qui ab lacobo Sirmond primum editi 
sunt ordine 26 Ul . Post cuius extrema uerba Christus 
teneatur in codice Guelferbytano haec legere est, quibus 
ullam auctoritatem haberi baud equidem putauerim: ,His 
,,uocibus excellentissimi saluatoris, et gratia eius et spiritu 
,,eius et inspirato amore eius accensi sunt martyres tuba 
,,ueritatis, exarserunt flamma caritatis, uicerunt promissa 
,,uanitatis, peruenerunt ad gloriam aeternitatis/ Eadem pau- 
cis inmutatis in cod. Casinensi 12: cf. Migne 47, 1188 c. et 
,Biblioth. Casin.' I, 173. 

LXXII. f. 133 INCIPIT TRAC . DE NATAL . SANCTI CYPRIAN! . 
I . Insignem martyrem Christi . per quern maxime istam rexit . . . 
sic laudatum esse gaudemus . amen . EXPL . etc . 

. XX1H 



S. Augustini tractatus 

Noua haec ac certo genuina oratio, de qua in ephemeride 
, Bulletin d'ancienne litterature et d'archeologie chretienne' 
IV (1914), p. 17 sqq. latius commentatus sum; cui maxime 
pretium addit sancti Cypriani opusculorum index ab Au- 
gustino circa finem relatus. 

LXXIII. f. 134 V INCIP . TRAC . DE NATAL . SANCTI CYPRIANI . 

II . Sollemnitatem sanctam eius martyris hodie celebramus . . . dlca* 
mus omnes . Deo gratias . Conuersi ad Dominum . amen . EXPL . 
TRAC . DE NATAL . SANCTO CYPRIANO . II . 

Ineditus pariter hie sermo, nee minus authenticus, ser- 
moni 309 tarn conclusione quam adductis ex Passione 
Cypriani locis persimilis. Ad festiuitatem martyris ,omnium 
fratrum sororumque multitude' conuenerat, lectumque erat 
euangelium loh. 12, 25, cantatus psalmus 125. 

LXXIV. f. 136 V INCIPIT TRAC . DE NATAL . SANCTI CYPRIANI . 

III . Dominus et saluator noster lesus Christus . in quo spes nobis 
est salutis aeternae . . . potens est dominus ab omni malo nos Uberare. 
amen . EXPI3 . etc . 

Perinde ac duo praecedentes et inedita et Augustiniana 
est haec oratio, sed longior, ac praecipue in Donatistas 
directa, quorum clamor Deo laudes responsioni martyris 
'Cypriani Deo gratias oppositus, omnibus Christianis catho- 
licis terrorem incutiebat. Hos Augustinus hortatur, tie 
timeant haereticorum collectiones, ne timeant praecipita- 
torum congregationes: aduersus quos ipse constanter pro- 
testatur ,non esse haereticos martyres, non esse martyres 
circumcelliones', ad omnem euentum mortemque ipsam 
paratissimus, dum boni episcopi officium ne praetermittat. 

LXXV. f. 140 INCIPIT TRAC . DE NATAL . SANCTI CYPRIANI 
. IIII . Sancta sollemnitas beatissimi martyris . quae nos in domini 
congregauit . . . aram fecimus Cyprianum . EXPL . etc . 

Inter sermones a Michaele Denis primum uulgatos 
ordine XIV US , Migne 46, 862866: atque adeo ex his quat- 
tuor in natale Cypriani orationibus, quot uidelicet Possidius 
in Catalogo notauit, nulla priscis editoribus, nulla Maurinis 
ipsis innotuerit. 

XXIV 



Praefatio 

LXXVI. f. 142 INCIPIT TRA'C . DE MARTA ETi MARIA SIGNIFY 
CANTIBUS DUAS VITAS . Sanctum euangelium cum legeretur . 
audiuimus a femina religiosa , . . ideo non mergimur . quia crucis 
ligno portamur . amen . EXPL' . TRAC . DE MARTHA ET MARIA 
SIGNIFICANTES DUAS VITAS . I , 

Priore parte conuenit cum sermone benedictinae editio- 
nis 104: reliqua uero, quae ad tres paginas excurrunt, etsi 
in nostro tantutn codice leguntur, et ipsa pulcherrima sunt, 
atque in omnibus Augustinum referunt; quae cum praece- 
dentibus manifeste adnexa sint, neque alibi, quod sciam, in 
sancti pontificis operibus reperiantur, integram contionem 
lectori philaugustino hie primum exhibere uisum est. 

LXXVII. f. 145 V INCIPIT TRAC . DE PARTU SANCTAE MARIAE . 

I . Sunt quidam qui dicunt fieri non posse ut ChWstus de Maria . . . 

et culpam sanauit . et poenam curauit . amen . EXPU . etc . 

Breue neque ullius momenti f ragmentum, quod quamdam 

similitudinem habet cum sermone inter Maianos 76, n. 3 sq. 

LXXVIII. f. 146 INCIPIT TRAC . DE NAT AC . SANCTOR . SCILITA- 
NORUM IN BASILICA NOBARUM . Martyrum Christi uirorum et 
feminarum fortitudo Christus * . . omnia cooperantur in bonum . 
amen . EXPL' . TRAC . DE NATAL 1 . SANCTOR . SCILITANO- 
RUM . I . 

Notantur a Possidio c. 9 ,per natalem sanctorum mar- 
tyrum Scillitanorum tractatus duo'. Ex quibus unum Mi- 
chael Denis e suo codice Neapolitano edidit (Migne 46, 
869 874); alterum porro sermonem esse 155 existimauit, 
quippe qui ,habitus in basilica ss. martyrum Scillitanorum' 
in uetere Sessoriano ms. praenotetur. Verum hunc ad diem 
natalem martyrum pertinere nullo argumento collegitur, 
immo legenti aliter esse apparet: at is profecto, quern inter 
cetera spolia magnifica e Guelferbytano libro modo eruimus, 
Carthagine recurrente Scillitanorum sollemnitate, neque a 
quoquam praeter Augustinum prolatus est. Ex quo id obiter 
animaduertere iuuat, recitata eo die in ecclesia fuisse prae- 
fatorum martyrum Acta, et quidem qualia a sociis Bollan- 
dianis in ,Bibliotheca hagiographica latina* n. 7532 sq. 
tertio loco recensentur, ipsa scilicet quae et in sermone ,De 

XXV 



S. Augustini tractatus 

tempore barbarico' Augustine olim adscripto laudantur 
(Migne 40, 703). Quod autem ,in basilica Nouarum', quae 
inter ,nominatas et amplas' teste Victore Vitensi eminebat, 
sermo noster habitus est, forsitan exigua nimis ilia fuerit 
uel maiore distans interuallo, quae ss. martyribus dedicata 
erat. Denique istud etiam notatu dignum, quemadmodum 
in sermone Augustini 14, qui et ipse ,Carthagine in basilica 
Nouarum* habitus praescribitur, ita et in hac oratione de 
paupertate et diuitiis deque Lazaro illo euangelico latius 
disputari, quam rei dieique ratio postulasse uideatur. 

LXXIX. f. 150 INCIPIT TRAC . DE NATAL . SANCTOR . PERPE- 
TUAE ET FELICITATE . I . Refulget et preminet inter comites mar- 
tyres . . . omnium signata sollemnitas . amen . EXPL . TRAC . DE 
NATAL' . SANCTOR . PERPETUA ET FELICITATE . I . 

Sermo August. 281. 

LXXX. f. 150 V INCIP . DE NATAL . SANCTOR . PERPETUA ET 
FELICITATIS . II . Martyres sancti quorum hbdie sollemnitas cele- 
bratur . inter quos Perpetua et Felicitas eminent . . . quibus iste 
nobis consecratus est dies pro tempore pauca suffecerint . amen . 
EXPL . TRAC . DE NATAL . SANCTORUM PERPETUAE ET 
FELICITA . II . 

Ineditus quoque hie sermo iure habeatur, licet extrema 
pars a uerbis Perpetua quippe et Felicitas nomina 
quidem duarum cum serm. 282, n. 1, eadem omnino sit. 
In quo utique haud omnia aeque placent, at neque in nostro, 
quae Augustini reuera esse adserantur: quippe in quo s. 
Doctoris sensus, sed inaequali plerumque ac tumida dictione 
uestitosne dicam an deformatos agnoscas. Neque minus 
suspicionem adferunt quae in eo laudantur sacrae scripturae 
loca, ut puta Matth. 24, 19 Vae praegnantibus et lac- 
tantibus in illis diebus, cum ab Augustino primum ,mam- 
mantibus', postea uti habet Vulgata ,nutrientibus', nusquam 
uero jlactantibus* lectum esse constet; quod ultimum contra 
legisse uidetur, quisquis is demum fuerit, sermonis ,De tem- 
pore barbarico' auctor, ubi de iisdem martyribus ita pro- 
nuntiat: ,Una earum erat praegnans, alia lactans* (Migne 
40, 703, n. 6). Ceterum oratio digna est quae legatur, quam 

XXVI 



Praefaiio 

uelut egregium ecclesiae Africanae erga martyres Thuburbi- 
tanos pietatis monumentum in Appendicem referendam 
censui, inter Quoduultdei episcopi opuscula et ipsam for- 
tasse aliquando conlocandam. 

LXXXI. f. 152 V INCIPIT TRAC . DE NATAL' . SANCTOR . MARTY- 
RUM . Memoriam martyrum celebramus . laudes ergo martyrum . . . 
festa martyrum celebrantes in sobrietate mentis . non in ebrietate 
uentris . simul deo placentes . amen . EXPL' . TRAC . DE NATAL . 
SANCTORUM MARTYRUM . I . 

Sermo August. 64. cum eodem exordio iisdemque uarie- 
tatibus atque in Vigneriano supplemento: cf. Migne 38, 425, 
not. 1. 

4 

LXXXII. f. 153 V INCIPIT TRAC . DE NATAL! . SANCTORUM MAR- 
TYRUM . II . Beatificamus martyres sanctos prae ceteris hominibus 
. . . sed maledictus omnis qui spem suam ponit in homine . amen . 
EXPL 1 . TRAC . DE NATAL ? . SANCTOR .MARTYRUM . II . 

Inedita ae pulcherrima de primis uersibus Psalmi 145 
oratio: in qua etsi me nonnulla prima specie offenderint, ut 
insolitum uerbum experibor ac saepius repetita sententia 
unus contra unum, postquam tamen ea ipsissima in genu- 
inis quoque Augustini operibus extare deprehendi, omnis 
iam ex animo scrupulus exemptus est. Quod idem dixerim 
de latina quam contionator explicat uersione Psalmorum: 
nimirum nihilo ea differt a Veronensi Psalterio, quocum 
Augustinum plerumque consentire notum est. 

LXXXIII. f. 156 INCIPIT TRAC . DE NAT AD . SANCTORUM MAR, 
TYRUM . Ill . Dies sollemnis sanctorum martyrum debitus sermo 
. . . unum pretium datum est pro omnibus nobis . am ; en . EXPL . 
TRAC . DE NATAL 1 . SANCTORUM MARTYRUM . Ill . 

Sermo August. 325, nonnullis in clausula mutatis, quae 
Hipponensi uiginti Martyrum memoriae, in qua oratio habita 
est, nimis propria esse uidebantur. 

LXXXIV. f. 157 INCIPIT TRAC . DE ORDINATIONE EPISCOPI . I . 
Hodie caritati uestrae . ex quo nos dents dignatus est ... numeroso 
possessore amplius dilatatur . amen . EXPL 1 . TRAC . DE ORDINA- 
TIONE EPISCOPI . I . 

XXVII 



S. Augustini tractatus 

Haec totius collectionis gemma, ac uere aureus sermo, 
quo quid possit ,benedictus doctor Israhel', quid pads 
catholicae atque unitatis eximius amator, splendidissime 
apparet. Quern ut in ephemeride ,Revue Benedictine' XXX 
(1913), p. 398408, cum breui commentario primum euul- 
gaui, statim laudare homines ac stupere, tarn praecipuum 
Augustinianae eloquentiae miraculum eruditorum uirorum 
oculos hactenus fefellisse. Cui eo etiam pondus additur, 
quod certum temporis prae se ferat indicium: nam paullo 
post collationem Garthaginiensem an. 411 habitus est, ex 
cuius Actis circa finem testimoniuin profertur. 

LXXXV. f. 163 INCIP . TRAC . DE CALENDIS IANUARIIS . I . Dies 
calendarum istarum . fr . dil . quas ianuarias ... a domino praemia 
repensentur . Quod ipse praestare, etc. 

Sermo Append. August. 129, Caesariique Arelatensis 
fetus indubitatus, quemadmodum alii tres supra, fol. 16. 
18. et 19 V - 

LXXXVI.f. 164 V INCIPIT TRAC . DE CONDENDO THESAURO . I . 
Omnis homo in tribulatione aliqua constitutus . . . qui dedit consi- 
lium corrigendi . Conuersi ad dominum . amen. 

Augustini sermo 60, sed inde a cap. VII dissimilis ac 
breuior. 

LXXXVII. f. 167 INCIPIT TRAC . AD CONIUQATOS . I . Audite 
carissimi membra Christ! . et matris catholicae filii . . . 

Sermo 392, qualis a Maurinis in nota describitur, id est, 
absque aduenticio de muliere curua exordio, quod equidem 
ex sermone a Possidio c. 9 notato truncum iam fragmentum 
superesse putauerim. 

LXXXVIII. f. 169 INCIPIT TRAC . DEj BONO CONIUOALI ET MALO 
,CONCUB . I . Quando castitatis bonum . fratres carissimi . secun- 
dum quod et decet . . . praemium feliciter peruenire . Praestante do- 
mino etc . EXPL . TRAC . DE BONO CONIUGALI . ET DE VI- 
TANDIS CONCUBINIS . I . 

Haec pariter a Caesario composita oratio (= Append. 
Aug. serm. 289), quam uero in antiquioribus codicibus 
rarius, quantum longi temporis experimento compertus sum, 
inuenias. 

XXVIII 



Praefatio 

LXXXIX. f. 171 v INCIP . TRACTA . DE AVARITIA . Sermonis 
nostri propositio apostolica lectio . Nihil Inquit intulimus in hunc 
mtindutn ... a quo tua debita relaxari petisti . amen . 

Sermo Augustini 177, idem, ni f allot, qui a Possidio 
quoque c. 9 ,De auaritia' notatus est. Hunc nonnisi in 
editis uidisse se Maurini testantur: quare baud superfluum 
fuerit textum cum Guelferbytano diligenter conferre. Quod 
autem iisdem uisum, n. 9 pro mendacissimo thesauro 
jinendicissimo* legi oportere, nihil coniectura aberrarunt, 
quippe cui et nostri codicis accedat auctoritas. 

XC. f. 176 INCIPIT TRAC . DE DIVITE EfT PAUPERE LAZARO . I . 
Sancta lectio si in ista uita nos salubriter terreat . . . cum panem da- 
bit . seipsum dabit . amen . EXPL .TRAC . DE DIVITE ET PAU- 
PERE LAZARO . I . 

Conuenit fere cum sermone inter Maianos 13. ex ms. 
Vatic. 5758. primum uulgato, nisi quod in nostro f ragmentum 
legitur ex serm. 86, n. 2. accitum, textusque baud parum 
immutatus est; ubi etiam locus ex lacobi epistula 2, 13 sic 
profertur: ,superexultat autem misericordia iudicio' (corr. 
iudicium), ut in epist. August. 167, n. 13. 

XCI. f. 178 INCIPIT TRAC . DE MULIERE SAMARITANA . Multa 
lecta sunt et magna et necessaria . . . salientis in uitam aeternam . 
amen . EXPL' . etc . 

Ex Augustini Tract. 15. in loh. priori parte consarci- 
natus. Neque abs re fuerit hoc loco animaduertere, simili 
modo a Caesario de inimicis diligendis perorante Trac- 
tatum in loh. 18 in rem suam conuersum esse. 

XCII. f. 180 INCIPIT TRAC . DE MULIERE CANANEA . SECUN- 
DUM MATHEUM . Mulier ista quae clamabat post dominum audistis 
quemadmodum q'uaesierit . petierit . pulsauerit . . . et ut fiat quod 
iubet . rogatur deus . et adiuuat dens . amen . EXPL . TRAC . DE 
MULIERE CANANEA . SECUNDUM MATH . 

Exstant hactenus duo saltim de hac Chananaea sermones 
Augustino adscripti, unus apud Maurinos 77, alter inter 
Maianos 4; hicce porro ab utroque omnino differt, atque 
ineditis uidetur accensendus. Qui licet per omnia Augustino 
dignissimus, tamen utrum re uera sancto episcopo adscri- 

XXIX 



S. Augustini tractatus 

bendus esset ob hoc a me aliquando dubitatum fuit, quod 
Psalmi 56 1 uerba haec cantata esse dicantur ,Miserere mei, 
deus, miserere mei, quoniam in te confisa est anima mea', 
cum Augustinus alibi constanter legat confidit. Verum ex 
recenti dissertatione Pauli Capelle ,La texte du psautier 
latin en Afrique' (Collectanea biblica t. IV. Romae 1913), 
p. 142 sq. demum intellexi, lectionem confisa est ad an- 
tiquiorem translationem pertinere, quae in usu liturgico anti- 
phonis decantandis multo adhuc tempore perstitit, postquam 
translatio ipsa alteri cesserat emendation. Nee forsitan is 
ita a uero aberret, qui hunc ipsum tractatum a Possidio c. 8. 
hisuerbisnotatumautumauerit: ,De responsorio psalmi quin- 
quagesimi sexti, Miserere mei, deus, miserere mei, quo- 
niam in te confidit anima mea/ Recitatum eadem die 
fuerat euangelium Matth. 15, 2128, item lecta epist. ad 
Rom. 7, 14 sqq., atque ex hac praecipue argumentatur orator, 
qua instantia, ut fiat quod iubet, rogandus sit Deus. 

XCIII f. 182 INCIPIT TRAC . DE VASTATIONE ROMAE . Intueamur 
primam lectionem sancti Danihlelis prophetae . . . etiam exitum ut 
possitis sustinere . amen . EXPL . etc . 

Augustini ,De urbis excidio sermo' a Maurinis seorsum 
in tomo 6. inter alia opuscula conlocatus: Migne 40, 716 724. 

XCIV. f. 186 V INCIPIT TRAC . DE TEMPORE BARBARICO . Magna 
plaga uulneris 'magnum exigit remedium . . . et Arrianum! prosternet 
rebaptizantem . amen . EXPL 1 . TRAC . DE TEMPORE BARBA- 
RICO . 

Habetur quidem in eodem tomo 6. sermo ,De tempore 
barbarico' Augustini quondam nomine inscriptus. Iste uero 
omnino ab eo diuersus: qui primum ab Angelo Mai in 
,Noua PP. Bibliotheca' I. 274282, sed ex exemplari pes- 
simo et ultima parte truncate editus est. Ipsum iam omnibus 
numeris absolutum ad calcem huius uoluminis denuo euul- 
gabo: ex quo et Caesarius nonnulla expilauit, atque in ser- 
monem transtulit, quern Arelate a Francis Burgundionibus- 
que obsessa an. 508 ad populum habuit (Append. August. 
s. 298). Quis autem tractatus auctor habendus sit, in disser- 

XXX 



Praefatio 

tatiuncula de opusculis s. Quoduultdeo Carthaginiensi epis- 
copo restituendis ante biennium latius prosecutus sum: ubi 
inter cetera hanc quoque de capta Carthagine lamentation em 
ipsi tuto adscribi posse ostendi, cuius quoque nomini for- 
tasse addicendi sunt Tractatus Appendicis nostri IV. VII. 
et VIII. 

XCV. f. 192 v INCIPIT EPISTOLA DE PRESSURIS TEMPORALIBUS 
SERVORUM DEI . Domino dilectissimo et desiderantissimo fratri et 
conpresbytero Victoriano Augustinus episcopus . Litterae tuae im- 
pleuerunt grandi dolore . . . 

Est Augustini epistula 111, cuius extremam partem, ut 
dixi, deficiente ultimo folio manus saeculi XV. suppleuit. 



Summa igitur totius descriptionis erit haec: constat col- 
lectio Guelferbytana tractatibus 95, immo 96, si rationem 
ducas tractatus XXXII I 1 post LII um secundo transscripti. 
Ex iis porro 

31 inter sermones Augustini iam cognitos atque indubiae 
auctoritatis numerum obtinent (2. 14. 16. 17. 27. 31. 32.41. 
42. 45. 48. 49. 53. 54. 56. 5861. 6365. 69. 71. 75. 79, 
81. 87. 89. 93. 95.), quorum aliquot, quippe qui codicem 
unum aut etiam nullum hucusque sponsorem habeant, ad 
hoc uenerandae antiquitatis antigraphum recognoscere ma- 
xime expediet; 

9 genuinis licet et ipsi accensendi, at hie diuersimode 
interpolati, adulterati, detruncati exhibentur (20. 26. 28. 57. 
68. 83. 86. 90. 91.); 

15 non Augustiniani quidem, tamen Augustino iam inde 
antiquitus adscript* sunt: ex quibus unus (29) Hieronymum, 
alius (10) Maximum Taurinensem, quinque (11. 12. 13. 
85. 88.) Caesarium, reliqui (1. 4. 5. 79. 77.) Africanos 
aliosque anonymos habent auctores, praeter unum (94), qui 
Quoduultdei episcopi esse uidetur, et hie primum integer in 
lucem prodit; 

XXXI 



S. Augustini tractatus 

32 baud minus Augustini fetus sunt indubitati, qui saltim 
ex parte (15. 66. 70. 76.), plerique etiam ex toto (2125. 
30. 3337. 40. 44. 46. 47. 5052. 55. 62. 67. 7274. 78. 
82. 84. 92.) hucusque incogniti erant: porro duorum auctori- 
tati (22. 24.) Eugippius, Beda Elorusque adstipulantur; 
duorum uero (35. 40.) fragmenta solummodo, eaque alienis 
mercibus inmixta, Angelus Mai saeculo superiori publicauit; 
tres denique (51. 70. 84.) ad euentus referuntur, qui aliis 
Augustini scriptis testati sunt; 

8 tandem hactenus pariter ineditos, etsi Augustino minus 
dignos putauerim, at ii certe neque sexto saeculo inferiores 
sunt, et ad priora christianae religionis tempora inlustranda 
minime spernendi (3. 6. 18. 19. 38. 39. 43. 80.); ex quibus 
unus (6) Optato Mileuitano episcopo, qui Augustinum aetate 
praecessit, baud sine aliqua ueri similitudine alibi adscri- 
bitur. 

Quae omnia si una simul contuleris, mecum facile con- 
senties, baud aliter olim collectionem inscriptam fuisse, ac 
subsimilem alteram, quae in catalogo Laureshamensi saec.X 
(Becker ,Catalogi bibliothecarum antiqui' 37, 188) copiose 
describitur, id est: TRACTATVS SANCTI AVGVSTINI 
EPISCOPI. 

Porro si quaeras, quo demum loco, quoue auctore con- 
f ecta sit, id primum adtendas uelim, ex omnibus scriptoribus, 
qui ei efformandae aliquid contulerunt, recentiorem nullum 
esse Caesario; item nonnullos ex iis, qui hie noui tractatus 
habentur, ab eo alias, ab eo, inquam, uno in rem suatn 
conuersos fuisse, uerbi gratia 84 um et 94 um ; huius denique 
artem ingeniumque referre modum, quo uel anteriorum pa- 
trum opuscula pro captu popularis mediocritatis adcommo- 
dantur, aut etiam Arelatensis episcopi homiliis intermis- 
centur, quod ipse ita excusare solebat: ,Si uerba Domini et 
prophetarum siue apostolorum a presbyteris et diaconibus 
recitantur, Ambrosii, Augustini seu paruitatis meae aut 
quorumcumque doctorum catholicorum a presbyteris et dia- 
conibus quare non recitentur?' (Vita Caesarii I, 54.) 

XXXH 



Praefatio 

Et in iis quidem sermonum libellis, quos aetate iam 
prouectior composuit, liberius ab eo ac frequentius admoni- 
tiones suae homiliaeque insertae stint; in prioribus e contra 
multo parcius, uti uidere est in notissima collectione ,Quin- 
quaginta homiliarum', quae cum nonnisi octodecim Cae- 
sarianas contiones complectatur, easque maximam partem 
ex diuersis congestas, cetera Augustinianis excerptis atque 
tractatibus constat. Atqui minori adhuc numero in nostra 
sylloge comparent ab ipso Caesario conscripti sermones, 
quam idcirco ad eius episcopatus primordia pertinere facile 
crediderim. Quod idem alia ratione deduci potest, ex tribus 
nempe ultimis tractatibus, qui omnes ad bella damnaque a 
barbaris Romae, Carthagini, uniuerso imperio inflicta refe- 
runtur: quorum secundum cum Caesarius, dum de Arelatensi 
obsidione an. 508 uerba faceret, expilarit, pronum est totam 
collectionem sub idem tempus confectam conicere. Itaque 
hoc quoque inter cetera s. episcopus rei literariae christianae 
profuerit, quod magni Augustini, cuius ,catholicissimum sen- 
sum' semper dilexit (Vita II, 46), haec splendidissima su- 
pellex opesque uere regiae posteris seruatae sink 

Prodeat tandem uel luctuosissimo tempore liber insigni 
diuini Numinis beneficio diuturnae obliuioni ereptus, ac 
nostrae aetatis hominibus argumento sit, bello etiam atro- 
cissimo ubique terrarum impie grassante arcem saltern unam 
tutam superesse, in qua humaniores mentes, in qua omnes, 
qui in Christo fratres se esse meminerint, profana odia de- 
discant, ueritatis pulchritudinisque religione concordent. 

Scribebam Monaci die natali Domini nostri lesu Ghristi 
an. M.C.M.XVI. 

Germanus Morin. 



. S. Augustin tractatus. - XXXIH 



SANCTI AVRELI AVQVSTINI 

TRACTATVS TRIQINTA TRES 

IN 
CODICE QVELFERBYTANO 

NVPER REPEDTI 



O = CODEX OUELFERBYTANUS 4096. SAEC. VIIII EXARATUS 

SIONO | PAGINAE FINEM INDICAVI 
II FOLII 

SINOULOS TRACTATUS IN SECTIONES NUMERIS INTERPOSITIS DIOESSI 



li 

a 



$ 



i 
I 



: . ' " ^^";; J 

^-n<mcW>rt5fcdjntt^^ 

yofa^^$fa^&^ 

CCYTAJncrtcitt'T^icurfttmco^ 

&cMr d&rair mJn^G: wclcidf cfui^dfe- 






butemshittt^ufrt^U^ 
t-zt*tt:mcntifTtu^^nl|ji * 
n"Ctxu4,J)oc^iil3<>nuccr 
tpftr Jixife^mftfc/c^tttdUrtiottf ^uicrortA^dnw 

tuwtirtci|ii.4ixiftt 



n|Hir< 

|tdt*wfrr^cfecl<i^t^cwcrTCf^^ : 
tclco i^udtwuf ck^xTWATiia^ftLuKfcbu^ 4\pofr>loru cyuoru 

i|xxrfuirTzVMic>t cxpixtactcntcAf-rccrtf 
at di^trufcfirtionclcfutr. Atticn* 

^* . ..-' '*'' ' . ' 

l^ctrrr TRAC tMHAiAlc fco-stv .vrorroiov iVTRt s-vAviMitj 

xtovuttt^ 




utfftinu<-filttc|icT: 
do 'cumyr^if txrprwiA concorclvtcyl-poft^tuf i? 



ctfi. AWW wf wkwwlf rn^iK ^^trdtfru Vlctiwf 



SPECIMEN SCRIPTVRAE 
COD. GVELFERBYT. 4096, FOL. 119. 




DE SYMBOLO 

t 

postolus dicit: Erit, omnis qui inuocauerit no- 
men domini saluus erit. Ad istam salutem cur- 
ritis, qui nomina uestra dedistis ad baptis |) mum:foi. 24 
salutem, non parui temporis, sed aeterni: salutem, 
quae non est nobis pecoribusque communis, neque homini- 
bus bonis et malis. Videtis enim, et certum est omnibus no- 
bis, quoniam salus praesentis temporis, pro qua obtinenda 
uel reparanda multum homines laborant, non soli homines 
lohabent, sed etiam pecora, magna et parua: a draconibus et 
elefantis usque ad muscas et uermiculos pertendit haec sa- 
lus. Deinde ipsi homines habent istam salutem, et qui inuo- 
cant deum et qui blasphemant deum; unde dicit sanctus psal- 
mus: Homines et iumenta saluos facies domine, sicutut saim 



ismultiplicata est misencordia tua deus; filii autem^po^Tnuo"- 



hominum sub tegmine alarum tuarum sperabunt. Sa- candum - 
lus ergo ista per multiplicem misericordiam dei peruenit ad 
extrema animalia: filii autem hominum, qui pertinent ad fi- 
lium hominis, sub tegmine alarum tuarum sperabunt. Hoc 

20 facimus in hac uita: modo speramus, quod postea accipiamus. 
Et quid promittit ipse psalmus? Inebriabuntur ab uber- 
tate domus tuae, et torrente uoluptatis tuae pota- 
bis eos: quoniam apud te est fons uitae. Fons uitae 
Christus est: ut modo de illo aliquid gustaremus, homo fac- 

2stus est; seruatur autem nobis eius ubertas, quae satiat ange- 
los et omnia caelestia ministeria. Sed hoc postea: modo au- 
tem, ut ad illud peruenire possimus, deum inuocemus ut 
salui simus, secundum apostolum qui dixit: Omnis qui inuo- 
cauerit nomen domini, saluus erit. Propheta hoc antea 

sodixerat: sed Paulus apostolus dixit modo transisse temptis 
quando inpleatur quod scriptum est, Omnis qui inuocauerit 
nomen domini, saluus erit. lam dixi qua salute, tie forte 
modo dicatis: Quare et inuocantes nomen domini non salui 
sunt? Saluus erit. Deinde adiunxit ipse apostolus: Quo- 

35modo autem inuocabunt, in quern non crediderunt? 
aut quomodocredunt, quern non audierunt? Quomodo 

S. Augustini tractatus. 1 1 



S. Augustini tractatus I. 

autem audient sine praedicante? aut quomodo praedi- 
cabunt, si non mittantur? Sicut scriptum est: Quam 
speciosi pedes euangelizantium pacem, euangelizan- 
tium bona! Nemo ergo potest saluus esse, qui non inuo-40 
24 v cauerit: nemo potest inuocare, nisi primo|crediderit. Quia 
er * s * e or ^ es *> u * P ruis credatis, postea inuocetis, hodie 



neo- accipitis symbolum fidei, in quo credatis; post octo autem 

phytis tradita. ,. . . . 

dies orationem, in qua inuocetis. 

2. Symbolum est ergo breuiter conplexa regula fidei, ut45 
mentem instruat, nee oneret memoriam; paucis uerbis dica- 
tur, unde multum adquiratur. Symbolum ergo dicitur, in 
quo se agnoscant Christiani: hoc est quod primum uobis 
breuiter pronuntiabo. Deinde, quantum dominus donare 
dignatus fuerit, aperiam uobis; ut quod tenere uos uolo, etso 
Hk pronuntia- Intel legere ualeatis. Hoc est symbolum. M post symbolum: 
an symbol* psa Non est multum, et multum est; non opus est ut uerba 
numeretis, sed appendatis. Credo in deum patrem omni- 
potentem. Vide quam cito dicitur, et quantum ualet. Deus 
Deus potestate est, et pater est: deus potestate, pater bonitate. Quam felices 55 

deus est, pater . , . . f ~ , 

sumus, qui deum nostrum patrem muemmus! Credamusergo 



in eum, et omnia nobis de ipsius misericordia promittamus, 
quia omnipotens est: ideo in deum patrem omnipotentem 
credimus. Nemo dicat: Non mihi potest dimittere peccata. 
Quomodo non potest omnipotens? Sed dicis: Ego multum 60 
peccaui. Et ego dico: Sed ille omnipotens est. Et tu: Ego 
talia peccata commisi, unde liberari et mundari non possum. 
Respondeo: Sed ille omnipotens est. Videte quid ei cantetis 
in psalmo: Benedic, inquit, anima mea domino, et noli 
obliuisci omnes retributiones eius, qui propitius fites 
omnibus iniquitatibus tuis, qui sanat omnes languo- 
hoc nobis res tuos. Ad hoc nobis est eius omnipotentia necessaria. 
i?t el Nam uniuersae creaturae ad hoc erat necessaria, ut crearetur: 
dimittat. omn ip O tens est ad f acienda maiora et minora, omnipotens 
est ad caelestia et terrestria, omnipotens est ad faciendayo 
inmortalia et mortalia, omnipotens est ad f acienda spiritalia 
et corporalia, omnipotens est ad facienda uisibilia et inui- 



De symbolo 

sibilia, magnus in magnis, nee paruus in minimis; postrcmo 
omnipotens est ad f acienda omnia quae f acere uoluerit. Nam 

75 ego dico quanta non possit: non potest mori, non potest pec- 
care, non potest mentiri, non potest falli; tanta non potest, 
quae si posset, || non esset omnipotens. Credite ergo in eum, foi. 25 
et confitemini: Corde enim creditur ad iustitiam, ore 
autem confessio fit ad salutem. Ideo cum credideritis, 

sooportet ut confiteamini, quando symbolum redditis. Acci- 
pite modo quod teneatis, et postea reddatis, et numquam 
obliuiscamini. 

3. Post hoc quid? Et in lesum Christum. 'Credo, dicis, 
in deum patrem omnipotentem, et in lesum Christum 

ssfilium eius unicum, dominum nostrum. Si filium uni- Ch r| s !|; unic " 

J patrl flHus, nobis 

cum, ergo patri aequalem: si filium unicum, ergo eiusdem 
substantiae cuius est pater: si filium unicum, ergo eius omni- 
potentiae cuius est pater: si filium unicum, ergo patri coae- 
ternum. Hoc in se, et apud se, et apud patrem. Propter 
Qonos quid? ad nos quid? Qui natus est de spiritu sancto 
et uirgine Maria. Ecce qua uenit, quis, ad quos: per uir- 
ginem Mariam, in qua operatus est spiritus sanctus, non 
homo maritus; qui fecundauit castam, et seruauit intactam. 
Sic ergo carne indutus est dominus Christus, sic factus est 

95 homo qui fecit hominem: assumendo quod non erat, non 
perdendo quod erat. Verbum enim caro factum est, et 
habitauit in nobis. Non Verbum in carnem uersum est, 
sed Verbum manens carne accepta, inuisibilis semper, fac- 
tus est uisibilis quando uoluit, et habitauit in nobis. Quid 

100 est, in nobis? In hominibus, factus unus ex hominum nume- 
ro: unus et unicus, unicus patri. Nobis quid? Et nobis uni- 
cus saiuator, nemo enim praeter ipsum saiuator noster; et 
nobis unicus redemptor, nemo enim praeter ipsum redemptor 
noster: non auro, non argento, sed sanguine suo. 

105 4. Ergo ipsa, ubi empti sumus, eius commercia uideamus. 
Cum enim dictum esset in symbolo, natus de spiritu 
sancto et uirgine Maria, iam quid pro nobis passus est? 
Sequitur: Sub Pontio Pilato crucifixus et sepultus. 



S. Augustini tractatus I. 

L Quid? filius dei unicus dominus noster crucifixus? filius 
dei unicus dominus noster sepultus? Homo crucifixus est: no 
deus non est mutatus, deus non est occisus; et tamen secun- 
dum hominem occisus: Si enim cognouissent, ait aposto- 
lus, numquam dominum gloriae crucifixissent. Et do- 
minum gloriae ostendit, et crucifixum confessus est: quia si 

25 v quis etiam tuam tunicam illaesa carne tua conscindat, [tibiiis 
facit iniuriam; nee sic clamas pro ueste tua, ut dicas, Con- 
scidisti tunicam meam, sed, Conscidisti me, dissipasti me, 

rectcfjj a <j e me f ec j s ti. Loqueris ista integer, et uerum dicis, et 

dicatur films Dei ^ o J > 

ei se- de carne tua nihil detraxit qui laesit. Sic et dominus Christus 



pu us crucifixus est. Dominus est, unicus patri est, saluator noster 120 
est, dominus gloriae est: tamen crucifixus est, sed in carne, 
et sepultus in sola carne. Nam ubi sepultus est, et quando 
sepultus est, tune ibi nee anima fuit, sola caro in sepulcro 
iacebat: et tamen confiteris lesum Christum f ilium eius 
unicum dominum nostrum, qui natus est de spiritui25 
sancto et uirgine Maria. Quis? lesus Christus, unicus fi- 
lius dei, dominus noster. Sub Pontio Pilato crucifixus. 
Quis? lesus Christus, unicus dei filius, dominus noster. ;Et 
sepultus. Quis? lesus Christus, unicus dei filius, dominus 
noster. Sola caro iacet, et tu dicis ,,Dommus noster"? Dico, iso 
plane dico: quia uestem intueor, et uestitum adoro. Caro ilia 
illius uestimentum fuit: quia cum in forma dei -esset, non 
rapinam arbitratus est esse aequalis deo, sed semet 
ipsum exinaniuit, f ormam serui accipiens, non formam 
dei amittens, in similitudine hominum factus, et ha- 135 
bitu inuentus ut homo. 

5. Non contemnamus solam carnem: quando iacuit, tune 

nos emit. Quare nos emit? Quia non semper iacuit: tertia 

enim die resurrexit a mortuis. Hoc sequitur in symbolo; 

cum confessi fuerimus eius passionem, confitemur et resur- HO 

in passione do- rectioncm. In passione quid egit? docuit quid toleremus. In 

mus.TresurrS resurrectione quid egit? ostendit quid speremus. Hie cpus, 

tione ^ 3pere "ibi merces: opus in passione, merces in resurrectione. Nee, 

quia resurrexit a mortuis, hie remansit: sed quid sequitur? 



De symbolo 

145 Ascendit in caelum. Et modo ubi est? Sedet ad dexte- 
ram patris. Intellege dexteram, ne quaeras ibi sinistram: 
dextera del dicitur aeterna felicitas; dextera dei dicitur in- 
effabilis, inaestimabilis, inconprehensibilis beatitude atque 
prosperitas. Haec est dextera dei, ibi sedet. Quid est, ibi 

150 sedet? Ibi habitat: sedes enim dicuntur, ubi quisque habitat. 
Non enim, quando ilium uidit Stephanus sanctus, mentie- 
batur qui dicebat Sedet ad dexteram patris. Quomodo 
enim dicit Stephanus? Ecce ego uideo caelum||apertum,foi. 26 
et filium hominis sfahtem ad dexteram dei. Quia ille 
uidit stantem, mentiebatur forte, qui dicebat tune Sedet ad 
dexteram patris? Sedet ergo dictum est: manet, habitat. 
Quomodo? quomodo tu. Quo statu? Quis dicet? Dicamus 
quod docuit, dicamus quod nouimus. 

6. Quid? Inde uenturus iudicaturus uiuos et mor- 
tuos. Confiteamur saluatorem, ne timeamus iudicem: qui 
enim modo in eum credit, et praecepta eius facit, et diligit 
eum, non timebit, quando ueniet iudicare uiuos et mortuos; 
non solum non timebit, sed ut ueniat optabit. Quid enim no- 
bis felicius, quam quando uenit quern desideramus, quando 

i65uenit quern amamus? Sed timeamus, quia iudex noster erit: 

ipse tune erit iudex noster, qui modo est aduocatus noster. Christi aduentus 

A j- I i. o-J j. i. s P eran tos, non 

Audi lohannem: Si dixenmus quia peccatum non ha- 
bemus, nos ipsos seducimus, et ueritas in nobis non 
est; si autem confessi fuerimus peccata nostra, dixit, 

nofidelis est et iustu,s, qui dimittat nobis peccata, et 
mundet nos ab omni iniquitate. Haec scripsi uobis, 
ut non peccetis: et si quis peccauerit, aduocatum ha- 
bemus ad patrem lesum Christum iustum; et ipse est 
exoratio peccatorum nostrorum. Si haberes causam apud 

nsaliquem iudicem agendam, et instrueres aduocatum, esses 
susceptus ab aduocato, ageret causam tuam sicut posset; et 
si non illam f inisset, et audires ilium iudicem uenturum, quan- 
tum gauderes, quia ipse potuit esse iudex tuus, qui fuit paulo 
ante aduocatus tuus? Et modo ipse pro nobis orat, ipse pro 

iso nobis interpellat; aduocatum eum habemus, et iudicem ti- 



S. Augustini tractatus I. 

memus? Immo, quia aduocatum praemisimus, securi iudi- 
cem uenturum speremus. 

7. Transitum est in symbolo quod pertinet ad lesum Chri- 
stum, f ilium dei unicum, dominum nostrum; sequitur Et 
in spiritum sanctum, ut conpleatur trinitas, pater et filius 185 

de et spiritus sanctus. Sed de f ilio multa sunt dicta, quia f ilius 
suscepit hominem: f ilius Verbum caro factum est, non pater, 
non spiritus sanctus. Sed carnem filii tota trinitas fecit: in- 
separabilia enim sunt opera trinitatis. Sic ergo accipite spiri- 
26 V turn sanctum, ut non credatis minorem esse quam f ilium, | aut IQO 
minorem esse quam patrem. Pater enim et filius et spiritus 
sanctus, tota trinitas, unus deus: nihil ibi distat, nihil uarium, 
nihil defectiuum, nihil alteri contrarium; aequale semper, in- 
uisibile et incommutabile, pater et filius et spiritus sanctus. 
Liberet nos trinitas a multitudine peccatorum. 195 

8. lam quod sequitur ad nos pertinet. In sanctam ec- 
clesiam. Sancta ecclesia nos sumus: sed non sic dixi jnos*, 
quasi ecce qui hie sumus, qui me modo audistis. Quotquot 
hie sumus deo propitio christiani fideles in hac ecclesia, id 
est in ista ciuitate, quotquot sunt in ista regione, quotquot 200 

ecciesiae sunt in ista prouincia, quotquot sunt et trans mare, quotquot 
e ? e matTis" sunt in toto orbe terrarum quoniam a solis ortu usque ad 
occasum laudatur nomen domini; sic se habet ecclesia ca- 
tholica, mater nostra uera, uera illius sponsi coniunx. Hono- 
remus earn, quia tanti domini matrona est; et quid dicam?205 
Magna est sponso et singularis dignatio: meretricem in- 
uenit, uirginem fecit. Quia meretrix fuit, non debet negare, 
ne obliuiscatur misericordiam liberantis. Quomodo non erat 
meretrix, quando post idola et daemonia fornicabatur? For- 
nicatio cordis in omnibus fuit: in paucis carnis, in omnibus 210 
cordis. Et uenit, et uirginem fecit: ecclesiam uirginem fecit. 
In fide uirgo est: in carne pa 1 ucas habet uirgines sanctimo- 
niales: in fide omnes uirgines debet habere, et feminas et 
uiros; ibi enim debet esse castitas et puritas et sanctitas, 
Nam uultis nosse quam uirgo sit? Apostolum Paulum audite, 215 
amicum sponsi audite, zelantem sponso, non sibi. Aptaui 

6 



De symbolo 

uos, inquit, uni uiro. Ecclesiae dicebat: et cui ecclesiae? 
Quocumque litterae illae peruenire potuertmt: Aptaui uos 
uni uiro uirginem castarn exhibere Christo. Timeo 

220 autem, dixit, ne sicut serpens Euam decepit astutia sua, 
sic uestrae mentes corrumpantur a castitate, quae est 
in Christo. Ubi times corrumpi, ibi uirgo es. Timeo, dixit, 
ne sicut serpens Euam seduxit astutia sua. Serpens ille 
numquid corporaliter concubuit cum Eua? Et tamen uirgini- 

225tatem cordis eius extinxit. Hoc timeo, dixit, ne corrum- 
pantur|| mentes uestrae a castitate, quae est in Christo. foi. 2? 
Virgo est ergo ecclesia. Virgo est, uirgo sit: caueat seductorem, 
ne inueniat corruptorem. Virgo est ecclesia. Dicturus es mini 
forte: Si uirgo est, quomodo parit filios? aut si non parit 

230filios, quomodo dedimus nomina nostra, ut de eius uisceri- 
bus nasceremur? Respondeo: et uirgo est, et parit: Mariam 
imitatur, quae dominum peperit. Numquid non uirgo sancta Mariae 
Maria et peperit, et uirgo permansit? Sic et ecclesia et parit, 
et uirgo est; et si consideres, Christum parit: quia membra 

235 eius sunt, qui baptizantur. Vos estis, inquit apostolus, cor- 
pus Christi et membra. Si ergo membra Christi parit, 
Mariae simillima est. i 

9. In remissionem peccatorum. Haec in ecclesia si 
non esset, nulla spes esset: remissio peccatorum si in ec- 

240clesia non esset, nulla iuturae uitae et liberationis aeternae 
spes esset. Gratias agimus deo, qui ecclesiae suae dedit hoc 
donum. Ecce uenturi estis ad fontem sanctum: diluemini 



... i j i i- ..... torum, magnum 

baptismo salutan, lauacro regenerations renouabimim; en- donum a Deo 
tis sine ullo peccato, ascendentes de illo lauacro. Omnia quae 

245 uos praeterita persequebantur, ibi delebuntur. Aegyptiis in- 
sequentibus Israhelitas similia erunt uestra peccata; perse- 
quentibus, sed usque ad mare Rubrum. Quid est, usque ad 
mare Rubrum? Usque ad fontem Christi cruce et sanguine 
consecratum. Quod enim rubrum est, rubet. Non uides, quo- 

25omodo rubeat pars Christi? Interroga oculos fidei: si cru- 
cem uides, attende et cruorem: si uides quod pendet, at- 
tende quod fudit. Lancea perforatum est latus Christi, et 



S. Augttstfnl tractntus 1. 

uanauit prethim nostrum. Idco signo Christ! signatur bap- 

.. -- - > 

-=:;:<. tisiims. id est, aqua ubi tin^uimini, et quasi in niari Rubro 

transitis. Poccata uestra liostos uestri sunt: scquuntur, sed255 
usque ad marc. Cum uos intraucritis, euadetis, ilia dclc- 
buntur; quoniodo euadentibiis per siccum Israhclitis aqua 
cooperuit Aegyptios. Et quid dixit scriptura? Unus ex eis 
nou re in a us it. Peccasti multa, peccasti pauca: peccasti 
magiia, peccasti parua; quid ad units ex eis non reman- 200 
27 v sit? Sed quoniam uiuituri | sumus in isto saeculo, ubi quis 
non uiuit sine peccato, ideo remissio peccatorum non est in 
sola ablutione sacri baptismatis, sed etiam in oratione do- 
minica et cottidiana, quam post octo dies accepturi estis. In 
oji::o^-:-::-.-:. j]j a inuenietis quasi cottidianum baptismum uestrum, ut265 

q::i5i co:uci;vn\:s l L 

iMr.i^v.?. agatis deo gratias, qui donauit hoc munus ecclesiae suae, 
quod confitemur in symbolo: ut cum dixerimus sanctam 
ecclesiam, adiungamus remissionem peccatorum. 

10. Post haec, carnis resurrectionem. Iste iam finis 
est: sed finis sine fine erit resurrectio carnis; sed erit postea27o 
nulla mors carnis, nullus dolor carnis, nullae angustiae car- 
nis, nulla fames et sitis carnis, nullae afflictiones carnis, 
nulla senectus et lassitudo carnis. Noli ergo horrere carnis 
resurrectionem: bona eius uide, mala obliuiscere. Prorsus 
Ad camis re- quicquid querclarum est carnalium modo, tune ibi non erit: 275 

surrectionem ... , , . , . , . 

quanu bona per- aeterm cnmus, aequales angehs dei, unam cum angehs sanc- 



c i u ^atem habcbimus. A domino possidebimur, hereditas 
eius erimus, et ipse hereditas nostra erit; quoniam ipsi di- 
cimus modo: Domine pars hereditatis meae, et de no- 
bis dictum est filio ipsius: Postula a me, et dabo tibi gen-2so 
tes hereditatem tuam. Possidebimus, et possidebimur: te- 
nebimus, et tenebimur. Quid dicam? colimus, et colimur; sed 
colimus ut deum; colimur ut ager. Ut sciatis quia colimur, 
dominum audite: Ego sum uitis uera, uos estis sar- 
menta, pater meus agricola. Si agricola dicitur, agrum285 
colit. Quem agrum? Colit nos. Et agricola terrae huius 
uisibilis arare potest, fodere potest, plantare potest, rigare, 
si aquam inuenerit, potest: pluere numquid potest? incre- 



DC symbolo 

nicntum dare, germen educere, in tcrram radicem figere, in 

290 auras promouerc, robor addere ramis, fructibus onerare, 

foliis honestarc, numquid agricola potest? Agricola tamen 

noster, dcus pater, omnia ista potest in nobis. Quare? Quia 

credimus in deum patrem omnipotentem. Ergo tenete quod 

et proposuimus uobis, et, quomodo deus dare dignatus est, 

295 exposui || mus. foi. 25 

11. Ad octo dies reddituri estis, quod hodie accepistis. 
Parentes uestri, qui uos suscipiunt, doceant uos, ut parati 
inueniamini, et quomodo uigiletis ad gallicantum, ad ora-^-"-; 10 -''^ 
tiones quas hie celebratis. lam incipit uobis et ipsum sym- 
aoobolum hie praeberi, ut diligenter teneatis: nemo trepidet, 
nemo trepidando non reddat. Securi estote, patres uestri 
sumus, non habemus ferulas et uirgas grammaticorum. Si 
quis in uerbo errauerit, in fide non erret. 

1 Tractatus collectionis XV: uide quod de eo atque seqq. in Praefatione 
iudicium protuli. 3 erit] Rom. 10, 13 qui locus ab Augustino de symbolo 
uel de oratione disserente alibi quoque laudatur, ut puta Enchirid. c. 8, 
n. 2; Serm. 56, n. 1; 115, n. 1; 168, n. 5 etc. 4 baptismum: salu- 
tem] baptismum salutis G. 8 salus] divu'/.o'/.ovd-ov pro salutem. 16. 
19 tecmine Q. 16 sperabunt] Ps. 35, 7 sq. 23 uitae] ibid. 9 sq. 26 
caelestia ministeria] cf. De uera relig. c. 40, n. 75; c, 55, n. 110 sq; 
De ciu. Dei 1. 20, c. 21, n. 2 etc. 36 credunt] ita G cum plur. antiq. 
codd. 40 bona] Rom. 10, 14 sq. 43 post octo a. dies orationem] 
cf. serm. 56 et 57, n. 1; alius hie usus Hipponensis ecclesiae, alius Ro- 
manae atque Neapolitanae: de quo uide sis ,Rev. Ben.' VIII (1891), p. 535; 
XI (1894), p. 400 sq. 45 Symbolum est etc.] ab his incipit sermo 
August. 213, qualis hactenus editus erat: textum a C. P. Caspari constitu- 
tum (,Alte und neue Quellen zur Geschichte des Taufsymbols und der 
Glaubensregel' Christiania, 1879, p. 231 249) siglo y indicaui, littera uero 
V codicem Vratislauiensem reg. biblioth. I. Q. 344; item siglo ft textum 
Maurinorum, littera autem M lectiones cod. Monac. 8826. ergo] unus G. 
46 instruat] inseruat G. memoriam oneret M. dicatur] dicitur y. 
47 53 Symbolum ergo sed appendatis] G unus seruauit. 67 tuos] 
Ps. 102, 2. 3. 70 ad facienda caelestia ,. 73 minimis] paruis M. 
4 facere] om. y. uoluit M. 76 fallere V; fallere nee falli M. tanta 
posset] corr. ex quanta non potest, quae ista si posset G. 79 
salutem] Rom. 10, 10. creditis M. 80 reddetis ,/<. 83 Post hoc 



S. Augustini tractatus 

quid? Q ^a; Post haec quid? M; om. y. 86 88 ergo patri filium 
unicum] om. M. 86 eiusdem] dem 2 m. s. 1. suppl. O. 87 eius] eius- 
dem V. 89 et apud se] hoc apud se M. 90 spiritu sancto et] om. M. 
91 Maria uirgine y qui conceptus est de spiritu sancto, natus 
ex uirgine Maria /u et reliq. edd. excepto y. qua] quo M. 94 Christus] 
lesus M. 97 nobis] loh. 1, 14. 101 et unicus] sed unicus G, s. 

1. corr. ,uel et'. unicus] semel M. 101 103 plurima hoc loco om. M. 
106 sq. qui conceptus est de spiritu sancto, natus ex uirgine 
Maria /LI ceterique edd. uno excepto y. 107 passus est] cum sequenti- 
bus coniungunt y et ceteri excepto G, ac si symbolo contineantur haec 
uerba, quae immo ne in ipso G interpolata sinruereor. 108 sup poncio G. 
crucifixus] M et priores edd. add. mortuus. 109 Quid?] scripsi, 
cum in GVM p legatur quia; qui conicit y. dominus noster] deus 
non G, at in membro seq. dominus noster: locus etiam in y ita corrup- 
tus est, ut uix intellegi possit. 110 sepultus] est add. y. crucifixus 
est] y ex antiq. edd. addit homo sepultus, quae uerba a tribus codd. 
absunt. 113 crucifixissent] 1 Cor. 2, 8. 117 dissipasti me] unus G 
in quo coniunctio et post. m. perperam addita est. 123 caro] came p. 
124 et] om. Vy. 125 hie quoque in editis ante y legebatur qui con- 
ceptus est de spiritu sancto, natus ex uirgine Maria. 126129 qui 
in quis mutaui, notasque interrogandi adieci, exemplo sumpto ex Serm. 
August. 214, 7, cum quo scite hunc locum comparat y. 132 qui] quia 
M, haud sane spernenda lectio. 133 aequalis] cum f.iy scripsi, etsi in 
GVM legitur se aequalem; sed cf. serm. ex iis qui hie primum edun- 
tur XI, n. 3. 136 homo] Phil. 2, 6 sq. 151 Non] y, cui hie suffragatur 
G; num /. 153 dicit] s. 1. corr. ex uidit G. 154 dei] Act. 7, 55. ille] 
G(.t; ilium y. 157 dicet] yf.i; dicit G. 162 sq. quando ueniet non 
timebit] om. GM propter homoeoteleuton. 163 ueniat] et add. y unius 
codicis V auctoritate fretus. 164 desideramus] quam add. M. 166 
ipse tune aduocatus noster] inuerso ordine qui modo est aduo- 
catus noster ipse tune erit iudex noster VM,uy. 170 et] 1 loco 
s. 1. suppl. G. dimittit G. 171 mundabitM. 173 ad patrem] G unus 
cum Augustino passim; apud patrem cet. 174 nostrorum] 1 loh. 1, 8 

2, 2. 176 ab aduocato] de aduocato 2 m. s. 1. corr. ex abuocatis, 
ut uidetur, G. et ageret M. 180 timeamus f.iy. 187 factum] 2 m. corr. 
factus G. 190 credatis] GM,; accipiatis y. quam filium aut mi- 
nor em esse] om y, ut uidetur, culpa typothetae. aut] et /LI. 192 nihil 
ibi distat] item nescio quo casu om. y. 196 In] om. /<, licet in tribus 
codd. et cet. edd. legatur. 201 in ista prouincia] et praem. y. 202 
sunt et in toto p. 203 domini] cf. Ps. 112, 3. 204 coniunxjG cum /<y. 
206 sponsi (.t. 210 carne i. o. corde p et priores edd. 217 ecclesae G. 
219 exibere G. 221223 sic uestrae astutia sua] G uno excepto 

10 



II. De passione domini 

om. ceteri ob homoeoteleuton. 226 in Christo] II. Cor. 11, 2. 3. 224 cum 
Eua concubuit G 2 m. inuerso ordine. 234236 menbra more suo G. 
236 et membra] I. Cor. 12, 27. 238 In] hie quoque om. ft, ut supra 
1. 196. 239 remissio] aeuo posteriori in genetiuum perperam mut. G. 
241 agimus] item 2 m. in coniunctiuum corn G. 243 salutari] cum 
praeced. uocabulo rhythmi causa coniunxi, G et ceteri cum sequenti. 
regenerationis] re postea s. 1. suppl. G. renouamini G. 245 in- 
sequentibus] G|u; persequentibus y. 250 pars] crux y contra omnes 
codd. et edd. 254 tinguimini] G,u; tingimini y. 258 dixit] GVM; 
dicit fity. 259 remansit] Ps. 105, 11. 260 quid ad] V; recent, m. 
quid adhuc corn G; quid aliud M; quod est y/, qui absque causa 
nonnulla uerba deesse suspicantur. unus] minus p. 261 uiuituri] G et 
duae ex prior, edd. quibus usus est Caspari, eademque forma participii 
recurrit infra in Tractatibus XII, n. 2 et XXVIII, n. 7; uicturi f.iy. 264 
quam post octo dies accepturi estis] cf. supra 1. 43: porro hunc 
usum nusquam alias ab Augustino expresse testatum, ex dictis tamen eius 
facile colligi Caspari animaduertit. 267 symbulo G. 271 nullus 
dolor carnis] unus G seruauit. 279 dominus p. meae] Ps. 15, 5. 
281 tuam] Ps. 2, 8. 285 agricola] ex km. 15, 5 et 15, 1 in unum 
conflatis, uti alibi quoque apud Augustinum: cf. infra Tract. XXVIII, n. 6. 
288 potest] 1 loco ex post corn G. pluere] M; potest pluere GV; 
om. f.iy. numquid potest] minus congrue cum sqq. coniungunt edd. et 
mss. 289 in terram] cum germen educere conectunt py, G uero cum 
radicem figere. 290 robor] G; robur /uy. 291 onestare G. 
296303 haec clausula in uno G legitur. 299 symbulum G. 303 non 
erret] amen hie et in fine singulorum fere tractatuum add. G; quam 
uocem, cum compositoris homiliarii, non auctoris, esse constet, ubique 
omittendam existimaui. 

DE PASSIONE DOMINI 

tagnum et ineffabile sacramentum dominicae pas- 39 
sionis sollemniter hodie celebramus: quod quidem 
et aliis diebus nee ab altario, cui assistimus, nee ab aSo^ *b 
ore nostro ac fronte discedit; ut quod assidue cor-J" u " ' 
poris etiam sensibus ammonetur, semper corde teneatur. Ve- 
rumtamen anniuersaria ista solemnitas multo plus in recor- 
dationem tantae rei agit mentem; ut quod ante multos annos 
in uno loco ludaeorum impietate commissum est, eorumque 
locrudelibus oculis uisum, nunc contuitu fidei, tamquam hodie 

11 




S. Augustini tractatus It. 

factum, toto spectetur orbe terrarum. Si tune illi quod cru- 
deliter fecerunt libenter uidebant, quanto libentius quod pie 
credimus mentibus nostris recolente memoria reuocemus? 
Si illi cum uoluptate suam cernebant iniquitatem, quanto 
magis nos salutem nostram recordemur cum gaudio? In illois 
quippe uno facto praesentia illorum scelera notabantur, sed 
nostra etiam futura delebantur. Denique ubi illorum com- 
missa facinora detestamur, ibi nostra dimissa laetamur. Illi 
perpetratores impietatis, nos celebratores solemnitatis: illi 
congregati sunt saeuientes, nos obedientes: illi perditi, nos 20 
inuenti: illi uenditi, nos redempti: illi spectabant insultan- 
tes, nos uenerantes adoramus. Ideo Christus crucifixus in- 
fidelibus est scandalum et stultitia, nobis autem dei uirtus 
et dei sapientia: hoc est enim illud infirmum dei, quod for- 
tius est hominibus, et stultum dei, quod sapientius est ho- 25 
minibus. Res consecutae clarius ista docuerunt. Nam quid 
tune habebat rabies inimicorum, nisi ut auferrent de terra 
memoriam eius? Sed ille ab uno populo crucifixus, in tot 
populorum est cordibus constitutus; et qui tune ab una gente 
occidebatur, nunc ab omnibus gentibus adoratur. Et tamen so 
non solum tune, uerum etiam nunc caeci legunt, et surdi can- 
xxi in tant, quod uoce prophetica f uturum tanto ante praedictum 

Passionissollem- , _, . . . , t . 

recitatus. est: Fodcrunt manus meas et pedes meos, dinumera- 
uerunt omnia ossa mea. Ipsi autem considerauerunt 

foi. 4ome: diuiserunt sibi uestimenta || mea, et super uestemas 
meam miserunt sortem. Haec sicut in psalmo praenun- 
tiata sunt, ita in euangelio leguntur impleta: sed tune per 
manus ludaeorum fiebat, quod eorum aures inaniter feriebat: 
et passio domini prophetata quanto minus ab eis intellege- 
batur, tanto efficacius implebatur; nunc uero et legunt prae-40 
dictum, et agnoscunt impletum. Et adhuc eligunt Christum 
negare, quia non possunt ulterius occidere. 

2. Peiores autem ludaeis heretici: nam illi Christum, 
quern non aspiciunt, negant; isti, quam uident, eius eccle- 
siam oppugnant. Nee solum istis ludaeis qui modo Christum 45 
negant, uerum etiam illis qui eum occiderunt miserabilius 

12 



De passione domini 

heretic! insaniunt: nam illi non deleuerunt titulum pendentis 
in ligno, isti exsuf f lant baptismum sedentis in caelo. Ex hoc 
itaque praesenti psalmo utrisque aduersariis respondemus: 

so et negatoribus capitis, et negatoribus corporis. Caput enim 
Christus, corpus ecclesia. Contra ludaeos legimus: Fode- 
runt manus meas et pedes meos, dinumerauerunt om- 
nia ossa mea, et cetera quae sequuntur. Contra hereticos 
legimus: Commemorabuntur et conuertentur ad doini- 

55num uniuersi fines terrae, et adorabunt in conspectu 
eius uniuersae patriae gentium; quoniam domini est 
regnum, et ipse dominabitur gentium. Sed teneamus 
quod significabat ilia uestis desuper texta, quam nee illi 
diuiserunt qui Christum occiderunt, sed ad earn sorte per- 

eouenerunt qui peruenire potuerunt. Possunt ergo per multos 
haereticos diuidi sacramenta Christi: nullus fidelium scindit 
uel diuidit caritatem Christi; sed qui pertinent ad partem 
sortis sanctorum in lumine, ipsi earn tamquam propriam te- 
nent, quia spiritaliter diligunt unitatem. Quapropter, caris- 

65simi, celebremus istum diem anniuersaria deuotione: glo- 
riemur autem in cruce Christi, non semel in anno, sed con- 
tinua sanctitate. 

1 Vide Praefat. ad n. XXI. 3 caelebramus G. 13 credimus] 
m ex b s. 1. corr. G. 14 suam] sua G. 15 nos] s. 1. suppl. G; et ista 
quidem cum exordio Enarrat. 2 in Ps. 21 conferas uelim. 23 stultitia] 
scripsi; stultis G. 25 hominibus] cf. I Cor. 1, 23 25: porro hac 
translatione ,infirmum dei' ,stultum dei* alibi quoque Augustinus utitur, 
u. gr. De ciu. dei 1. 10, c. 28; In loh. tract. 8, n. 9. 36 sortem] Ps. 
21, 17 19. 39 prophetata] s. 1. corr. ex profeta. 41 agnuscunt 
corr. 43 Peiores a. ludaeis heretici] cf. Enarr. in Ps. 65, n. 2: ,Non 
solum dolete ludaeos . . . sed plus haereticos plangite. Si enim dolendi 
sunt qui collecti non sunt, quanto amplius qui collecti diuisi sunt?' 48 ex- 
sufflant] ex s. 1. suppl. 52 meos] item s. 1. suppl. 57 gentium] 
Ps. 21, 2829. 58 desuper texta] loh. 19, 23. 61 diuidi sacra- 
menta] Idem saepe Augustinus, ut puta Enarr. 2 in Ps. 21, n. 19: ,Vesti- 
menta ipsius, sacramenta ipsius, potuerunt diuidi per homines: sed erat ibi 
uestimentum quod nemo diuisit . . . Sacramenta sibi haeretici diuidere 
potuerunt, caritatem non diuiserunt.' 63 lumine] cf. Col. 1, 12. 

13 



DE PASSIONE DOMINI 




Domini e * saluatoris nostri lesu Christ! fidu- 
c * a gloriae est, et doctrina patientiae. Quid enim 
40 v K non sibi de dei gratia promittant corda fide | lium, 
pro quibus dei f ilius unicus et patri coaeternus 5 
parum fuit ut homo ex homine nasceretur, nisi etiam mani- 
bus hominum, quos creauit, moreretur ipse ab eis? Magnum 
est quod futurum a domino promittitur nobis: sed multo est 
maius quod recolimus iam factum esse pro nobis. Ubi erant, 
aut quid erant, quando pro impiis mortuus est ChristusPio 
Quis dubitet eum donaturum sanctis uitam suam, qui eisdem 
donauit adhuc mortem suam? Quid cunctatur humana fra- 
gilitas credere futurum esse, ut uiuant homines aliquando 
cum deo? Multo incredibilius iam factum est, quod mortuus 
est propter homines deus. Quis enim est Christus, nisi illud 1$ 
quod in principle erat Verbum et Verbum erat apud 
deum, et deus erat Verbum? Hoc Verbum dei caro 
factum est, et habitauit in nobis. Non enim habebat in 
semetipso unde moreretur pro nobis, nisi mortalem carnem 
sumsisset ex nobis. Sic inmortalis mori potuit, sic uitam 20 
Dei no- donare mortalibus uoluit: participes sui postea facturus, quo- 

biscum in Christ! . . , XT' 1 

- rum esset prior particeps f actus. Nam nee unde uiueremus 
nos na b e b amus de nostro, nee unde moreretur ille de suo. 
Mirum proinde nobiscum egit mutua participatione conmer- 
cium: nostrum erat, unde mortuus est; illius erit, unde 111-25 
uamus. Verumtamen carnem, quam de nobis unde moreretur 
assumpsit, etiam ipsam, quoniam creator est, dedit; uitam 
uero, qua in illo et cum illo uicturi sumus, 'non a nobis ac- 
cepit. Ac per hoc, quod attinet ad naturam nostram, qua 
homines sumus, non de suo mortuus est, sed de nostro 530 
quoniam illius natura, qua deus est, mori penitus non potest. 
Quod autem attinet ad ipsius creaturam, quam sicut deus 
fecit, etiam de suo mortuus est: quoniam et carnem, in qua 
mortuus est, ipse fecit. 

2. Non solum ergo erubescere non debemus de morteas 
domini dei nostri, uerum etiam maxime in ea fidere maxi- 

14 



com- 



S. Augustini tractatus III. 

meque gloriari: suscipiendo quippe a nobis mortem, quam 
inuenit in nobis, fidelissime spopondit nobis in se uitam 
daturum, quam habere non possumus ex nobis. Nam qui 
40 tantum nos dilexit, ut quod peccato meruimus || sine peccato foi. 41 
pro peccatoribus pateretur, quomodo nobis non dabit quod 
iustitia, qui iustificat? quomodo non reddet, qui 



... . . ..... . . qucmadmodum 

in uentate, praemia sanctorum, qui sine miquitate poenam p a ui us 
pertulit iniquorum? Confiteamur itaque, fratres, intrepidi, debemus - 

45uel etiam profiteamur, Christum pro nobis esse crucifixum: 
non pauentes, sed gaudentes: non uerecundantes, sed glori- 
antes dicamus. Vidit hunc apostolus Pauius, et commenda- 
uit titulum gloriae. Qui cum haberet multa magna atque 
diuina, quae de Christo commemoraret, non dixit gloriari 

50 se in mirabilibus Christi, quia, cum esset apud patrem deus, 
mundum creauit, cum esset etiam quod nos homo, mundo 
imperauit; sed Mini autem, inquid, absit gloriari, nisi 
in cruce domini nostri lesu Christi. Videbat pro quibus, 
quis, ubi pependerat: et de tanta humilitate dei et diuina 

sscelsitudine apostolus praesumebat. 

3. Isti autem, qui nobis insultant, quod dominum cruci- 
fixum colamus, quanto sibi sapere uidentur, tanto insana- 
bilius et desperatius desipiunt, nee omnino quid credamus 
uel dicamus intellegunt; neque enim dicimus hoc in Christo 

eo esse mortuum, quod deus erat, sed quod homo erat. Nam si, 
homo ipse quilibet cum moritur, illud quod maxime homo 
est, id est, quo distat a pecore, quod habet intellectum, quod 
humanum et diuinum, temporale et aeternum, falsum uerum- M 

,. ., . , , . .. .. Deum, qua ratio- 

que discermt, id est anima rationahs, cum suo corpore mor- nc 

65 tern non patitur, sed illo moriente uiua discedit, et tamen 

dicitur, Mortuus est homo; cur non sic dicatur etiam, Mor- 

tuus est deus, ut non intellegatur mori potuisse id quod est 

deus, sed quod mortale pro mortalibus susceperat deus? 

Nam sicut, homo cum moritur, non moritur anima eius in 

70 carne, sic et Christus cum mortuus est, non est mortua diui- 

nitas eius in homine. Sed deus, inquiunt, homini misceri 

non potuit, et cum illo fieri Christus unus. Secundum istam 

15 



S. Augustini tractatus 

sententiam carnalem et uanam humanasque opiniones, multo 
difficilius crederemus spiritum carni quam deum homini 
spin- posse misceri; et tamen nullus homo esset homo, nisi spiri-75 

tus et carnis, . 

Dei et ho- tus hominis humano corpori misceretur. Quando igitur spiri- 



t cor p us q Uam spiritus et spiritus difficilior mirabilior- 
4i v que mixtu | ra est: si ergo spiritus hominis, cum corpus non 
sit, et corpus hominis, cum spiritus non sit, tamen, ut homo 
esset, utrumque commixtum est; quanto magis, ut ex utro-so 
que unus Christus es'set, potuit deus, qui spiritus est, non 
corpori praeter spiritum, sed homini habenti spiritum spiri- 
tali participatione misceri? 

4. Gloriemur ergo et nos in cruce domini nostri lesu 
crux christi cur Christi, per quern nobis mundus, et nos mundo crucifigamur; 85 

in fronte collo- , t _ t 

cata. de qua cruce ut non erubesceremus, earn in ipsa fronte, hoc 
est, in pudoris domicilio collocauimus. lam uero quae in 
ista cruce, uel quam salubris sit doctrina patientiae, si ex- 
plicare conemur, quae uerba rebus, quae uerbis tempora 
suppetunt? Quis enim homo, qui ueracissime atque inten-go 
tissime credit in Christum, superbire audeat, docente humili- 
tatem deo, non tantum uerbo, sed etiam exemplo suo? Quam 
uero sit utilis ista doctrina, breuiter ilia scripturae sanctae 
Quanta hominis sententia cottimonet: Ante ruinam exaltatur cor, et ante 
consentir'e hu-gloriam humiliatur; cui et illud consonat: Deus super- 95 
bis resistit, humilibus autem dat gratiam; et illud: Qui 
se exaltat, humiliabitur; et qui se humiliat, exaltabi- 
tur. Proinde cum apostolus nos admoneat, ne simus alta 
sapientes, sed humilibus consentientes, cogitet, si potest, 
in quantum superbiae praecipitium feratur homo, si nonioo 
consenserit huniili deo; et quam sit perniciosum inpatienter 
ferre hominem quod uoluerit deus iustus, si patienter per- 
tulit deus quod uoluit inimicus iniustus. 

1 Vide Praefat. ad. n. XXII. 2 fiduciae G. 10 mortuus est] Rom. 
5,6. 16aputG. 17Verbum]Ioh.l ,1. dei] legendumnedeus? 18 in nobis] 
loh. 1, 14. 25 nostrum] scripsi; nostrorum G. illius erit, unde 
uiuamus] cf. Enarr. in Ps. 146, n. 11: ,Sicut autem ille mortalis, non de 
sua substantia, sed de nostra, sic nos immortales, non de nostra substantia, 

16 



IV. De nocte sancta 1. 

sed de ipsius.' 27assumpsit] p suppl. s. 1. 41 quod iustitia]. subaudi 
,meruimus'; porro iustitia emendaui, cum in G iustis legatur, quemad- 
modum supra Tract. II, 1.23 ,stultis' pro ,stultitia'. 42 reddit G. 47 com- 
mendabit. 53 Christi] Gal. 6, 14. 56 qui nobis insultant] cf. Serm. 
279, n. 8: ,Insultetur nobis, qui credimus in crucifixum, in occisum. 
66 cur non sic dicatur etiam, Mortuus est deus] Simili modo 
Enarr. in Ps. 40, n. 2: ,Ergo non moritur Verbum, cum non moriatur 
anima facta per Verbum: sed quo modo recte dicimus, Mortuus est homo, 
etsi anima ipsius non moriatur, sic recte dicimus, Mortuus est Christus, 
etsi diuinitas eius non moriatur/ 81 spiritus est] cf. loh. 4, 24. 8487 
Gloriemur ergo collocauimus] Haec in collectaneis Bedae et 
Flori ad Gal. 6 reperiuntur inscripta ,Item ex sermone de passione* 
(Migne 39, 1724). 95 humiliatur] Prou. 18, 12. 96 gratiam] lac. 4, 
6; I Petr. 5, 5. 96 103 Qui se exaltat . . . iniustus] Haec quoque 
ap. Bedam et Florum in Rom. 12 ,Ex sermone de passione domini' de- 
prompta (Migne 39, 1723). 97 exaltabitur] Luc. 14, 11; 18, 14. 
99 consentientes] Rom. 12, 16. 



DE NOCTE SANCTA I. 

lOminus noster lesus Christus in plenitudine tem- 
poris pro aeterna nostra salute passurus monuit 
discipulos dicens: Vigilate et orate, ne intretis 
in temptationem. Quod licet assidue debeat 
curare christianus, ne singulas noctes somnus absumat, 
exemplo apostoli dicentis In uigiliis saepius 1 , hac tamen 
nocte ut uniuersus Christo uigilet mundus, sacratior et sanc- 
tior uigilia constituta est; ut id quod semel fecit diuina mi- 
loseratio, anniuersaria solemnitate celebret humana || deuotio,foi. 42 
ne delere permittat obliuio. Semel enim Christus 




i i i i T~ i ceteris sacratior. 

tuus est, mstus pro iniustis. Resurgens autem a mor- 
tuis iam non moritur, mors ei ultra non dominabitur. 
Quod enim mortuus est peccato, mortuus est semel; 
isquod autem uiuit, uiuit deo. Sic et nos existimemus 
n os mortuosesse peccato, uiuere autem deo in Christo 
lesu. Hoc tarn magnum sacramentum ut semper memoria 
retineret, dies anni quo factum est non utique debuit similis 
ceteris noctibus praeterire; sed celebritate solemnissima in 

S. Augustini tractatus. 2 J / 



S. Augustini tractatus 

mentes religiosorum redit. Ad hoc autem ludaei Christum 20 
occiderunt, ut perderent de terra memoriam eius. Hoc eis 
excepta poena aeterna interim redditur, ut illius clarificata 
memoria nee ipsorum scelus mundus obliuiscatur; quisquis 
enim noctis huius lucem toto terrarum orbe miratur, simul 
ludaeorum tenebras detestatur. Sed f acinus eorum nos ab-25 
ominemur: tantum autem bonum, quod nobis dominus de 
malo eorum praestitit, f ideliter teneamus, et solemniter cele- 
bremus. ; 

2. Quia hac nocte, carissimi [fratres], qua sepultum re- 
colimus dominum, uigilias celebramus, eo tempore uigi- 30 
lemus, quo pro nobis ille dormiuit. Ille quippe longe ante 
per prophetam suam nuntians passionem: Ego dormiui, 
inquit, et exsurrexi, quoniam dominus suscepit me. 
Patrem dominum appellauit. Nocte igitur qua dormiuit nos 
uigilamus, ut morte qua passus est nos uiuamus; illius dor- 35 
mitione temporali uigilias celebramus, ut illo pro nobis 
, uigilante in aeternam uigiliam resurrecti inf atigabiles manea- 
sumus] mus - ^ ac autem nocte ctiam resurrexit, cui resurrection! 
imago est. nostra uigilat exspectatio. Traditus est propter peccata 
nostra, et dormiuit: resurrexit propter iustif icationem40 
nos tram. Unde nos hac ipsa una nocte, in qua dormiuit, 
nostram uigiliam frequentamus, ut in eius uigilia securi eo- 
dem somno quandoque careamus; et euigilationis eius no- 
ram uigilando expectamus, ne in ipsa iustificatione nostra, 
propter quam resurrexit, subrepente neglegentia, non cor- 45 
pore sed corde dormiamus. Vigilemus ergo, carissimi, et 
oremus, ne intremus in temptationem. 

1 Vide Praefat. ad n. XXIII. 5 temptationem] Matth. 26, 41. 
7 saepius] II Cor. 11, 27. 11 permittat obliuio] cf. Serin. 220: 
,Hoc semel factum esse optime nostis . . . Quod enim semel factum in 
rebus ueritas indicat . . . sollemnitas autem non ea faciendo, sed celebrando, 
nee praeterita praeterire permittit.' 12 iniustis] I Petr. 3, 18. 17 lesu] 
Rom. 6, 9 11. 25 abh ominemur G. 29 fratres] a librario ad- 
ditum esse suspicor. 33 suscepit me] Ps. 3, 6 ubi licet Augustinus 
jsuscipiet* legere consueuerit, tamen in lib. 2 De Genesi contra Manichaeos, 

13 




V. De nocte sancta 2. 

c. 24, n. 37 pariter habetur ,quoniam dominus suscepit me'; ceterum 
cf. ea quae dicuntur in apparatu critico ad Tract. VI. 34 apel- 
lauit Q. 37 resurrect!] in resurrecturi postmodum mutatum; prio- 
rem autem lectionem retinere uisum est : cf. H. Ronsch ,Itala und Vulgata* 
p. 296. 41 nostram] Rom. 4, 25. in quo G. 43 somno] ex somnum 
corr. 44 expectamus] scripsi, quod tractu pari cum uerbo superiori 
,frequentamus' sententia procedat; expectemus Q. 

DE NOCTE SANCTA II. 

^oniam dominus noster lesus Christus diem, quern 42* 
fecerat moriendo luctuosum, fecit resurgendo glo- 
riosum, utrumque tempus in sollemnem memoriam 
5 V3C2SC* reuocantes, eius mortem recbrdando uigilemus, 
et eius resurrectionem suscipiendo gaudeamus. Hoc est 
anniuersarium festum nostrum, et pascha nostrum; non sicut 
populo ueteri per occisionem pecoris figuratum, sed sicut 
populo nouo per uictimam saluatoris impletum: quia pascha 
10 nostrum inmol atus est Christus, etuetera transierunt, 
eteccefactasuntnoua. Neque enim lugemus nisi nostris 
delictis grauati, aut uero gaudemus nisi eius gratia iustifi- 
cati: quoniam traditus est propter delicta nostra, et 
resurrexit propter iustificationem nostram. Lugendo 
isillud, hoc gaudendo laetamur; et quod propter nos adque 
pro nobis triste commissum est, laetumque praemissum est, 
non ingrata obliuione praeterimus, sed grata memoria cele- 
bramus. Vigilemus ergo, carissimi, quia usque ad istam noc- 
tem Christi sepultura producta est; ut in hac ipsa nocte fie- 
20 ret carnis resurrectio, quae tune irrisa est in ligno, nunc adoratur 
in caelo et terra. Nox quippe ista ad consequentem diem, 
"quern dominicum habemus, intellegitur pertinere. Et utique 
nocte resurgere debuit, quia sua resurrectione et tenebras Christus nocte re - 

,. 1 ... _e j. j. j j. surgere debuit. 

nostras mluminauit; neque enim ei frustra tanto ante can- 
25tatum est: Tu inluminabis lucernam meam domine: 
deus meus, inluminabis tenebras meas. Proinde tarn 
grande mysterium etiam deuotio nostra commendat: ut quem- 
admodutn eius resurrectione fides nostra firmata iam uigi- 

- 2' 19 



S. Augustini tractatus 

lat, sic et nostra uigilia etiam nox ista inluminata praeful- 
geat; ut digne possimus cum orbe terrarum ecclesia cliffusaao 
cogitate hodie, ne inueniamur in nocte. Tot tantisque po- 
pulis, quos Christi nomine tarn insignis ubique sollemnitas 
congregauit, sol abscessit, dies non recessit, cum lucente 
caelo lucens terra successit. 

2. Causas tamen huius tantae uigiliae nostrae si quis35 

inquirat, et sollerter inuenire et fideliter respondere potest. 

Ille quippe, qui nobis gloriam sui nominis donauit, ipse in- 

foi. 43 luminauit hanc noctem; et cui dicimus, Inlu||minabis te- 

nebras meas, praebet lucem cordibus nostris: ut quetnad- 



iumi- modum gaudentibus oculis istum splendorem luminum cer-40 

num in uigilia . . . . 

mmus, ita hums tarn clarae noctis rationem inluminata mente 
uideamus. Quid est ergo, quod festo anniuersario uigilant 
hodie Christiani? Nunc enim maxime uigilamus, nee alia 
sollemnitas talis intellegi solet; in isto desiderio dum quae- 
rimus et dicimus: L Quando uigilamus? ad tot dies uigi-45 
lamus; tamquam in huius conparatione aliae non sint repu- 
tandae uigiliae. Apostolus quidem, sicut ieiuniorum, ita 
etiam uigiliarum assiduitatem commendauit ecclesiae, de se 
ipso commemorans et dicens: In ieiuniis saepius, in ui- 
gilius saepius; sed huius noctis uigilia tanta est, ut sola so 
nomen sibi etiam ceterarum commune nomen uelut proprium uendi- 
caret. Prius itaque de generali uigilia, postea de speciali et 
hodierna, quae dominus dederit, pauca dicimus. 

3. In ilia uita, pro cuius adipiscenda requie laboramus, 
quam nobis post huius corporis mortem, uel etiam post 55 
huius saeculi finem, in resurrectione ueritas pollicetur, num- 
quam dormituri sumus, sicut numquam utique morituri. Quid 
est enim aliud somnus, quam cottidiana mors, quae nee 
penitus hinc aufert, nee diutius detinet hominem? Et quid 
est aliud mors, quam diuturnus et altissimus somnus, a quoeo 
deus excitat hominem? Ubi ergo nulla mors uenit, nee 
imago eius somnus interuenit. Denique somnus nullus nisi 
mortalium. Non est ista requies angelorum: illi quia sem- 
per uiuunt, numquam salutem somno recipiunt. Sicut ipsa 

20 



V. De nocte sancta 2. 

65uita, ita est illic sine fine uigilia; nee aliud ibi est uiuere, Cur in ui s iliis 

. . . XT saepius sit mens 

quam uigilare: nee aliud uigilare, quam uiuere. Nos autem exercenda chri- 
in hoc corpore, quod corrumpitur et aggrauat animam, quo- 
niam non uiuimus nisi uires dormiendo reparemus, simili- 
tudine mortis interrumpimus uitam, ut uiuere saltim per 

TO interualla possimus. Ac per hoc quisquis caste et innocenter 
assidue utitur uigiliis, angelorum uitam procul dubio medi- 
tatur quantum enim carnis huius infirmitas sit oneri ter- 
reno, caelestia desideria conprimuntur exer | cens contra 43 v 
molem mortiferam diuturniore uigilia, ut ei meritum con- 

75 paret in uita perpetua. Neque enim sibi ipse consonat, qui 
desiderat semper uiuere, et non amat prolixius uigilare; 
mortem uult omnino non esse, et eius imaginem non uult 
minuere. Haec causa, ista ratio est, cur in uigiliis saepius sit 
mens exercenda Christiano. 

so 4. Nunc iam, fratres, alia pauca, dum commemoramus, 
aduertite de speciali noctis huius uigilia. Dictum est enim, 
quare saepius somnum detrahere et uigilias addere debea- De s p dali noc - 

, ,. j , , , i i-A A i- tis huius uigilia. 

mus: nunc autem dicendum est, cur tanta celebntate ho- 
dierna potissimum nocte uigilemus. Quod die tertio resur- 

85 rex<er>it a mortuis dominus Christus, nullus ambigit Chri- 
stianus. Hac autem nocte <hoc factum> esse sanctum euan- 
gelium contestatur. Totum enim diem a praecedente nocte 
conputari non dubium est: non secundum dierum ordinem, 
qui commemorantur in Genesi quamquam et illic tenebrae, 

90 praecesserint; nam tenebrae erant super abyssum, cum 
dixit deus, Fiat lux, et facta est lux sed quia illae 
tenebrae <non>dum erant nox, nondum erant dies. Diuisit 
quippe deus inter lucem et tenebras: et prius lucem uo- 
cauit diem, deinde tenebras noctem, et a facta luce usque ad 

95 alterum mane commemoratus est dies unus. Manifestum est 
illos dies a luce coepisse, et transacta nocte usque ad mane cum dies in o e - 
singulos terminates. Sed postea quam creatus homo a luce 
iustitiae in peccati tenebras declinauit, a quibus eum Christi 
gratia liberauit, factum est ut nunc dies a noctibus conpu- 
lootemus; quia non a luce ad tenebras, sed a tenebris ad lu- 

21 



S. Augustini tractatus 

cem uenire conamur, et domino adiuuante speramus. Sic 
et apostoliis dicit: Nox praecessit, dies autem adpro- 
pinquauit; abiciamus itaque opera tenebrarum, et in- 
duamus nos arma lucis. Dies igitur dominicae passionis, 
quo crucifixus est, iam transactam noctem propriam seque-ios 
batur; ideoque clausus et terminatus est usque ad parasceue, 
lu- quam ludaei etiam cenam puram uocant, ab eius noctis ex- 
ram uocant. ordio incipiente sabbati obseruatione. Deinde sabbati dies, 
a sua nocte incipiens, finitus est uespere incipientis noctis, 
quae pertinet ad initium dominici diei: quoniam eum domi-no 
foi. 44 nus suae resur|| rectionis gloria consecrauit. Illius itaque 
noctis ad initium diei dominici pertinentis nunc istam so- 
lemnitatis memoriam celebramus. 1 11am noctem agimus ui- 
gilando, qua dominus resurrexit, et illam uitam, de qua 
paulo ante dicebamus, ubi nee mors ulla nee somnus est, us 
in sua carne nobis inchoauit; quam sic excitauit a mortuis, 
ut iam non moriatur, nee mors ei ultra dominetur. Nam quo- 
niam uenientes ad sepulcrum eius, a quibus diligentibus 
quaerebatur diluculo, corpus non inuenerunt, responsum- 
que acceperunt ab angelis, quod iam resurrexerat, mani-120 
festum est quod ea nocte resurrexerit, cuius extremitas illud 
diluculuni fuit. Proinde cui resurgenti paulo diutius uigi- 
lando concinimus, praestabit ut cum illo sine fine uiuendo 
regnemus. Sed et si forte his horis, quibus nos ducimus 
istam uigiliam, illius adhuc corpus in sepulchre erat, non- 125 
dumque surrexerat, nee sic uigilando sumus incongrui: quia 
ille dormiuit ut uigilaremus, qui est mortuus ut uiueremus. 

1. Vide Praefat. ad n. XXIV. 8 peccoris G. 10 Christus] I Cor. 5, 7. 
11 noua] II Cor. 5, 17. nostri dilectis G. 13 dilecta. 14 nostram] 
Rom. 4, 25. 15 adque] post. corr. atque 26 meas] Ps. 17, 29. 45 dici- 
mus: Quando uigilamus? ,;. ad tot dies uigilamus] Eodem dicendi 
modo utitur Augustinus in Serm. 252, 12 ubi de Quadragesima loquens: 
,Ideo quadraginta illos dies, ait, antequam uigilemus' i. e. ante sollemnem 
uigiliam Paschae. 50 saepius] II Cor. 11,27. 53 dicimus] pro dicamus? 
67 aggrabat 1 m. animamj Sap. 9, 15. 72 terreno] erat primum, ni 
fallor, terreni. 80 Nunc iam] conieci; nuncia post, in nunciamus 

22 



VI. De nticte sancta 3. 

mutat. 83 dicendum est] etc. Abhinc usque ad finem tractatus alterutii 
testem habetnus Eugippium, cuius ,Excerptum' cxx. (al. 135) Maurinis ser- 
monetn 221 suppeditauit: siglum e Eugippii Vindobonensem, p Augustini 
Parisiensem textum designat. 84 resurrexerit] e<a; resurrexit G. 86. 
hoc f actutn] om. O. sanctum] s. I. suppl. G. 89 cotnmemorantur] Ge; 
commemoratur/u. 90praecesserint]G; praecesserunt^. abyssum] 
Gen. 1, 2. 91 lux] ibid. 3. 92 nondum erant nox] ep; dum erant nox 
G. nondum erant dies] G quae lectio retineri posse uisa est; nondum 
enim praecesserat dies sp. < 93 tenebras] Gen. 1, 4. 94 a facta] G; 
praepositionem om. e^u. 95 dies unus] Gen. 1, 5. 96 nocte] G haud 
dubium quin recte; luce sp. 98 in peccati] G; ad peccati eft. 991ibera- 
uit] G; liberal qu. 101 speramus] praem. fieri ep. sic et] Ge; sicut 
et (A. 104 lucis] Rom. 13, 12. 106 parasceuae G; parasceuen eft. 
107 caenam G. 108 incipiente s. obseruatione] Ge; incipientes s. 
obseruationem (4. 114 qua] 1 loco qw, corr. ex quia G. 116 in sua 
came] praem. quam e,u. incoauit G. 117 quoniam] Ge; quando /u. 
119 diiuculo] cum praecedentibus G, cum sqq. ep conectunt. 120 re- 
surrexerit] Ge; resurrexit p. 122 proinde] G; deinde e,w. 124 si] 
(4; uox in G hoc loco deleta est, forsitan esse 126 surrexerat] G; re- 
surrexerat e^. 127 uigilaremus] G; uigilemus sp. 



DE NOCTE SANCTA III. 




noster lesus Christus passioni proximus, 
ubi pro debitis nostris quod non debe<b>at ex- 
soluit, ut chirografum quo rei tenebamur eius san- 
guine deleretur, ait discipulis suis: Vigilate et 
orate, ne intretis in temptationem. Ex hac eius com- 
mendatione instituta est ista sollemnitas: ut eius diei anni- 
uersario reditu uigiletur, quo eius expectata est resurrectio. 
Exaudiat nos uigilantes in sollemnitate sua, qui dormiuit 
10 pro salute nostra. In eius quippe rei prophetia et ex per- 
sona ipsius dictum fuerat: Egodormiui, etsomnum cepijsomnus 

. . ... i T uoluntatis fuit, 

et exsurrexi, quoniam dominus suscipiet me. Tam- non necessitate. 
quam diceret: Ne sibi ludaei praeualuisse uideantur: ego 
dormiui, uoluntatis fuit, non necessitatis. Ipse prorsus, ipse 
is dormiuit, tamquam dignatus, non tamquam supefatus; 
quippe qui potestatem habebat ponendi animam suam, et 

23 



S. Augustini tractaius 

iterum sumendi earn. Non tamen ideo ludaei sine scelere 
fuerunt, quia ipse potestate dormiuit; ut enim eorum faci- 
44 v nus demonstraret, dixit | in alio psalmo: Dormiui turba- 
tus. Nam hoc ad ipsos retulit, qui eum a se turbatum esse20 



tamen ideo putauerunt, cui uelut uicto insultauerunt, et tamen cum eius 

ludaei sine see- _ , t , t . c i_ - 

fuerunt. mortem nefanis uocibus expetissent, alienos se racere ab ems 



interfectione conati sunt; ut non ipsorum sed Pilati factum 
uideretur, qui eum crucifigendum militibus dedit. Ideo con- 
tinue psalmus ipse: Filii hominum, inquid, dentes eorum 25 
arma et sagittae, et lingua eorum gladius acutus. 
Tamquam diceret: Et si non propriis manibus, ore tamen 
proprio peremistis, cuius mortem petistis. Sed quid in alio 
psalmo dicit? Numquid qui dormit non adiciet ut re- 
surgat? Ecce surrexit qui dormierat; uigilauit, et factusao 
est sicut passer singularis super tectum, id est, super 
caelum, ubi interpellat pro nobis, ubi iam non moritur, nee 
mors ei ultra dominabitur: quia non dormiet neque dormi- 
tabit, qui custodit nos. Ecce illi, qui se aliquid nocuisse 
putauerunt, etiam regnum ipsum, ubi eum sibi regnare 110-35 
luerunt, extirpati exinde perierunt; ut et uisibiliter implere- 
tur, quod in eodem psalmo dormiturus ait: Suscita me, 
et reddam illis. Humiliantes igitur animas nostras uigi- 
lias celebremus, ut eius uigili corde speremus et exspectemus 
aduentum, cuius uox omnes dormientes etiam de tumulis40 
excitabit: qui bene fecerunt, ad resurrectionem uitae; qui 
male fecerunt, ad resurrectionem iudicii. Ipse namque est, 
ut icode cuius somno in cruce exaltati lacob tanto ante praedixit: 
dormimtetulcli Ascendisti recumbens, dormisti sicut leo. Ipse uicit 
leo de tribu luda: quia et lacob illud dixit, cum bene- 45 
diceret ludam. Quoniam ergo dormiuit leo, deputatus est 
inter mortuos; sed quia uicit leo, ueniet iudicare uiuos et 
mortuos. 

1 Vide Praefat. ad n. XXV. 3 debebat] scrips!; debeat O. 6temp- 
tationem] Matth. 26, 41. 12 suscipiet me] Ps. 3, 6; suscepiet O, 
quo scribendi modo facile explicatur lectio minus Augusliniana suscepit 
supra 18, 33. 15 dorm ; jb,it corn 17 team;] lohl 10, 18, 19 turbatus] 

24 




VII. De dominica sanctae Paschae 

Ps. 56, 5; cf. Augustini Enarrat. Psalm, ad h. 1. 26 lingua] linguae O, 
ubi superflua e ex uoce seq. orta esse uidetur. acutus] Ps. 56, 5. 29 re- 
surgat?] Ps. 40, 9. 31 super tectum] Ps. 101, 8. 32 interpellat pro 
nobis] Rom. 8, 34; cf. Enarrat. huius psal. serm 1 . 1, n. 8: ,singuhris |in 
tecto, id est in caelo... ibi interpellat pro nobis'. 33 dominabiturl 
Romi. 6, 9. 34 qui custodit nois] cf. Ps. 120, 4. 38 illis] Ps. 40, 11. 
42 iudicii] loh. 5, 29. 43 exaltati] scripsi; exaltato Q. 44 sicut leo] 
Gen. 49, 9. 45 luda] Apoc. 5, 5. 

DE DOMINICA SANCTAE PASCHAE 

jos in nouam uitam regenerati, propter quod infan- 
tes uocamini; uos praecipue, qui hoc modo uidetis, 
quid sibi haec uelint, sicut uobis promiseramus, 
audite. Audite et fideles, qui uidere consuestis: 
bona est commemoratio, ne subripiat obliuio. Quod uidetis 
in mensa domini, quantum pertinet ad ipsarum rerum spe- 
ciem, et in uestris mensis uidere consuestis: ipse est uisus,Q U od uident 
sed non ipsa uirtus. Nam et uos idem ipsi estis homines, e c nsa et m 
10 qui eratis: neque enim ad nos nouas facies attulistis. Et" 16 " 3 ' 3 "^ 165111 

* x acre consuerunt 

tamen noui estis: ueteres corporis specie, noui gratia sancti- 
tatis, sicut et hoc nouum est. Adhuc quidem, quod modo 
uidetis, panis est et uinum: accedit sanctificatio, et panis 
ille erit corpus Christi, et uinum illud erit sanguis Christi. 

is Hoc facit nomen Christi, hoc facit gratia Christi, ut hoc 
ipsum uidea || tur quod uidebatur, et tamen non hoc ualeat foi. 50 
quod ualebat. Antea enim si manducaretur, inpleret uentrem; 
modo cum manducatur, aedif icat mentem. Sicut autem quan- 
do baptizati estis, immo autem antequam baptizaremini, 

20 die sabbati locuti sumus uobis de sacramento fontis, in quo Die sabbati iocu- 
tinguendi eratis, et diximus uobis, quod credo quia oblitijjfg 
non estis, hoc ualuisse uel ualere baptismum, quod est sepul- to fontis 
tura cum Christo, apostolo dicente, Consepulti enim su- 
mus Christo per baptismum in mortem, ut quemad- 

25modum ille surrexit a mortuis, sic et nos in nouitate 
uitaeambulemus;itaet modo non ex corde nostro, neque 
ex praesumtione nostra, neque ex humanis argumentationi- 

25 



S. Augustini tractatus 

bus, sed ex auctoritate apostoli, opus est uobis commen- 
dare et insinuate, quid sit quod accepistis uel accepturi 
estis. Ecce breuiter audite apostolum, immo Christum perao 
apostolum, de Sacramento mensae dominicae quod ait: Unus 
panis, unum corpus, multi sumus. Ecce totum est, cito 
dixi: sed appendite uerba, nolite numerare. Si uerba nume- 
ratis, breue est; si appenditis; grande est. Unus panis, dixit. 
Quotquot ibi panes positi fuerint, unus panis: quotquotas 
p anes fuerint in altaribus Christi hodie per totum orbem 

in altaribus per * 

totum orbem ter-terrarum, unus panis est. Sed quid est, unus panis? Exposuit 
breuissime: Unum corpus multi sumus. Hoc panis cor- 
pus Christi, de quo dicit apostolus, alloquens ecclesiam: 
Vos autem estis corpus Christi et membra. Quod acci-40 
pitis, uos estis, gratia qua redempti estis; subscribitis, quan- 

Amen respondent do Amen respondetis. Hoc quod uidetis, sacramentum est 

fideles, quando .... 
accipiunt sacra- UmtatlS. 



cum. 



^ j am ^^ k r&1 ife r no bj s insinuauit apostolus quid hoc 
esset, considerate illud diligentius et uidete, quomodo fiat. 45 
Quomodo fit panis? Trituratur, molitur, a consparsura, in 
coctura: in consparsura mundatur, coctura firmatur. Ubi tri- 
tura uestra? Hoc facti estis: ipsa fuit in ieiuniis, in obser- 
uationibus, in uigiliis, in exorcismis. Molebamini, quando 
exorcizabamini. Consparsura non fit sine aqua: baptizatiso 
so v estis. | Coctura molesta est, sed utilis. Quae est enim coctura? 
Ignis temtationum, sine quibus haec uita non est. Sed quo- 
mo do est utilis? Vas figuli probat fornax, et homines 
iustos temptatio tribulationis. Quomodo autem de sin- 
gulis granis in unum congregatis et quodam modo sibimetss 
consparsione commixtis fit unus panis, sic fit unum corpus 
Christi concordia caritatis. Quod autem habet corpus Christi 
in granis, hoc sanguis in acinis: nam'et uinum de pressura 
exit, et quod in multis singillatim erat, in unum confluit, et 
fit uinum. Ergo et in pane et in calice mysterium est unitatis. eo 

3. Quod autem audistis ad mensam domini, Do minus 
- uobiscum, hoc et quando de abside salutamus dicere sole- 
mus, et quotienscumque oramus hoc dicimus: quia hoc nobis 

26 






VII. De dominica sanctae Paschae 

expedit, ut semper sit dominus nobiscum, quia sine illo ni- 

65 hil sumus. Quod autem sonuit in auribus uestris, uidete quid 
dicatis ad altare dei. Interrogamus enim quodammodo et ad- 
monemus, et dicimus: Sursum cor. Nolite iusum: cor pu- 
trescit in terra, leuate illud in caelum. Sed quo sursum cor? Sursum cor 
quidrespondetis? quo sursum cor? Habemusaddominum. 

Tolpsum enim sursum cor, aliquando bonum est, aliquando Habemus ad 
malum est. Quomodo malum est? In his malum, de quibus 
dictum est: Deiecisti eos, dum extollerentur. Sursum 
cor, si non sit ad dominum, non est iustitia, sed superbia; 
ideo cum dixerimus, Sursum cor, quia adhuc sursum cor po- 

75 test esse superbiae, uos respondetis, Habemus ad dominum. 
Ergo dignatio est, non elatio: et quia est ista dignatio, ut 
sursum cor habeamus ad dominum, nos illud fecimus? nos 
potuimus de uiribus nostris? terram, quod eramus, in caelum 
leuauimus? Absit: ipse fecit, ipse dignatus est, ipse manum 

somisit, ipse gratiam suam porrexit, ipse quod iusum erat 
sursum fecit. Ideo cum dixerimus, Sursum cor, et respon- 
deritis, Habemus ad dominum, ne uobis tribuatis quia sursum 
corhabetis, adiunxi: Gratias agamus domino deo nostro. omuas 
Ista sunt mysteria breuia, sed magna: breuia dicimus, sed 

ssmagna affectu. Cito enim haec uobis dicitis||et sine codice, foi. si 
et sine lectione, sine longa disputatione. Commemorate uos 
quod estis, et in quo perseuerare debetis, ut ad promissa 
dei peruenire possitis. 



1 Vide Praefat. tad n. XXX. 6 ne] suppl. s. 1. 12 quod modo] conieci; 
quomodo G. 24 quern ammodum, ut adsolet, O. 26 ambulemus] 
Rom. 6, 4. 32 sumus] I Cor. 10, 17. 33 Appendite uerba, nolite 
numerare] cf. Serm. 237, n. 4: ,NoIo numeres, uerba appended 40 men- 
bra Q; I Cor. 12, 27. 41 subscribitis, quando Amen respondetis] 
cf. Serm. 272: ,Ad id quod estis, Am'en respondetis, et respondendo sub- 
scribitis'. 46 sq. consparsura. . . coctura] neutrius uocabuli exempla 
ex Augustino adducit nouus Thesaurus linguae latinae. 53 u til is] in u tile 
post, perperam mutat. propter uocem quae sqquitur. 54 tribulationis] 
Eccli. 27, 6. 64 quia sine illo nihil sumus] cf. De trinit. lib.14, c. 12, 
n. 16: ,Nec ipse cum omnibus eo modo quo dicimus, Dominus uobiscum. 

27 



S. Augustini tractatus 

Magna itaque hominis miseria est, cum illo non esse, sine quo non potest 
esse/ 67 sursum cor] singular! numero, et sic ubique 'apud Augu- 
stinum. 72 extollerentur] Ps. 72, 18. 

DE DOMINICA SANCTAEPASCHAE 

)mnem quidem diem dominus fecit: non solum 
autem fecit, sed etiam facit; sic enim facit omnem 
diem, cum facit oriri solem suum super bo- 
nos | et malos, et pluit super iustos et in-5 
iustos. Dies ergo iste uulgaris, bonis malisque communis, 
non est putandus significatus hoc loco, ubi audiuimus, Hie 
est dies quern fecit; quendam enim insignius praedicat, 
et ad quendam diem intentos nos facit dicendo, Hie est 
dies quern fecit dominus. Qualis iste dies, ubi dicitur, 10 
exultemus et iucundemur in eo? Qualis, nisi bonus? 
qualis, nisi concupiscibilis, amabilis, desiderabilis, delec- 




dies, quem tabjijs (j e quali dicebat leremias sanctus. Et diem homi- 

fecit dominus. > ^ . . > r\ -I.-AJ- 

num non concupiui, tu scis? Quis ergo est iste dies, 
quern fecit dominus? Viuite bene, et uos eritis. Non enim is 
de isto die, quern inchoat solis ortus et claudit occastts, 
apostolus loquebatur, cum diceret, Sicut in die honeste 
ambulemus. Ubi etiam dicit: Nam qui inebriantur, 
nocte ebrii sunt. Nemo uidet per prandium homines 
Nemo per pran-ebrios; sed quando fit, ad noctem pertinet, non ad diem 20 

dium ebrius. e * j r- j. t- j. 

quern fecit dominus. Sicut enim dies m eis, qui pie sancte 
et religiose uiuunt, temperanter iuste sobrie; sic contra in 
his, qui impie luxuriose superbe inreligiose, sine dubio nox 
tali nocti erit fur: Dies domini, sicut fur in nocte, ita 
ueniet, scriptum est enim. Sed cum hoc testimonium com- 25 
memoraret apostolus, conuersus ad eos quibus alibi dixerat, 
Fuistis aliquando tenebrae, nunc autem lux in do- 
mino; ubi factus dies quern fecit dominus, conuersus ad eos, 
cum dixisset, Scitis, fratres, quia dies domini, sicut 
fur in nocte, ita ueniet, ait illis: Vos autem non estisso 
in tenebris, ut dies ille uos tamquam fur conprehen- 
dat. Omnes enim uos filii lucis estis, et f ilii diei: non 

28 



VIII. De dominica sanctae Paschae 

sumus noctis, neque tenebrarum. Ista ergo nostra can- 
tatio, uitae bonae est commemoratio. Quando dicimus om- 

35 nes uoce consona, laeto spiritu, corde concordi, Hie est dies 
quern fecit dominus, congruamus sono nostro, ne testi- 
monium contra nos dicat lingua nostra. Inebriaturus te 
hodie dicis, Hie est dies quern fecit dominus: non times, ne 
tibi respondeat, I stum diem non fecit dominus; et ipse 

40dicitur bonus dies, quern sibi faciat luxuria et nequitia pessi- 
mum diem. 

2. Ecce laetitia, fratres mei, laetitia in congregatione 
uestra, laetitia in psalmis et hym || nis, laetitia in memoria foi. 54 
passionis et resurrectionis Christi, laetitia in spe futurae 

45 uitae. Si tantam laetitiam facit quod speramus, quid erit 
cum tenebimus? Ecce isti dies, quando audimus Alleluia, 
quodammodo mutatur spiritus. Nonne quasi nescio quid 
de ilia superna ciuitate gustamus? Si isti dies tantam nobis 
laetitiam faciunt, qualis erit ille, ubi dicitur, Venite bene- 

sodicti patris mei, percipite regnum; quando omnes 
sancti congregantur in unum: quando ibi se uident, qui se in futura uita se 
non nouerant: ibi se agnoscunt, qui se nouerant: ibi secum ^ToueraiT" se 
sic erunt, ut numquam pereat amicus, numquam timeatur 
inimicus? Nam ecce dicimus Alleluia: bonum est, laetum 

55 est, gaudii iucunditatis suauitatis plenum est. Tamen, si 
semper hoc dicamus, fastidimus: quando autem interuenitA" el " iacumc i ua 

...,,,., iucunditate redit, 

certo anm tempore, cum qua iucunditate redit, cum quo cum quo deswe- 
desiderio abscedit! Numquid ibi sic erit gaudium, et ibi noabscedlt> 
erit fastidium? Non erit. Forte dicit aliquis: Et unde fieri 

copotest, ut hoc semper, et numquam fastidium? Si tibi ali- 
quid ostendero in ista uita quod non possit habere fasti- 
dium, credis quia ibi totum sic erit. Fastidium in cibo, fasti- 
dium in potu, fastidium in spectaculo, fastidium in ilia et 
ilia re: numquam autem fuit fastidium sanitatis. Sicut ergo 

65 hie in ista mortalitate carnis, in ista fragilitate, in isto taedio Numquam in 

... i- i i jj- caelo fastidium. 

onens corpons numquam potuit esse fastidium sanitatis, 
sic ibi numquam erit fastidium caritatis, inmortalitatis, 
aeternitatis. 

29 



S. Augustini tractatus 

1 Vide Praefat. ad n. XXXIV. SANCTAE] hie et alibi in sancti 
com, alibi uero genus femininum seruatum est, quod et ubique intactum 
reliqui. 5 iniustos] Matth. 5, 45. 6 Dies e. iste uulgaris] cf. Serm. 
230: ,Dies iste uulgaris cotidianus . . .' 11 in eo] Ps. 117, 24. 14 in scis] 
Hier. 17, 16. 15 Viuite bene, et uos eritis] cf. Serm. 230: ,Quod enim 
cantatis, uos estis, si bene uiuitis ... Si uultis esse dies quem fecit domi- 
nus, bene uiuite/ 16incoatG. 18 aimbulemus] Rom.13, 13. 19 ebrii 
sunt] I Thess. 5, 7; in eodem Serm. 230 uterque locus Apostoli ita pari- 
ter adducitur, ac si alter esset alteri contiguus. 27 domino] Eph. 5, 8. 
30 ueniet] I Thess. 5, 2. 33 tenebrarum] ibid. 4. 5. 50 regnum] 
Matth. 25, 34. 

DE SECUNDA FERIA PASCHAE 

assio domini et resurrectio duas ostendit nobis 
perpassionem >inr * * uitas : unam Q uam toleramus, alteram quam desi- 




et re ~ 7 P^G* deramus. Potens est enim illam nobis dare, qui 

pro nobis istam dignatus est tolerare. Hoc enim 5 
ostendit quantum nos diligat, et uoluit ut credamus, quia 
daturus est nobis bona sua propria, qui mala nostra uoluit 
nobiscum habere communia. Nati sumus, et natus est: quia 
morituri sumus, mortuus est. Ista duo nos in ista uita nostra 
noueramus, initium et finem, nasci et mori: nascendo la-io 
bores inchoare, moriendo ad incerta migrare. Ista duo 
54 v noueramus, nasci et mori: hoc | abundat in regione nostra. 
. Regio nostra, terra; regio angelorum, caelum. Venit ergo 
dominus noster ad istam regionem ex alia regione: ad 
regionem mortis, de regione uitae: ad regionem laboris, dei5 
regione felicitatis. Venit afferens nobis bona sua, et patien- 
ter sustinuit mala nostra. Bona sua occulte portabat, mala 
nostra aperte tolerabat: apparebat homo, latebat deus: 
apparebat infirmitas, latebat maiestas: apparebat caro, la- 
tebat Verbum. Patiebatur caro: ubi erat Verbum, quando2o 
caro patiebatur? Verbum non latebat, quia patientiam nos 
docebat. Ecce resurrexit dominus Christus tertia die: ubi 
est insultatio ludaeorum? ubi est insultatio circumfremen- 
tium et insanientium principum ludaeorum, et medicum oc- 
cidentium? Recolite, carissimi, quae audieritis, quando eius25 

30 



IX. De secunda feria Paschae 

passio legebatur. Si Filius Dei est, descendat de cruce, 
et credimus ei. Si Filius Dei est, saluum faciet eum.Audie- 
bat ista, et tacebat; pro ista dicentibus petebat, et se non 
ostendebat. In alio quippe euangelio scriptum est, quoniam 

so exclamauit pro eis, et ait, Pater ignosce illis, quia ne- 

sciunt quid faciunt. Videbat ibi suos futures, uidebat in 

se continue credituros, ipsis uolebat ignosci. Caput nostrum 

in cruce pendebat, sed membra sua in terra cognoscebat. 

2. Cum legeretur liber Actuum apostolorum, ibi iam 

asaudistis quemadmodum cum mirarentur, qui conuenerant, 
apostolos et eos qui cum ipsis erant loquentes linguis om- 
nium gentium quas non didicerant, inspirante et docente 
spiritu sancto quern acceperant, stupentes miraculum allo- 
cutus est Petrus apostolus, et exposuit eis, quia ipsi quidem 

40 per ignorantiam fecerunt malum istud, quod dominum occi- 
derunt; deus autem impleuit dispositionem suam, ut pro 
toto mundo sanguis innocens funderetur, et omnium cre- 
dentium peccata delerentur: quia ille est mortuus, in quo 
peccatum non potuit inueniri. Tenebatur cautio nostrorum 

45 peccatorum, tenebat contra || nos chirografum diabolus; pos-foi. 55 
sidebat quos deceperat, habebat quos uicerat. Debitores 
omnes eramus, cum debito hereditario omnes nascuntur: 
fusus est sanguis sine peccato, et deleuit cautionem de 
peccato. Illi ergo qui loquente Petro crediderant, in Actibus 

so apostolorum, conturbati dixerunt, Quid faciemus, fra- 
tres? dicite nobis. Desperabant enim tantum nefas sibi 
posse dimitti. Et dictum est illis: Agite paenitenti am, 
et baptizetur unusquisque uestrum in nomine domini 
nostri lesu Christi, et remittuntur peccata uestra. 

ssQuae peccata? omnia. Quantum omnia? et hoc tam mag- 
num, quod occidistis Christum. Quid enim sceleratius f acere 
potuistis, quam quod uestrum creatorem pro uobis creatum m lauacro r eg e- 

j. j. n /-v .j A -x A.' J nerationis omnia 

occidistis? Quidgrauius potuit f acere freneticus, quam quod omninodimmun- 
ab illo occisus est medicus? Dimittitur tamen et hoc, die- turpeccata 
60 turn est illis: omnia dimittuntur. Saeuistis, et sanguinem 
innocentem fudistis: credite, et bibite quod fudistis. Illi 

31 



nouae 



S. Augustini tractatus 

ergo ibi erant, qui desperantes dixerunt, Quid faciemus? et 
audierunt quod credentes in eum quern occiderunt posse<nt> 
tanti sceleris accipere ueniam. Ibi erant, ipsos uidebat: ipsos 
ante crucem suam uidit, quos ante mundi constitutionem 65 
praeuidit. Pro his dixit: Pater, ignosce illis, quia ne- 
sciunt quid faciunt. Illi occidebant medicum: medicus 
de suo sanguine faciebat occisoribus medicamentum. Magna 
misericordia et gloria: quid non est illis dimissum, quando 
illis dimissum est, quod occiderunt Christum? Ideo, caris-70 
simi, dubitare nemo debet, in lauacro regenerationis omnia 
prorsus et minima et maxima dimitti omnino peccata: est 
enim exemplum magnumque documentum. Nullum grauius 
peccatum, quam occidere Christum: quando et hoc est di- 
missum, quid in credente baptizato remanebit admissum?75 

3. Sed resurrectionem Christi consideremus, carissimi: 
quoniam sicut eius passio significauit nostram ueterem ui- 
risti resurrec- tarn, sic eius resurrectio sacramentum est nouae uitae. Ideo 

tio sacramentum , . ~ . /~i J. i j- 

uitae. apostolus ait: Consepulti sumus Cnristo per baptis- 
mum in morte<m>, ut quemadmodum Christus sur-so 

55 v rexit | a mortuis, sic et nos in nouitate uitae ambu- 
lemus. Credidisti, baptizatus es: mortua est uetus uita, 
occisa est in cruce, sepulta in baptismo. Vetus sepulta est, 
in qua male uixisti: noua resurgat. Bene uiue: sic uiue, ut 
uiuas: sic uiue, ut, cum mortuus fueris, non moriaris. Con- 35 
siderate, carissimi, quid dixerit dominus in euangelio homini 
quern curauit: Ecce sanus factus es; iam noli peccare, 
ne quid tibi deterius contingat. Ista sententia conclusi 
fueramus, et in augustias magnas redacti: sed illius miseri- 
is cordia numquam deserit. Orationem baptizatis dedit, quia 90 
hie sine peccato non uiuitur, ut cottidie dicamus, Dimitte 
no bj s debita nostra. Debita sunt: ilia cautio generalis, 
et nos non cessamus fieri debitores. Didicimus unde nobis 
cottidie dimittantur; sed non ideo debemus in flagitiis, in 
sceleribus, in criminibus quasi securi requiescere. Arnica 95 
nobis non debent esse peccata: uomuimus ea, oderimus ea: 
non canino more ad nostrum upmitum reuertamur, Et si 

32 



IX. De secunda feria Paschae 

subrepunt, nolentibus subrepant, non diligentibus uel stu- 
diose appetentibus: qui enim amicitias uoluerit habere cum 
loopeccatis, inimicus erit ei, qui uenit delere peccata, cum ipse 
nullum haberet peccatum. Fratres mei, considerate quod 
dico: amicus morbo, inimicus est medico. Si aegrotares cor- Amiens 

, f . inimicus est me- 

pore, et ueniret ad te medicus propter professionem suam, 



mimicus. 



indica mihi quid uellet ueniendo ad te: quid uellet, nisi 

lossanare te? Cum ergo esset amicus tibi, necesse est ut sit 
febri inimicus: nam si tuam febrem amaret, te non amaret. 
Odit ergo febrem tuam; contra illam intrauit domum tuam, 
contra illam ascendit in cubiculum tuum, contra illam ac- 
cessit ad lectum tuum, contra illam tetigit uenam tuam, MHCHS 

no contra illam praecepta tibi dedit, contra illam medicamenta 
conposuit et apposuit: totum contra illam, totum pro te. 
Si ergo ille totum contra febrem, totum pro te, tu amando * 
febrem solus eris contra te. Respondebis mihi, scio, respon- 
debis mihi et dices: Qui<s> est, qui amet febrem? Scio et 

us ego, aegrotus non amat || febrem, sed amat quod petit fe-foi. 56 
bris. Quid est quod dixit medicus, cum ingressus ad te fue- 
rit, arte armatus aduersus febrem tuam? Dicit tibi, uerbi 
gratia: Frigida noli bibere. Ne bibas frigida, a medico 
audisti, inimico febris tuae. Cum discesserit medicus, fe- 

120 bris dicit: Bibe frigida. Quando tibi dixerit febris, dicere 
habes: Ilia aestuatio febris est. Sermocinatio tacita tibi 
loquitur, ingerit faucibus siccitatem, facit frigida delectatio- 
nem: memento quid dixerit medicus, noli bibere. Sed me- 
dico absente febris adest. Quid medicus dixerat? Vis illam 

i25uincere? noli illi cedere. Si iunxeris te medico contra fe- 
brem, duo eritis: si consenseris febri, uincitur medicus, sed 
malo aegroti, non medici. Absit autem, ut medicus Christus 
uincatur in eis, quos praesciuit et praedestinauit: quia 
ipsos et uocauit, et quos uocauit, ipsos et iustifi- 

isocauit; quos autem iustificauit, ipsos et glorificauit. 
Coerceantur uitia, conpescantur libidines, torqueatur liuore 
diabolus et angeli eius. Si deus pro npbis, quis contra 
nos? 

S. Augustini tractatus. 3 33 



S. Augustini tractatus 

4. Quod autem Christus ostendit resurrectione corpo- 
ris sui, bene uiuendo incipite spiritaliter agere. Illud uero 135 
ipsum, id est, ipsam proprietatem, ipsam ueritatem, ipsam 
carnis incorruptibilitatem, modo nolite sperare: merces fidei 
est, finite die redditur merces. Nunc in uinea laboremus, 
finem diei expectemus: qui nos enim conduxit, ut labo- 
remus, non nos deserit, ne deficiamus. Pascit operarium 14 
laborantem, qui ei praeparat donare die finito mercedem: 
sic et modo dominus laborantes in hoc saeculo pascit nos, 
non solum cibo uentris, sed etiam cibo mentis. Si non 
pasceret, ego non loquerer; quia uerbo pascit, hoc agimus, 
qui eum uestris non uentribus sed mentibus praedicamus. 145 
Esurientes accipitis, epulando laudatis: quid est quod cla- 
matis, si ad mentes uestras nulla esca peruenit? Sed nos 
quid sumus? Ministri eius, serui eius: non enim nostra, 
sed de cellario ipsius proferimus, quod uobis erogamus. 
Inde et nos uiuimus, quia conserui sumus. Et quid uobis iso 
56 v minis| tramus: panem ipsius, an panem ipsum? Quisquis 
hominem operarium conduxisset ad uineam suam, panem 
illi posset dare, non se. Christus se ipsum dat operariis suis: 
senobis se ip s um praestat in pane, se ipsum seruat in mercede. Non 

praestat in pane, * * i > i 

in mer- est ut dicamus: Si modo eum manducamus, in fine quid 155 
habebimus? Nos manducamus, sed ipse non finitur: esurien- 
tes reficit, sed ipse non deficit. Pascit modo laborantes, 
quibus manet integra merces. Quid enim melius accepturi 
sumus, quam ipsum? Si aliquid se melius haberet, hoc da- 
ret: sed deo nihil est melius, et Christus deus est. Attende, 160 
In principio erat Verbum, et Verbum erat apud deum, 
et deus erat Verbum: hoc erat in principio apud 
deum. Hoc quis capit? quis colligit? quis intuetur? quis 
contemplatur? quis digne cogitat? Nemo. Verbum caro 
factum est, et habitauit in nobis. Ad hoc te uocat, uti65 
operarius labores. Verbum caro factum est. Vocat te ipse: 
erit laus tua Verbum, dominus erit merces tua. 

34 



IX. De secunda feria Paschae 

1 Vide Praefat. ad n. XXXV. PASCA G. 2 nobis ostendit ft 
( A. Mai, Noua Patram Bibliotheca, t. I, p. 162 sq., serm. 83). 3 cole- 
ramus G. desyderfcunuis G. 4 donare ft. 6 quod daturus sit ft. 
9 morituri sumus] et add. ft. 11 inchoare] h s. 1. suppl. G. 12 ha- 
bundat G; abundabat ft', cf. August, serm. 233, 4: ,Magnum quid 
hue adtulit mercator iste de regione sua ueniens: mercator iste inuenit in 
regione nostra quod Me abundat. Quid hie abundat? Nasci et mori.' 
14 noster] om. ft. 16 Venit] cum praecedentibus ft, cum sqq. G coniun- 
git. patienter sustinuitJG; priuspataens ft. ITocculta... aperta/?. 
18 apparebat enim homo ft. 20 caro quando ft. 21 non latebatJG; 
non repellebat ft. 22 tertio ft. 23 insultatio G; insania ft. 
24 principum ludaeorum] om. ft. 25 audieritis] ftG, sed hie statim 
corr. audistis 27 ei] ex Matth. i27, 40 et 42. faciet Oft fort, pro 
faciat? cf. Matth. 27, 43. 31 faciunt] L\ic. 23, 34. Videbat ibi suos 
futuros] om. ft. 33 menbra more suo G. in teirra cognoscebatl re- 
liqua in ft desiderantur usque sed ip$e non deficit 1. 157. 34 ibi] 
conieci; ubiG. 35 quern ammodum G. 41 dispositionem suam] cf. 
Act. 3, 17. 18. 46 uincerat corr. 51 nobis] Act. 2, 37 ubi quidem uerba, 
,dicite nobis', quae nescit Vulgata editio, ab Augustino leguntur, Enarr. in 
Ps. 73, n. 22. 54 uestra] Act. 2, 38. 63 possent] scripsi; posse G. 
65 constitution em] cf. Eph. 1, 4 et al. 70 quod] iterum ex coniec- 
tura; qui G. 80 in morte G. quern ammodum constanter. 81 am- 
bulemus] IRom. 6, 4. 88 contingat] loh. 5, 14. conclusi] erat 
primum conclus, cui si s. 1. additum est. 92 nostra] Matth. 6, 12. 
108 contra illam a. i. cubiculum tuum] haec postea in marg. 
infer, suppleta. 114 Qui est G. 119 inimico] correxi ex inimica. 
122 frigidam G seq. uocabuli causa. 128 praedistinauit 130 glori- 
ficauit] Rom. 8, 29. 30. 133 nos?] ibid. 31. 143 cybo . . . cybo 
146 aesurientes . . . aepulando 147 aesca 152 ueneam corr. 
157 reficitj ex refecit. Pascit modo laborantes] ab his rursum ft 
prosequitur. 159 se] om. ft. 163 deum] loh'. 1, 1. 2. 165 in nobis] 
ibid. 14; reliqua apud ft hoc modo leguntur: Ad hoc te aduoca; ope- 
rare laborans; ad Verbum caro factum est aduoca te. Ipsa erit 
salus tua: Verbum Dominus erit merces tua sine fine mansura. 



35 




DE SECUNDA FERIA PASCHAE II. 

esurrectionem domini alii uiderunt, alii nuntiatam 
non crediderunt; et exprobrantur ab ipso domino 
iam praesente, quia non crediderunt eis qui uide- 
runt et nuntiauerunt. Quanta dignatio gentium, 5 
et longe postea natorum! Quid praestitit deus eis, quibus 
modo implentur ecclesiae Christi? Apostoli sancti cum do- 
mino ambulauerunt, uerbum ueritatis ex ore eius audierunt, 
mortuos suscitantem uiderunt; et resurrexisse dominum non 
crediderunt. Nos autem, qui longe post nati, praesentiam 10 
eius corporalem numquam uidimus, nullum uerbum ex ore 
carnis eius audiuimus, nullum ab eo factum miraculum his 
oculis aspeximus; et tamen credidimus, audientes litteras 
eorum, qui tune credere noluerunt. Factum recentissimum 
nuntiatum sibi non crediderunt: scripserunt quod lege-is 
remus; audiuimus, et credimus. Quod autem dominus lesus 
noluit apparere ludaeis, dignos esse qui post resurrectionem 
dominum Christum uiderent non iudicauit: suis se ostendit, 
foi. 57 non alienis. Et dum praedicant || sui, crediderunt alieni; 
et qui fuerunt alieni, facti sunt sui. Multi enim ex ipsis,2o 
sicut legitur in Actibus apostolorum, multi ex ipsis qui 
dominum crucifixerunt, qui sanguine eius effuso polluti 
sunt; multi ex ipsis qui dixerunt, Sanguis eius super nos 
et super filios nostros, postea crediderunt annuntianti- 
bus apostolis. Eius super illos reuera fuit sanguis, sed ab-25 
christi i uen d os non perdendos: super alios perdendos, super alios 

super perdendos ' * * . * * 

super nuHidandos: super perdendos mstus, super mundandos 
mi ~ nrisericors. Et nunc numquid omnium est fides? Quomodo 
tune ipsi ludaei alii crediderunt, alii non crediderunt, sic 
et nunc gentes: crediderunt alii, non credunt alii. Non estao 
omnium fides. Quorum est autem fides, gratia credunt: 
non se iactent, dei donum est. Numquid ideo nos elegit 
dominus, quia boni eramus? Non elegit bonos, sed quos 
uoluit f acere bonos. Omnes in umbra 'mortis fuimus, omnes 
peccati. in massa peccati (Je 'Adam ueniente colligati tenebamur.35 

30 



X. t)e secunda feria Paschae 2. 

Radice uitiata qualis nasci potuit fructus ex arbore generis 
humani? Sed qui sanaret uitia, uenit sine uitio; et qui uenit 
mundare peccata, uenit sine peccato. 

2. Ne attendatis ludaeos qui modo sunt palea, id est, 

4oillius areae quae tune triturata est. Nam si consideremus, 
fratres mei, de ludaeis prophetae, de ludaeis patriarchae, 
de ludaeis apostoli, de ludaeis uirgo Maria, quae peperit 
Christum; de ludaeis postea Paulus credens, et tot milia 
in uno die baptizata: de ludaeis innumerabiles ecclesiae 

45 Christianorum. Sed ilia frumenta iam in horreo recondita 
sunt: de paleis diabolus ludet. ludaei fideles, et ludaei in- 
fideles. Ubi sunt primo damnati? In primo, in patre om- 
nium ipso lacob, qui appellatus est etiam Israhel. lacob, 
supplantator; Israhel, uidens deum. Quando reuersus est 

so de Mesopotamia cum filiis suis, angelus cum illo luctatus 

' alii damnati, alii 

est, gerens personam Chnsti; et cum luctaretur, longe ex- 
cellens uirtute, uelut succubuit illi, et praeualuit lacob. Sic 
et dominus Christus subcubuit ludaeis: praeualuerunt, 
quando occiderunt. Magna uirtute uictus est: ubi uictus est, 

ssibi nobis uicit. Quid est, ubimictus est, ibi nobis uicit? Quia 
unde passus est, sanguinem | f udit, quo nos redemit. Ergo 57 V 
sic scriptum est, praeualuit illi lacob. Et tamen ipse lacob, 
qui luctabatur, agnoscebat mysterium. Praeualuit luctans 
homo angelo: et cum dixisset illi, Dimitte me, ait ille qui 

60 praeualuerat, Non te dimitto, nisi benedixeris me. O 
grande mysterium! benedicit uictus, qui liberat passus; tune 
ipsa fuit tota benedictio. Quid uocaris? dixit illi. Ille 
respondit, lacob. Non uocaberis lacob, ait, sed uo- 
caberis Israhel. Tanti nominis inpositio, magna est bene- 

65dictio. Israhel interpretatur, ut dixi, Videns deum: nomen 
unius, praemium omnium. Omnium: sed fidelium et bene- 
dictorum, et ludaeorum et Graecorum. Graecos enim aposto- 
lus omnes gentes dicit, propterea quia in gentibus graeca 
lingua extollitur. Gloria, inquit, et honor apostoli 

70uerba sunt gloria et honor et pax omni operanti bo- 
num, ludaeo primum et Graeco; ira et indignatio, 

37 



S. Augustini tractatus 

tribulatio et angustia, in omnem animam operantis 
malum, ludaeis primum et Graecis. ludaeis bonis bo- 
num, malum malis; gentibus bonum bonis, malum malis. 

3. Non se extollant ludaei, et dicant: Ecce tamen lacob 75 
pater noster est; praeualuit angelo, et benedictus est ab 
angelo. Nos dicimus: Populus Israhel, attende ibi te; Isra- 
ris- hel non cs tu: uocaris, sed non es: errat in te nomen, manet 

que errat nonien, . 

in te crimen. Sed dicit mini: Ecce lacob pater meus, ecce 



Israhel pater meus; ecce nomen, ubi est crimen? Ibi lege,so 
ibi te inueni. Ibi enim scriptum est: Et tetigit ipsi lacob 
latitudinem femoris, et aruit, et claudicabat. lacob 
unus homo, et benedictus, et clodus. In quibus benedictus, 
et in quibus clodus? Si credidisti in Christum, agnosce te 
benedictum; si negasti Christum, agnosce te clodum: dess 
illis enim es, de quibus dicit propheta, Et claudicauerunt 
a semitis suis. Unde erant mulieres sanctae, quibus pri- 
mum se resurgens dominus demonstrauit? nonne de lu- 
daeis? Unde erant apostoli, qui et si primo nuntiantibus 
foi. 58 mulieribus non ere || diderunt, ipsum tamen postea audie-QO 
runt, et exprobrantem cognouerunt, et magistrocohaeserunt? 
nonne de ludaeis? Ecce Israhel benedictus. Sed in multis 
claudus, in paucis benedictus: ipsa est enim latitude femo- 
ris, multitude generis. Non utcumque dixit, Tetigit femur, 
sed, latitudinem femoris. Ubi femoris latitude, proculQS 
dubio generis multitude. Et quid mirum? Agnosco pauca 
grana, admiror aceruum palearum; sed uideo quid debeatur 
horreo, quid flammae. Et nunc audiant, adhuc uiuunt: cor- 
rigant claudicationem, ueniant ad benedictionem. 

1 Vide Praefat. ad n. XXXVI. PASCE G; et numerus quidem II. 
non in fronte sermonis, sed in fine adposiius est. 3 et] uidetur ex pro- 
posito esse deletus. 13 credidimus] item 1 in credimus post, mut uide- 
tur. 15 legerjmus G. 21 legitur i. A. a. m. ex ipsis] haec s. 1. suppl. 
24 nostros] Matth. 27, 25. 28 Et nunc] 2 mj. s. 1. (add. s. dico. 30 gen- 
tes] eadem 2 m. s. 1. praem. inter. 31 fides] II Thess. 3, 2. 37 Sed 
qui] eadem 2 m. ac supra add. si. 1. s. Christ'us deus. 42 apostoli] 
item 2 m. add. s. prodierunt 43 Christum] 2 m 1 . s. 1. add. s. exorta 

38 




XI. De tertia feria Paschae 

est. credensj s. ortus est idem 1 glossator s. 1. 48 apellatus G. 
57 Jacob] cf. Gen. 32, 28. 60 benedixeris me] ibid. 26. 64 Isra- 
hel] ibid. 27 sq. sed haud ita presse. 68 proterea G. 73 Graecis] 
Rom. 2, 10. 8. 9; cogitaui ut emendarem ludaei p. e. Graeci, datiuum 
tamen propter ea, quae sequuntur, seruaui. 78 err at in te no men, 
manet in te crimen] cf. Aug. Serm. 232, 8: ,Si autem fit, nomen errat, 
crimen manet' ; De patientia, c. 6, n. 5 : ,Cum tiero ilia tenetur in crimine, 
tune huius multum erratur in nomine'; item infra Tract. XXIII, n. 4. 
82 et claudicabat] Gen. 32, 25; quern locum eodem modo Aug. inter- 
pretatur Serm. 5, n. 6 et 8. 87 suis] Ps. 17, 46. 



<DE TERTIA FERIA PASCHAE> 

udistis quid dominus discipulis suis post resur- 
rectionem suam dixerit iam non moriturus, et ti- 
morem mortis auferens morituris 

2. Quod enim deus sit Christus, nee illi negant qui no- 
lunt eum confiteri cum patre unius esse substantiae: confi- 
tentur deum, aequalem negant; ergo duos deos faciunt. 
Nos autem sic aequalem dicimus patri filium, ut singilla- 

lotim si quaeratur a nobis, utrum deus sit pater, deum esse 
fateamur: utrum deus sit filius, deum esse fateamur: utrum 
hi pater et filius dii sint, an deus, deum esse fateamur. Hoc 
infirma et humana corda non capiunt: hoc tarn magnum 
atque diuinum, quando quidem de deo sermo est, inf irmitas Quid sit D eu S , 

is humana non potest cogitare; sed potest credere, ut postea 
fiat idonea cogitatio. Dictum est enim domino, Ostende possumus 
nobis patrem, et sufficit nobis. Hoc qui dicebat, pa- 
trem in filio non agnoscebat: hoc enim uidebat, quod ludaei 
crucifigere potuerunt; ilium non uidebat, quem ludaei la- 

20tentem offendebant. Et hoc totum putabat esse Christum, 
quod oculis intuebatur; et ideo non illi sufficiebat, quia non 
totum uidebat. Et quia nihil amplius in Christo esse cre- 
debat, ideo quod eis sufficeret patrem quaerebat. Tamquam 
diceret: Te | quidem nouimus, te quidem uidemus; sed ad- 58* 

25 hue aliquid maius desideramus. Ostende nobis patrem, et 

39 



S. Augustini tractatus 

sufficit nobis: ulterius enim non erit quod quaeramus, cum 
patrem didicerimus. Et ille uolens se ostendere patri aequa- 
lem, Tanto, inquit, tempore uobiscum sum, et non 
cognouistis me? 

3. (4) Philippe, qui me uidit, uidit et patrem. Quidao 
est, Qui me uidit, uidit et patrem, nisi quia non me uides tu, 
quia maiorem putas patrem? Qui me uidit, uidit et patrem. 
Non sine causa putas patrem suff icere tibi, nisi quia me non- 
dum uides. Ostende nobis patrem, et sufficit nobis. Vide me, 
totum et sufficio tibi. Et tamen uidenti hoc dicebat: uidenti et35 

Christum nihil .. . . . . . ,. j 

non uidenti: uidenti formam serui, non uidenti formam dei. 
est Nam si formam dei uideret, ibi uideret aequalem patri fi- 
lium: quia cum in forma dei esset, non rapinam arbi- 
tratus est esse aequalis deo. Quia natura erat, rapina non 
erat. Cui rapina fuit, cecidit; et unde cecidit, inde deiecit. 40 
Ipsam enim rapinam cum homine quern deiecit diabolus 
communicare uoluit, ut haberet comitem in supplicio, quern 
consortem uoluit habere in peccato. Quid enim aliud ho- 
minibus dixit, nisi: Oustate, et aperientur uobis oculi, et 
eritis tamquam dii? Haec est rapina. Superbia ista rapina 45 
est, usurpatio est, non dignatio. Nam si non usurpemus, 
erimus gratia, quod superbia non erimus; ad gratiam enim 
pertinet, Ego dixi, dii estis, 'et filii excelsi omnes. 
Sed ego dixi: quod dixi, ipse facit. Sed quales dii homines, 
quales dii? Aequales angelis dei. Hoc promissum est, ultra so 
non quaeramus: non enim deo aequales erimus, sed aequales 
angelo facti, in terra patrem et filium et spiritum sanctum 
59 V sicut credimus, ita et uidemus. Quia ergo mul | turn erat 
Philippum uidere quod dixit dominus adhuc enim graua- 
batur corpore corruptibili: nondum uenerat quod dicitss 
apostolus, Videmus nunc per speculum in aenigmate, 
tune autem facie ad f aciem quia multum erat ilium cogi- 
tare quod audiuit a domino, Qui me uidit, uidit et patrem . . . 
Considerate non frustra dictum, uidit et patrem. Non dixit, 
Qui me uidit, uidit patrem; nei daret occasionem Sabellianis, 60 
qui dicuntur Patripassiani, qui dicunt ipsum esse patrem, 

40 



XI. De tertia feria Paschae 

qui est filius; sed quando uult, pater est: quando uult, 
filius est. Ne huic errori alteri daret occasionem, non dixit, 
Qui me uidit, uidit patrem, sed, uidit et patrem: sic et 

65 patrem et f ilium. Pater ergo et filius, duo. Quid duo? Si 
quaeras a me, pater et filius duo. 

4. (3) Quicquid iterum dicis, iterum respondeo. Pater et 
filius, quid? dii? Non, duo. Quid ergo? Unus deus. Non in- 
tellego, inquit. Pater non est filius, filius non est pater: 

70 duo sunt. Deus est pater, deus est filius: et non sunt duo 
dii? Non intellego. Quid tibi ergo ego dicam non intelle- 
genti? Audi prophetam: Nisi credideritis, non intelle- 
gitis. Non intellegis, ut credas; sed credis, ut i 






...j . . ,1 . XT- j-j -j. credas, sed credis 

opus est fides, merces intellectus. Nisi credideritis, non u t 



75intellegitis. Audi tamen ipsum dominum, ut discas quid 
credas. Si diligeretis me, gauderetis, quia uado ad 
patrem: quoniam pater maior me est. Modo quasi extitit, 
qui intellegat. Ecce, inquit, modo intellego. Pater maior me 
est. Forma serui loquitur: formam dei quaere. Hoc ergo 

so dixit. Si diligeretis me, gauderetis quia eo ad patrem, quia 
pater maior me est. Modo quod me uidetis, ibi me uidetis, 
ubi minor sum. Cum ergo ibi me uideatis, ubi minor 
sum, si amatis me, earn illuc ubi aequalis sum. Miraris 
quia filius minor est patre in forma serui? Ego tibi 

ssdico quia et se ipso minor est, quia semet ipsum exinani- 
uit, formam serui accipiens. Si autem intellegis de illo 
esse dictum, Minoratus est paulo minus ab angelis; iam 
ergo si applicuisti te formae serui, noli ibi remanere, surge 
inde, aequalem patri Christum confitere. Quare libenter 

Qoaudis, Pater maior me est? Libentius audi, Ego et pater 
unum sumus. Ecce catholica fides, tamquam inter Scyl- 
lam et Caribdim nauigans, sicut nauigatur in illo freto inter 
Siciliam et Italiam: ex una parte saxa nauifraga, ex alia gans- 
parte uorago nauiuora. Si || in saxa incurrerit, frangitur; si foi. 59 

95 in uoragine<m> incurrerit, absorbetur. Sic etSabellius, Unus 
est, dixit, non sunt duo, pater et filius. Obserua naufragium. 
Item Arrianus, Duo sunt: unus maior, alter minor, non ae- 






S. Augustini tractatus 

quali substantia. Obserua uoraginem. Inter utrumque na- 
ci recte u jg a e f rectum iter tene. Ken enim sine causa catholici 

orthodox! notni- ' 

nau. orthodoxi nominati sunt: orthodoxon graece, latine rec-ioo 
turn est. Si ergo tenueris rectam lineam, nee in Scyllam nee 
in Caribdim incurris. Tene ergo tu, Ego et pater unum su- 
mus. Ego et pater audiat 

5. (6) et Arrianus unum;, et Sabellius audiat sumus. 
Quod audis, unum, a Caribdi te abstinebis: quod audis, 105 
sumus, ab Scylla te seruabis. Unum sumus, die, et recte naui- 
gabis. Ecce audiuimus, unum sumus: unum, quia eiusdem 
substantiae: unum, quia non dissimilis disparisque naturae: 
unum, quia summa aequalitas, in nullo discrepanti<a>, in 
nullo diuersitas. Ecce quare, unum: quare, sumus? Quia no 
pater et filius unus deus est. Quare ergo unus deus est, non 
sumus? Unus enim deus pater et filius et spiritus sanctus, 
unus deus est: tres sunt, et unus deus est. Pater non est 
si nmiutuuo fide- filius, filius non est pater, spiritus sanctus nee pater nee 

filius, sed patris et filii spiritus: et hoc totum unus deus. ns 
Quare unus deus? Quia tanta ibi caritas, tanta pax, tanta 
concordia, in nullo dissonantia. Modo tibi dico unde credas, 
quod non potes intelligere nisi credas. Quot animae erant, 
die mihi, in Actibus apostolorum, quae crediderunt, cum 
apostolorum miracula intuerentur? Illos dico ludaeos, quii20 
dominum crucifixerant, qui manus cruentas attulerunt, qui 
aures sacrilegas habebant, quorum lingua gladio conparata 
60 v est: Dentes | eorum arma et sagittae, et lingua eoru'm 
gladius acutus. Tamen quia non sine causa pro illi<s> 
precem fuderat Christus, nee sine causa dixerat, Pater, 125 
ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt, de ipso nu- 
mero plurimi crediderunt; et, sicut legimus, crediderunt 
illo die, dictum est, tria milia animae. Ecce milia sunt 
animarum, et ecce tot milia animae; et tamen uenit in eos 
spiritus sanctus, per quem diffunditur caritas in cordibusiao 
nostris. Et quid dictum est de tot animabus? Erat illis 
anima una et cor unum. Tot animae, anima una: non 
natura, sed gratia. Si tot animae per illam gratiam desuper 

42 



XI. De tertia feria Paschae 

uenientem factae sunt anima una, miraris quia pater et 
lasfilius et spiritus sanctus unus est deus? Itaque, fratres mei, . 

* * ' ' integerrlma fides 

tenete fortissimam et integerrimam et catholicam fidem. caihoiica 
Quando auditis uel legitis in scripturis, ubi ostenditur maior 
pater, formam serui recolite; ubi autem legitis unum esse 
patrem et filium, diuinitatem credite. Et si non estis idonei 

140 COgi 

6. (5) tare, tamen fidem tenete: ipsa perducit, ipsa facit 
ut opera uestra bona acceptentur deo. Omne enim quod 
non est ex fide, peccatum est. Dicit uobis aliquis, Mor- 
tuus est Christus? Confitere mortuum, sed in came. Et 
usquis est mortuus? Unicus dei filius, dominus noster lesus 
Christus. Ergo moritur diuinitas? Non moritur diuinitas. 
Non est ergo mortuus Christus? Mortuus 1 est deus Christus. 
Quomodo mortuus est deus Christus, si diuinitas non mori- 
tur? Quomodo mortui sunt et apostoli in carne, non in Qmodo 

in- > . t potuit Deus 

isoamma. Ubi est ergo mortuus apostolus, in carne, sic ergo 
mortuus est Christus in carne. Tamen Christus est mortuus: 
etsi ex parte qua mori potuit, non tamen ex diuinitate mori 
potuit. In principio enim erat Verbum, et Verbum erat 
apud deum, et deus erat Verbum. Ubi mors? nusquam. 

155 In principio non est factum Verbum, sicut in principio fecit 
deus caelum et terram: hoc fecit Verbum. Quid erat in prin- 
cipio? Ergo erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et 
Deus erat Verbum. Quaere mortem, non inuenis: non est 
ubi, non est unde, non est quis. Non est ubi, quia non est 

160 inter manus ludaeorum: non est unde, quia non habet car- 
nem et sanguinem: non est quis, deus est, aequalis est patri. 
Unde ergo mortuus? Verbum caro factum est, et habi- 
tauit in nobis. 

1 Vide Praefat. ad n. XXXVII. Nulla omnino inscriptio in codice, 
neque certo definiri potest, utrum ad secundam, an ad tertiam Paschae 
feriam sermo pertineat; lege sis tamen not. ad 1. 163. 4 auferens 
miorituris] cf. Serm. 147, 3: ,Resurgendo Christus abstulit mortis rimo- 
rem/ Porto hie iam primum rimarum indicium, nee ullum ex sequentibus 
fragments huic initio conuenienter aptatur. 17 nobis] loh. 14, 8. 30 

43 



$. Augustini tractatus 

altero numero ordinem, quo sibi in cod. fragmenta succedunt, indicaui. 
Phi lip pus G; quo uocabulo in uocatiuum mutato omnia cum superioribus 
cohaerent. patrem] Ion. 14, 9. 38 quia] fort. leg. qui. 39 aequalis 
deo] Phil. 2, 6 ubi licet perperam 2 m. emendauerit a equal em, tamen 
pronomen se, quod in Vulgata habetur, omisit; cf. supra Tract. 1, 1. 133. 
41 cum hominem G. 45 dii] Gen. 3, 5. 48 omnes] Ps. 81, 6; quo 
loco Aug. modo altissimi, modo excelsi legisse constat. 49 quid dixi? 
G. 50 angelis dei] Luc. 20, 36. 57 faciem] I Cor. 13, 12. 58 et 
patrem] suspensa remansisse elocutio uidetur. 60 Sabellianis, qui 
dicuntur Patrjpassiani] cf. Aug. Serm. 71, 5: ,sicut Sabelliani, quos 
quidam Patripassianos uocant'; Lib. de haeres. n. 41: ,ut Patripassiani 
quam Sabelliani crebrius nuncupentur.' 62 quando uul't, filius est] 
item Serm. 183,7: ,Quando uult, filius est: quando uult, pater est.* 67Quic- 
quid iterum etc.] Fragmentum hoc, quod tertio loco f. 58 V legitur, haud 
male quidem cum praecedenti cohaeret, licet uerborum consequentia non 
nihtl passa esse uideatur. 68 quid? dii? Non, duo] ita primum scriba 
interpunxit, excepto commate, quod post non ipse interposui; postea uero 
aliquis erasis duabus interrogandi notis aliam post duo substituit. Quid 
ergo? Unus deus] post, corn qujd ergo unus deus? 72 intelligjitis] 
Esai. 7, 9. 77 est] loh. 14, 28. 86 accipiens] Phil. 2, 7. 87 angelis] 
Hebr. 2, 7. 91 sum us] loh. 10, 30. inter Scyllam et Caribdim] Ea- 
dem metaphora de iisdem haeresibus, In loh 1 . tract. 36, 9; tract. 37, 6. 
95 in uoragine G. 99 catholici orthodoxi nominati sunt] cf. De 
uera relig. c. 5, n. 9 : ,apud eos solos, qui christiani catholici uel orthodoxi 
nominantur, id est, integritatis custodes, et recta sectantes/ 100 ortho- 
doxon] scrips!; orthodoxi G, deinde n super i addita est. 103 audiat] 
post hanc uocem iterum rima, iterumque unius saltern! iactura uocabuli, 
fortasse Sabellianus seu Patripassiantis; ceterum conexio cum seq. 
fragmento, licet id quidem in proximum tractatum disiectum sit, omnino 
perspicua est. 109 discrepant! G. 124 acutus] Ps. 56, 5. pro illi G. 
126 f aciunt] Luc. 23, 34. 128 animae] Act. 2, 41. 131 nostris] Rom. 5, 5. 
132 unum] Act. 4, 32. 135 unus est deus?] cf. In loh. tract. 14, n. 9: 
,Erat illis anima una et cor unum in domino. Si caritas de tot animis 
fecit animam unam, et de tot cordibus fecit cor unum..., quomodo ibi 
non est unus deus pater et filius?* tract. 18, n. 4: ,Erat illis anima una 
et cor unum in deum. Si! ergo anima mea et anima tua, cum idem sapimus 
nosque diligimus, fit anima una, quanto magis pater deus et filius deus 
in fonte dilectionis deus unus est?' 141 tare] scripsi, dare G; ab his 
porro syllabis quintum fragm'entum fol. 59 v incipit, quo et totius ser-> 
monis clausula continetur. 142 deo] ita absque praepositione G. 143 
peccatum est] Rom. 14, 23. 144 Et quis est mortuus? Unicus dei 
filius etc.] cf. supra Tract. I, 1. 126 sqq. 149 in came, non in 

44 




XII. De tertia feria Paschae 2. 

anima) ita etiam argumentatur Augustinus supra p. 18, 1. 21. 150 ubi] 
pro uti? 164 Verbum] loh 1 . 1,1. 156 terrain] Gen. 1, 1. quid erat] 
G, pro quod era t? 163 in no bis] loh 1 . 1', 14. Haud absimiliia sunit 
ista ab its, quae in Serm. 232, n. 5 leguntur: ,Unde nobis uita? unde illil 
|mors? In prindpio erat Verbum, et Verbum e. a. d. e. d. e. Verbum 
Quaere ibi 'mortem. Ubi, unde, quomodo?... Non erat illi, unde h'aberet 
mortem: non habebamus nos, unde haberemus uitam; accepit ille mortem 
de nostro, ut daret nobis uitara 1 de suo. Quomodo ille mortem de nostro?; 
Verbum caro f. e. e. h. in nobis/ Qui quidem sermo cum feria tertia 
Paschae de discipulis in Emaus habitus sit, h'unc quoque tractatum ad 
eandem paschalis sollemnitatis diem pertinere putauerim, licet in imb folio 
59 v duo haec uerba solummodo legantur: EXPLICIT TRACTATUS. 



DE TERTIA FERIA PASCHAE II. 

esurrectio domini lesu Christi forma est christianae 
fidei. Quod enim natus est ex homine, homo certo 
tempore, deus autem ex deo, sine aliquo tempore 
deus; quod ergo natus est in came mortali, in 
similitudine carnis peccati, quod portauit infantiam, trans- Totum in CHI-MO 
gressus est pueritiam, peruenit ad iuuentutem, et hanc per- res TtabT mf ~ 
duxit ad mortem, hoc totum resurrectioni militabat. Non 
enim resurgeret, nisi mortuus esset: mortuus non || esset, foi. 63 

10 nisi natus esset; ac per hoc, quod natus et mortuus est, 
resurrectioni profecit. Natum hominem de homine dominum 
Christum multi et alieni et impii crediderunt: quamuis de 
uirgine non nouerunt, tamen hominem natum crediderunt 
Christum et amici et inimici, crucifixum et mortuum Chri- 

15 stum crediderunt et amici et inimici: resurrexisse non noue- 
runt nisi soli amici. Hoc autem propter quid? Ille autem Resurrese 
dominus Christus quod nasci uoluit, quod mori uoluit, re- J^ "J, 
surgere intendit: ibi nobis diffiniuit fidem. In genere enim soli amld 
nostro, id est, in genere humano duas res noueramus: nasci, 

20 et mori. Ut doceret et quod non noueramus, suscepit quod 
noueramus. Usitatum fuit in regione terrena, in condicione 
mortali<ta>tis nostrae, prorsus usitatum fuit nasci et mori : 
tarn usitatum, ut in caelo esse non posset, in terra esse non 

45 



S. Augustini tractatus 

cesset. Resurge<re> autem, et in aeternum uiuere, quis no- 
uerat? Hoc nouum attulit ad regionem nostram, qui uenit25 
ex deo. Factus est pro homine homo, magna miseratio: 
factus homo, factor hominis. Non erat magnum Christo esse 
quod erat: sed magnum esse uoluit, fieri quod fecerat. Quid 
est, fieri quod fecerat? Fieri homo, qui hominem fecerat. 
Haec est miseratio eius. 30 

2. Totum quod agitur in ista uita, in qua uolunt beati 
esse homines, et non possunt . . . Bonum est enim quod 
ualde uolunt, sed non in regione sua quaerunt quod cupiunt. 
Certa quaeque enim in suis regionibus nascuntur. Et in 
terra non ubique nascitur aurum, non ubique argentum, non 35 
ubique plumbum: ipsae fruges aliae alibi proueniunt: sicut 
quaeque regio tulerit uel recusauerit, alia poma in illo loco, 
alia in illo et in illo, diuersa per diuersa; et nihil ubique, 
n j s j nasc { e f mor i. Verumtamen hoc ipsum nasci et mori, 

stra quaerlmus. * J 

non de uniuerso mundo, sed de ipsa parte infima mundi.MO 
in caelis enim non est nasci et mori, ex quo ibi condita sunt 
omnia. Cadere inde potuit princeps quidam angelorum cum 
sociis suis; sed pro ipsis qui ceciderunt angelis homines 
illuc uenturi sunt, et implebunt locum eorum qui ceciderunt. 
L Quia ergo diabolus uidit hominem ascensurum unde ipse45 
63" ceciderat, uidit, | et inuidit: cecidit, et deiecit. Sed quid est, 
quod diabolus cecidit? quid est, quod hominem deiecit? 
Totum uicit, qui non cecidit, sed descendit. Cecidit homo: 
descendit deus, et factus est homo. Ubi ergo abundat nasci 
et mori, regio est miseriae: beati quaerunt esse homines in 50 
regione miseriae, aeternitatem quaerunt in regione mortis. 
Ait nobis dominus, ait nobis ueritas: Quod quaeritis, non 
est hie, quia non est hinc. Bonam rem quaeritis, quod omnis 
homo uult: bonam rem quaeritis, quia uiuere bonum est; 
sed ad hoc nati sumus, ut moriamur. Non quid tielis uide, 55 
Ad hoc nati su- se d qua condicione ueneris respice. Ideo nati sumus, ut 

, ut niona- ^ * ' 

.et nemo uuit moriamur. Desiderantibus uitam, non obtinetur a morituris, 
et ideo peius miseri. Nam si moreremur, et uiuere uellemus, 
non ualde miseri essemus; ideo autem ualde miseri sumus, 

46 



mus 

mori. 



XII. De tertia feria Paschae 2. 

60 quia uiuere uolumus, et mori cogimur. Nescis quod homo 
quilibet non potest semper uigilare, sed uult et dormire? 
Non est contra uoluntatem ipsius quod dormit: uigilare 
semper non potest; sed quia uult et dormire. Non tamen 
potest esse homo, nisi et uigilare et dormire. Venitur ad 

esuitam, et omnis homo dicit, Viuere uolo, et nemo uult mori; 
et cum nemo uelit mori, inpingitur mori. Quantum potest 
agit, manducando, bibendo, dormiendo, sibi unde uiuat pro- 
uidendo, nauigando, ambulando, currendo, cauendo, uiuere 
uult. Plerumque a periculis multis liberatus uiuit: sed te- 

70 neat, si potest, aetatem suam; non perueniat ad senectam. 
Transitur periculosus dies, et dicit homo, Euasi mortem. 
Unde euasisti mortem? Quia transitus est periculosus dies. 
Tamen additus est tibi dies: unum plus uixisti, unum minus 
habes, si computo. Si enim uiuiturus eras, uerbi gratia, tri- 

75ginta annos, transacto isto die, recedit de summa uiuituri, 

i . - . Non accedunt 

accedit ad pondus morituri. Et dicunt tamen, Accedunt annianm homini.se 
homini. Ego dico, quia recedunt: illam enim summam at- 
tendo quae remansit, non quae transiit. Accedunt, quare? 
Quia qui uixit quinquaginta annos, iam quinquaginta unum 

so habet. In quibus || uiuit, uel quos uiuiturus est? Octoginta foi. 64 
annos, uerbi gratia, uiuiturus erat: habet inde quinquaginta, 
restant triginta. Vixit unum: habet quod uixit, quinquaginta 
unum sunt: quod uiuiturus est, uiginti nouem restant; et 
hinc recessit unus, hue accessit alter: sed cum accessisset, 

85 non tenes unde recessit. Timens uiuit et alterum, reman- 
serunt uiginti octo: uiuit et tertium, remanserunt uiginti 
septem. Viuendo tollitur unde uiuitur, et ducendo uita mi- 
nuitur et non est: quia non est quomodo dies ultimus eua- 
datur. 

90 3. Sed uenit dominus noster lesus Christus, et tam- 
: quam allocutus est nos: Quid timebatis, o homines, quos 
creaui, et quos non deserui? O homines, ruina a uobis, 
creatura a me: o homines, quid timebatis mori? Ecce mo- 
rior, ecce patior: ecce quod timebatis non timeatis, quia 

9sostendo quod speretis. Ecce sic fecit, demonstrauit nobis 

47 



S. Augustini tractatus 

s P e resurrect^- resurrectionem in aeternum: ipsam euangelistae scriptis suis 

nfs timor mortis . * * 

nincendus. termmauerunt, per orbem terrarum apostoli praedicauerunt. 
Propter ipsius resurrectionis fidem sancti martyres mori 
non timuerunt, et tamen mori timuerunt: magis enim more- 
rentur, si mori timerent, et timore mortis Christum negarent. 100 
Quid est tamen Christum negare, nisi uitam negare? Quanta 
dementia est, amando uitam negare uitam! Ipsa ergo nobis 
determinatio fidei est Christi resurrectio. Unde etiam scrip- 
turn est et in ueteri et in nouo testamento, agere paeni- 
tentiam et accipere remissionem peccatorum, in uiro inios 
quo diffiniuit fidem omnibus, suscitans cum a mor- 
tuis. Haec est diffinitio fidei, resurrectio domini nostri lesu 
Christi. Viuitis, si uiuatis: hoc est, in aeternum uiuitis, si 
bene uixeritis. Nolite timere male mori: timete, sed male 
uiuere. Mira peruersitas! Omnis homo timet quod nemo no 
euadet, et non facit quod potest facere. Ut non moriaris, 
non potes facere; ut bene uiuas, potes. Fac quod potes, 
64 v et non timebis quod non potes. | Nihil enim tarn certum est 
homini quam mors. Incipe ab initio. Conceptus est homo 
KIWI tam cerium in utero: forte nascitur, forte non nascitur. lam natus est: us 
forte crescit, forte non crescit: forte discit literas, forte 
non discit literas: forte ducit uxorem, forte non ducit: forte 
habebit filios, forte non habebit: forte bonos habebit, forte 
malos habebit: forte bonam uxorem habebit, forte malam 
habebit: forte diues erit, forte pauper erit: forte ignobilisno 
erit, forte honoratus erit. Numquid inter haec potest dici, 
Forte morietur, forte non morietur? Ergo omnis homo 
natus aegritudinem incidit, de qua nullus euadet natus. 
Moritur inde, quo modo solet dici. Ydrops est: necesse est 
moriatur, nemo inde euadet. Elefantiosus est: necesse est 125 
moriatur, nemo inde euadet. Natus est: necesse est moriatur, 
nemo inde euadet. Quia ergo necesse est ut moriatur, quando 
quidem nee ipsa uita hominis saltim diuturna esse permittitur, 
cuiusuis ab infantia decrepiti senis, non restat, nisi con- 
fugere ad eum qui pro nobis mortuus est, et resurgendo 130 
spem dedit; ut, quia in ista uita, in qua currimus, non 

4$ 



Xtl. De tertia feria Paschae 2. 

possumus nisi mori, nee earn possumus facere aeternam, 
quam multum amamus, ad eum confugiamus, qui promisit 
nobis aeternam. Videte enim quid nobis promiserit domi- 
135 nus, fratres: et aeternam, et beatam. Certe ista misera est:Ad uitam 
quis hoc nesciat, quis non f ateatur? Quanta habemus, quanta "no 
patimur, quae nolumus, in ista uita! Rixae, dissensiones/' 
temptationes, ignorantia cordis nostri in inuicem, ita ut 
aliquando nescientes amplectamur inimicum, timeamus ami- 
no cum: ubi fames, ubi nuditas, ubi frigora, ubi aestus, ubi 
lassitudines, ubi aegritudines, ubi zelotipiae. Certe misera 
est haec uita. Tamen, si posset nobis dari aeterna, ipsa 
misera, quis non gratularetur? || Quis non diceret, Sic uolofoi. 65 
esse, quomodo sum, tantum mori nolo? Si malam uitam 
145 uis habere, qualis est ille qui dabit et sempiternam et bea- 
tam? Sed si uis peruenire ad sempiternam et beatam, habeto 
temporalem bonam. Bona erit in opere, beata erit in mer- 
cede. Si autem recusas opus, qua fronte mercedem quaeris? 
Si non potueris dicere Christo, Feci quod iussisti, quomodo 
isoaudebis dicere, Redde quod promisisti? 

1 Vide Praefat. ad n. XL 1 . Inscriptionem ex ea, quae in fine legitur, 
puppleui; In feria III Paschae sermo ft (= A. Mai, Noua Patrum 
Biblioth. I, 73, Serai. 34). 2 dotn'ini] nostri add. p. 4 dominus autem 
ex domino est ft. 5 deus] om. ft. quid ergto O. in similitudinem ft. 
8 militauit ft. 10 quod natus est ft. 11 profecit] ft', proficit G. 
Christum dominum ft. 12 alieni] alii ft. et impii om'. ft. 14 sq. cre- 
diderunt Christum ft. 15 et amici om. ft. et inimici] sed inimici ft, 
et haec cum sqq. coniungit. 17 Chris tus om. ft. 18 nobis] s. 1. corr. ex 
nos G. 19 hoc est ft. duas res] ft hie add. non n'oueria'mus: sus- 
cepimus quod noueramus, quibus uerbis quid loci intellegentiae acce- 
dat, haud equidem uideo. nasci et mori] uide sis not. ad Tract. IX, 1. 12. 
20 Ut] Nam ut ft. Kit quod] om. quod ft. 21 Usitatum] Itaquecum ft. 
22 'mortalitis G. us(itb!tum fuit] ita eum decuit ft. 23 tarn usitatum] 
Nam 'usitatum est/?, qui pessime corruptum, ut uides, textum exhibet. 
esse] homo add. ft. 24 cesset] desineret ft. Resurge G. et] om. ft. 
26 Factus est] ft om. est, et factus cum superioribus coniungit, quin 
et magna miseratio: factus homo pariter praetermittit. 27 hominis] 
dieius add. ft; idem dvTi&iTov infra Tract. XXXII, n. 5: ,creator noster, 
creatus inter nos: qui fecit nos, qui factus est propter nos/ 28 fieri quod 

S. Auguitini tractatus. 4 49 



S. Augustini tractatus 

f ecerat] se fieri quod coeper,at p. 29 quod fecerat?] quod coeperat 
rursum/?. 31 quod] om. ft. agitur] igitur/?. in qua] corr. ex in quoG. 
32 et non possunt] post haec uerba, uti alias apud Hieronymum ipsum- 
que Augustinum, sententia manet interrupta, oratoris animo ad alia festi- 
nante. quod ualde] ualde quod/5 forte melius. 33 sed in regione 
sua non quaeritur p. 34 nasduntur. Et in terra] O; quaeruntur 
in terra p. 39 Verumtamen h. i. n. e. mod] om ft. mundo] dico 
in modum parenthesis add. ft. 40 ipisia] ista ft. imfima Q. 42 princeps 
quidani angelorum] primus quidem angelus ft. 48 Cecidit homo] 
Ab his usque 1. 147 nihil iam genuini textus in ft reperias. 49 ha bund at 
G litterula post habun erasa. 53 hinc] n s. 1. suppl. 54 qui a] scripsi; 
quid G littera rursus in fine deleta. 57 optinetur G. 58 uellemus] 
an pro no 11 em us? 61 dor mire] interrogandi notam adposui. 66 in- 
pingitur] aliquid post gi eras. 74 cumputo G. 7483 uiuiturus] 
quater, cuius participii exempla habes Tract. I, 261 et infra Tract. XXVIII, 
n. 7. 74 uerbi gratia, triginta annos] Eodem fere modo Augustinus 
infra, Tract. XXX, n. 1 : ,restabant tibi, uerbi gratia, triginta anni/ 75 die] 
add. post. s. s. 1. 80 quos] conieci; quod G. esjt] hie quoque interrogandi 
notam addidi. 90 tamquam] in taliteir rec. m. mut. 97 terminauerunt] 
eodem fere sensu ac 1. 18 supra ,ibi nobis diffiniuit fidem'; cf. etiam 1. 103 
jdeterminatio fidei*. per orbem terrarum] cum praeced. G coniungit, 
rhythmi uero et consequentiae causa cum sqq. conectere malui. 99 tnori 
timuerunt] mori non timuerunt G, sed negatio secundo loco euidenter 
expungenda est. 105 in uirum G. 106 mortuis] Act. 17, 31. Ill non 
morjaris] negatio m. j;ec. suppl. s. 1. 122 sqq. Eadem lere legere est ap. 
Augustinum Sterm. 77, n. 14. 14|6 si uis] si item post. add. s. I. 147 
temper ale m bonam] Ex his quae iam sequuntur nonnulla in ft legere est, 
sed ea plerumque interpolata atque corrupta. 150 pro mis is ti] clausul'am 
ab Augustino certo alienam add. ft. 



DE QUINTA FERIA PASCHAE I. 

onum est ut commemoremini quod omni anno sole- 
tis audire: sicut enim quod scriptum est non suffi- 
cit semel legi, sic non sufficit quod non intel- 
repetitae UiA s >*-3D legitur semel exponi. Qui ergo quod audierunts 

expositionis uti- ax 

et intellexerunt animo tenent et bene meminerunt, patien- 
ter audiant, cum etiam illi qui forte obliti sunt instruuntur, 
uel audiunt qui nondum fortassis audierunt. Mouet enim 

50 




XIII. De quinta feria Paschae 1. 

quare dominus Jesus Christus mulieri fideli quaerenti ad 

10 corpus domini sui peruenire, quod in monumento positum 
non potuit inuenire, dixerit, Noli me tangere, nondum 
enim ascendi ad patrem meum. Si enim se tangi nolebat 
antequam ascendisset ad patrem, nondum utique ascenderat 
ad patrem, quando discipulis dicebat, Videte manus meas 

is et pedes meos; palpate et uidete. Tangi se nolebat, qui 
palpari uolebat. Inde fit quaestio utique soluenda: non enim 
quisquam dicere audiuit, A uiris se tangi uoluit, antequam 
ascendisset ad patrem; mulieribus autem tune se seruauit 
tangendum, cum ascendisset ad patrem. Cum ascenderet 

20 ad patrem, uel cum ascendisset ad patrem, quis eum teti- 
git? Tune se seruauit tangendum mulieribus, quando nee 
a uiris tangi potuisset? Et tamen propter caritatem non 
solum tangebat eum Saulus persecutor, sed etiam uastabat 
in terra, quando de caelo dicebat, Saule, Saule, quid me 

25persequeris? Dominus enim Christus et ibi est ad dex- 
teram patris, et hie laborat in terris: ibi est, sed hie sunt 
membra: ibi est qui iudicaturus est uiuos et mortuos, et idem 
ipse hie est in suis, de quibus dicturus est, Cumuniexmi- 
nimis meis fecistis, mihi fecistis. Quid est ergo, Noli 

30 me tangere, nondum enim ascendi ad patrem? Christus 
melius tangitur fide quam earner fide Christum tangere, 
hoc est tangere. Denique ilia mulier, quae fluxum sanguinis a " glur 
patiebatur, accessit cum fide, et || tetigit manu uestem, fide foi. 7i 
maiestatem. Et uidete quid est tangere. Tune dominus, 

35 qui a turbis comprimebatur, ab una tangebatur. Ait enim, 
Quis me tetigit? Admirati discipuli, quia undique eum 
multitudo conprimebat, responderunt: Turbae te conpri- 
munt, et dicis, Quis me tetigit? Et ille, Tetigit me 
aliquis. Nam si te turbae premunt, non tangunt: unde te 

40 tetigit, nisi quia credidit? 

2. Et modo, fratres mei, in caelo est lesus. Quando erat 
ante discipulos, secundum uisibilem carnem, secundum con- 
trectabilem substantiam corporalem, et uisus est, et tactus 
est; modo autem cum sedeat ad dexteram patris, quis no- 

4 * 51 



S. Augustini tractatus 

strum eum tangere potest? Et tamen uae nobis, nisi eum45 
fide tangamus. Omnes tangimus, qui credimus. Certe in 
caela est, certe longe est, certe existimari non potest quanto 
interuallo spatiorum distat a nobis. Crede, et tangis. Quid 
dicam, tangis? Quia credis, apud te habes de quo credis. 
Ergo si credere tangere est, immo si tangere credere est, quid so 
sibi uult, Noli me tangere, nondum enim ascendi ad patrem 
meum? quid est hoc? Quid quaeris carnem meam, qui non- 
dum intellegis diuinitatem meam? Vultis nosse quomodo 
uolebat tangere mulier ista? Quaerebat quasi mortuum, 
quern resurrecturum non credebat. Tulerunt dominum55 
meum de monumento; et plangit quasi hominem. O tan- 
gere! Quia ergo uidebat earn circa formam serui occupatam, 
formam dei, qua aequalis est patri, nee sapere, nee credere, 
nee intellegere nouerat, differt tactum, ut impleat tactum. 
Noli me, inquid, tangere, nondum enim ascendi ad patrem eo 
meum. Tangis me antequam ascendam ad patrem, et in 
solo homine credis: quid tibi prodest, quod credis? Sine 
ergo ascendam ad patrem. Unde numquam recessi, tibi 
ascendo, si credideris aequalem patri. Non enim dominus 
Nee, cum de- noster lesus Christus sic descendit a patre, ut desereret 65 

scendit, deseruit 1 .... , . A i_ 

, nee, cum patrem: quia, et quod ascendit a nobis, non recessit a nobis. 



Ascensurus enim et sessurus ad dexteram patris, porro longe 
ait discipulis: Ecce ego uobiscum sum usque in con- 
7i v summationem saeculi. | 



1 Vide Praefat. ad n. XLIV. inscriptio ex ea quae in fine legitur 
repetita. 2 commemoramini O. quod om'ni anno sol'etis audire] 
i. e. de uerbis euangelii ,Noli me tangere', de quibus et in Serm. 246, 3 
Augustinus: ,Solemus uohis, inquit, inde omni anno loqui/ 8 mouetj 
m'onet O. 12 meum] loh'. 20, 17. 15 uidete] Luc. 24, 39. 16 non 
enim quisquam dicere audiuit] pro audebit? cf. Inloh. tract. 121,3:,Quis 
autem tarn sit absurdus, ut dicat eum a discipulis quidem, antequam 1 ad 
patrem ascendisset, uoluisse se tangi, a mulieribus autem noluisse, nisii 
cum ascendisset ad patrem?* ISseruabitG. 25 persequeris?] Act. 
9, 4. 29 fecistis] Matth 1 . 25, 40; quae loca de eodem argumento ambo 
pariter usurpantur in Serm. 239, 7. 36 tetigit?] Luc. 8, 45. ammirati O; 

52 




XIV. De quinta feria sanctae Paschae 

eundeni locum Augustinus dum in tract, in loh. 26, n. 3 memoriter adferret, 
hoc ipsum uerbum, quod in euangelio non legittir, de suo addidit: ,Et 
mirantes discipuli dixerunt.' 39 aliquis] Luc. 8, 46. 47 quando G. 
49 aput. 55 resurrectorum corr. 56 monuraentol loh. 20, 2. 59 
differt] scripsi; defert O. 61 tanges. 64 si credideris aequalqm 
patri] cf. In loh. tract. 121, 3: ,Eius quippe intimis sensibus quodammodo 
ascendit ad patrem, qui sic in eo profecerit, ut patri agnoscat aequalem/ 
65 discendit. 69 saeculi] Matth. 28, 20. 

DE QUINTA 
FERIA SANCTAE PASCHAE 

e lectione euangelii hodie secundum lohannem re- 
surrectio domini recitata est, et audiuimus quae- 
situm esse dominum a discipulis, et non inuentum 
in sepulchre; hoc autem mulieres nuntiauerunt, 
non eum credentes resurrexisse, sed furto ablatum esse 
de sepulchre. Quod autem uenerunt duo discipuli, lohannes 
ipse euangelista ipse enim intellegitur, quern dilegebat le- 
sus et cum illo Petrus, et ingressi sunt, et uiderunt linte- 

loamina sola, nullum autem corpus: quid scriptum est de ipso 
lohanne? Si aduertistis, Intrauit, ait, etuidit, et credidit. 
Hoc quod audistis, credidit, non est fides laudata: creduntur 
enim et uera et falsa. Nam si fides eius laudata esset uel Non omnis fides 
commendata in eo quod dictum est, uidit, et credidit, non 'audanda 

issequeretur scriptura dicens, Nondlim enim nouerat scrip- 
turas, quia oportebat lesum resurgere a mortuis. Ergo 
uidit, et credidit: quid ergo credidit? quid credidit, nisi 
quod mulier dixerat, ablatum esse dominum de sepulchro? 
Dixerat enim, Tulerunt dominum de monumento, et 

2onescio ubi posuerunt eum. Cucurrerunt illi, ingressi sunt, 
uiderunt linteamina sola, nullum corpus; et crediderunt eum 
perisse, non resurrexisse. Viderunt ablatum de sepulchro, 
crediderunt uiri ablatum, et abierunt. Mulier stetit, et coepit 
corpus lesu lacrimis quaerere, coepit ad monumentum plo- 

25 rare; illi minorem curam habuerunt, fortiores sexu, sed mi- Dlsd P uli forti - 

. . . res sexu, minores 

nores affectu. Mulier plus quaerebat lesum, quia ipsa prior 

53 



S. Augustini tractatus 

in paradise perdiderat lesum: quia per illam mors intraue- 
rat, plus uitam quaerebat. Et tamen quomodo quaerebat? 
Tamquam corpus mortui, non incorruptionem uiui dei; quia 
nee ipsa credebat, ideo in sepulchre non fuisse corpus, quia 30 
resurrexerat dominus. Ingressa uidit angelos. Ecce angeli 
non se ostenderunt Petro et lohanni, et ostenderunt se 
73 v mulieri. Prorsus, carissimi, hoc commendatur, | quia sexus 
infirmior plus quaesiuit, quod prior, ut diximus, perdidit. 
Vident illam angeli, et dicunt: Non est hie, resurrexit. 35 
Adhuc ilia stat et plorat, adhuc non credit: perisse dominum 
de sepulchre existimabat. Vidit et lesum: non putat lesum, 
hortulanum putauit, adhuc corpus mortui exigit. Si tu, in- 
quit, tulisti eum, die mihi ubi posuisti eum, et ego 
toll am eum. Quid tibi opus est, quod non amas? Mihi, 40 
inquit, detur. Quae sic quaerebat mortuum, quomodo credi- 
dit uiuum? Postea dominus appellat earn nomine suo. Maria 
agnouit uocem, respexit saluatorem; et ipsa illi tamquam 
ipsi respondit, Rabboni, quod interpraetatur, Domine. 

2. Quid sibi uult quod sequitur, Noli me tangere, non- 45 
dum enim ascendi ad patrem meum? Vade, et die 
discipulis meis, Ascendam ad patrem meum et ad 
patrem uestrum, ad deum meum et ad deum uestrum, 
hoc quidem quaestionem non habet. Ascendam ad patrem 
meum, quia unigenitus sum; et ad patrem uestrum, quia so 
adoptati estis, et simul dicitis omnes, Pater noster qui es 
in caelis. Et deum meum et deum uestrum. Non sic meum, 
quomodo uestrum: meum enim deum, quia factus sum homo; 
uestrum deum, quia semper homines. Secundum hoc enim 
chnsti deus Christi pater, quia factus est homo; ideo est deus 55 
b!" *P S ^ US > deus cre aturae unigeniti Verbi. Psalmum interroga: 
deus D uentre matris meae deus meus es tu. Ante uentrem 
matris, pater meus; de uentre matris, deus meus. Hoc ergo 
quaestionem non habet. Illud aliquantulum perturbat, prop- 
ter minus intellegentes, quid sibi uelit, Noli me tangere, non- eo 
dum enim ascendi ad patrem meum. In terra ilium non 
tangebat: cum ascendisset, tangere poterat? Quid est ergo, 

54 



XIV. De quinta feria sanctae Paschae 

Noli me tangere, nondum enim ascendi ad patrem? Recolite, 
quando apparuit discipulis suis, et putauerunt eum esse 
65spiritum. quid eis dixit? Heri lectum est. Quid turbati prid ' e lectum 

A- j. -j. A- j j. j. ., erat Euang. Luc. 

estis, et cogitationes quare ascendunt in cor uestrum.' 24, . 
Videte manus meas et pedes meos: tangite, et uidete. 
Viris dixit, tangite, antequam ascenderet ad patrem: et 
mulier non tangeret, nisi cum ascendisset ad patrem? Quid 

vo est ergo, ut in ||tellegamus? Absit a nobis, ut intellegamus. foi. 74 
Maria ut uideret, corpus quaerebat; nos ut intellegamus, 
spiritum eius desideremus. Noli me tangere, nondum enim 
ascendi ad patrem. Quid est, Noli me tangere? Noli hoc 
usque credere, noli in homine figi: est aliud maius, quod 

75 non intellegis. Vides me humilem in terra: tangis me, 
et remanes in terra. Altiorem me tange, in altiorem me 
crede, in unigenitum patri aequalem crede; quando enim 
me intellexeris aequalem, tune tibi ascendi ad patrem. 
Tangere autem corde, hoc est credere; nam et ilia mu- 

so Her, quae fimbriam tetigit, corde tetigit, quia credidit. De-amstus corde ac 
nique sentit tangentem, et non sentiebat turbam premen- {ldetangitur 
tern. Tetigit me aliquis, ait dominus: tetigit me, cre- 
didit in me. Et discipuli non intellegentes quid sit, tetigit 
me, dixerunt: Turba te conprimit, et dicis, Quis me 

85 tetigit? Ego nescio quid dicam, Tetigit me aliquis? Turba 
premit, fides tangit. Asceridat ergo nobis Christus, et tan- 
gamus eum, si credamus in eum, quia filius dei est, aeternus, 
coaeternus, non ex quo natus est de uirgine, sed aeternus. 
Nam et nos aeternos facturus est, non quia semper fuimus, 

go sed quia semper erimus. Ille coaeternus, patri aequalis, sine 
tempore, ante omnia tempora, per quern facta sunt tempora: 
ante diem, dies de die, qui condidit diem. Sic credite, et 
tetigistis. Sic tangite, ut haereatis: sic haerete, ut numquam 
separemini, sed cum illo permaneatis in diuinitate, qui pro 

95 nobis mortuus est in inf irmitate. 

1 Vide Praefat. ad n. XLVI. Titulus ex subscriptione ad calcem sermonis 
posita, ubi praeterea add. numerus IHI. 4 dominum] dm tractu calami 
superducto G. 5 sepulchre] pul s. I. suppl. 11 intrabit. credidit] 

55 



S. Augustini tractatus 

loh. 20, 8. 16 mortuis] ibid. 9. 20 eum] ibid. 2. 27 in panadysum. 
29 incorruptione. 31 angelos] o ex u corr. 32 loh'anne. 35 resur- 
rexit] Matth. 28, 6. 36 dominum] ut supra 1. 4. 37 sepulchre] h s. 1. 
add. 38 putabit corr. 40 eum] lohl 20, 15. 42 apellat. 44 ipsi] ex 
ipse corr. domine] Ioh.20,16. 48uestrum] ibid.17. 52 caelis] Matth. 
6, 9. 57 ies tu] Ps. 21, 11. 67 uidete] Luc. 24, 38. 68 tascenderet] /per* 
peram corr. ascendam. 80 corde tetigit] s. 1. suppl. 85 tetigit] Luc. 
8, 46. 45. aliquis?] sic cum 1 intorrogandi nota. turba premit, fides 
tangit] cf. infra Tract. XXIV, n. 5: ,turbae premunt, fides tangit/ 87 si] 
fort, pro sic? 93 haerete] scripsi; certe G. 

DE SEXTA FERIA PASCHAE L 

ouit caritas uestra lectiones istas sancti euangelii, 
testes resurrectionis domini anniuersaria sollemni- 
tate celebrari. Sicut ergo memoriam renouat lec- 
tio, sic memoriam renouat lectionis expositio; hoc 5 
. ergo dicturi sumus adiuuante domino, quod omni anno so- 
2I> 1 'exposstus* letis audire. Sed si lectio renouanda est in memoriam, quae 
legi potest et alio tempore in euangelio; quanto magis 
74 v sermo, qui non | auditur nisi semel in anno? Apparuit di- 
scipulis suis dominus post resurrectionem suam ad mare 10 
Tiberiadis, et inuenit piscantes, nihil capientes. Nocte pis- 
cantes nihil ceperunt: dies inluxit, et ceperunt: quia diem 
Christum uiderunt, et in uerbo domini miserunt retia, ut 
caperent. Duas autem inuenimus piscationes factas a di- 
scipulis Christi, in uerbo Christi: primam, quando eos ele- is 
git, et apostolos fecit: alteram modo, postquam resurrexit 
a mortuis. Conferamus illas, si placet, et quid inter eas 




distet inter distet diligenter attendamus; pertinet enim ad aedificatio- 

dtias piscationes. . . . . 

nem fidei nostrae. Pnus ergo, cum piscatores muemret 
dominus, quos adhuc non inuenerat, etiam per totam noc-20 
tern nihil ceperunt, sine causa laborauerunt. lussit ut retia 
mitterent: non dixit, in dexteram: non dixit, in sinistram: 
sed, Mittite, inquit, retia. Miserunt, . . . ut duas nauiculas 
onustarent, ita ut pene multitudine piscium mergerentur; 
deinde tanta erat etiam piscium multitude, ut retia rum- 25 
perentur. Sic se habuit ilia piscatio: quid ergo ista? Mit- 

56 



XV. De sexta feria Paschae 1. 

tite, inquit, retia in dexteram piartem. Ante resurrec- 
tionem passim mittuntur retia; post resurrectionem eli- 
gitur dextera. Deinde in prima piscatione nauiculae pre- 
30 muntur, retia rumpuntur; in ista nouissima post resur- 
rectionem nee nauis premitur, nee sagena rumpitur. In 
prima piscatione numerus piscium nullus dicitur; in ista 
post resurrectionem numerus piscium certus dicitur. Fe- 
ramus ergo primam, ut ueniamus ad nouissimam. Quid dixi, 
3sferamus primam? Ecce retia, retia uerbi, retia praedicatio- 
nis, ecce retia. Dicat psalmus: Annuntiaui, et locutus 
sum; multiplicati sunt super numerum. Certum est, 
quia modo fit: annuntiatur euangelium, multiplicantur Chri- 
stiani super numerum. Si omnes bene uiuerent, nauim non 
40premerent; si hereses et schismata non diuiderentur, rete 
non rumperetur. Quare autem in prima piscatione nauigia 
duo fuerunt? Recolite, fratres: ipsi sunt duo illi parietes, 
circumcisio et praeputium, qui in lapide angulari || ibi con- foi. 75 
ueniunt, et osculum pacis inueniunt. In nouissima autem 
45 piscatione perfecta unitas; dextera est enim, nihil habet si- 
nistrum. Ipsa est ecclesia sancta, quae modo in paucis est 
laborantibus inter multos malos: ipsa erit in certo illo 
numero et definito, ubi iam nullus inuenitur peccator: dex- 
tera est enim, nihil habet sinistrum. Et magni pisces erunt: 
so quia omnes inmortales erunt, omnes sine fine uicturi sunt. 
Quid tarn magnum, quam quod non habet finem? Et per- 
tinuit ad euangelistam, renouaueris in memoriam primam 
piscationem. Quare enim addidit, Et cum tarn magni pi- 
sces essent, retia non sunt discissa? Tamquam diceret: 
ssrecolite illam primam piscationem, ubi retia sunt scissa. 
Hie regnum caelorum erit, nullus hereticus latrabit, nullus 
schismaticus se separabit: omnes intus erunt, in pace erunt. 

2. Et omnes, quot erunt? centum quinquaginta tres 

erunt? Absit, absit a nobis, ut uel in isto populo, qui hie 

eo ante me stant, tarn paucos dicam esse, qui in regno caelorum 

futuri sunt, ubi milia, innumerabilia milia, quae uidit lo- 

hannes induta stolis albis. Hoc dixit: Ex omni tribu et 

57 



S. Augustini tractatus 

lingua ueniebant, numerus quern numerate nemo po- 
test. Quid sibi ergo uult numerus iste? Alios doceo, alios 
commoneo: qui non audierunt, discant: qui audierunt etes 
obliti sunt, recolant: qui tenent, in memoriam, quod audie- 
runt, me commemorante firmentur. Numeri huius ratio ad 
decem et septem incipit: signaculum est omnium sanctorum, 
omnium fidelium, omnium iustorum in regno caelorum futu- 
rorum. Decem et septem: decem propter legem, septem ?o 
propter spiritum gratiae. Inpone legem: nemo facit, nemo 
Quid sibi iueiit implet. Adde adiutorium spiritus: fit quod iubetur, quia 

numerus piscmm. * i i * * 

deus adiuuat. Quid ait lex? Non concupisces. Occasione 
accepta peccatum per mandatum fefellit me, inquid, 
et per illud occidit; et lex subintrauit, ut abundaretvs 
delictum. Adde spiritum: Plenitude legis, caritas. Sed 
unde caritas? Caritas dei diffusa est in cordibus no- 

75 V stris per spiritum sanctum, qui datus |est nobis. Sep- 
tenario autem numero spiritum commendari nouit, qui legit: 
sed audiat, qui neglegenter legit, aut forte qui legere non so 
potest. Spiritum sanctum sic commendat deus per Isaiam 
prophetam: Spiritus, dicit, sapientiae et intellectus, 
consilii et fortitudinis, scientiae et pietatis, spiri- 
tus timoris dei. Iste est septiformis spiritus, qui etiam 

iri- super baptizatos inuocatur. Lex, decalogus est: decem enim 85 
praecepta scripta erant in tabulis, sed adhuc lapideis, prop- 
ter duritiam ludaeorum. Postea quam uenit spiritus, quid 
ait apostolus? Epistula nostra uos estis scripta, non 
atramento, sed spiritu dei uiui; non in tabulis lapi- 
deis, sed in tabulis cordis carnalibus. Tolle spiritum, 90 
occidit littera; quia reum facit, non liberat peccatorem. Prop- 
ter hoc apostolus: Neque enim, inquit, idonei sumus 
cogitare aliquid a nobis quasi ex nobismetipsis; sed 
sufficient ia nostra ex deo est, qui et idoneos no s fecit 
ministros noui testamenti, non litera, sed spiritu. 95 
Litera enim occidit, spiritus uero uiuif icat. lunge ergo 
septem ad decem, si uis inplere iustitiam. Quando aliquid 
facere per legem iuberis, roga spiritum, ut adiuuet. 

58 



XV. De sexta feria Paschae 1. 

\ 

3. Commendauimus decem et septem: sed quam longe 

toosunt a centum quinquaginta tribus! Multi tamen sciunt quod 
dicturi sumus: qui sciunt, ferant moras. Quando duo am- 
bulant in uia, unus uelox, et unus tardus, in potestate ue- 
locis est, ut simul ambulent, si expectet ad ilium. Ergo qui 
scit quod dicturus sum, uelox est; sed expectet tardum 

loscomitem, donee et ipse instruatur de decem et septem. Fiunt 
centum quinquaginta tres, si ipsi decem et septem sic nume- 
rantur, ut ab uno incipias, et omnes addas, quo usque ad 
decem et septem peruenias. Si enim incipias dicere, Unum, 
duo, tria, quatuor, peruenis ad decem, et non inuenturus 

noes in manu tua nisi decem. Si autem sic numeres: unum et 
duo, iam tres sunt: et tria, iam sex sunt: et quatuor, Jam 
decem sunt: et quinque, iam quindecim sunt: et sex, iam 
uiginti unum sunt: et septem, iam uiginti || octo sunt: etfoi. 76 
octo, iam triginta sex sunt: et nouem, iam quadraginta quin- 

115 que fiunt: et decem, iam quinquaginta quinque sunt. Ecce 
iam proximi sumus, et spes est perueniendi, quia tantum 
accessimus. Adde ergo undecim, fiunt sexaginta sex: adde 
duodecim, fiunt septuaginta octo: adde tredecim, fiunt riona- 
ginta unum: adde et quatuordecim, fiunt centum quinque. 

120 Iam et tardi secuntur ueloces. Adde ergo et quindecim, fiunt 
centum uiginti: adde sedecim, fiunt centum triginta sex: 
adde decem et septem, fiunt centum quinquaginta tres. Ibi 
ergo erunt omnes qui currunt ad decem et septem, qui 
faciunt legem^dei, adiuuante spiritu dei. 



1 Vide Praefat. ad n. XLVII. PASCHAE. I.] ita in fine sermo sub- 
scribitur. 2 euangilii G. 11 tyberiadis. 22 metterent. 23 retia] 
Lluc. 5, 4. miserunt] aliquid hie desideratur, ut puta ,et tantum ceperunt', 
quemadmodum in eiusdem argument! Serm. 250, 2 legere est. 24 hono- 
starent corr. 25 rumperentur] Luc. 5,7.6. 27 partem] loh. 21,6. 
32 numerus] s ex m corr. 37 numerum] Ps. 39, 6; eadem ratione 
uersum interpretatur Augustinus Serm. 248, n. 3; 250, n. 3; 251 n. 2. 
40 scismata. 42 ille. 51 quid tarn] quid dam G; cf. supra Tract. XI, 
1. 140 sq. ,cogidare'. et pertinuit ad euangelistam] August. Serm. 
249, 1 : ,Et quoniam in ilia prima piscatione dictum erat quia prae multi- 

59 



S. Augustini tractatus 

tudine piscium retia rumpebantur, pertinuit ad curam euangelistae in ista 
piscatione dicere, Et cum' tarn magni essent, non est scissum rete.' 52 
renouaberis immemoriam O. 54 discissa] Ion. 21, 11. 57 scis* 
maticus. seperabit. 58 quot] quod Q. 59 absit] 2 loco s. 1. suppl. 
60 stant] ita plurali numero. 61 ubi milia] emendaui; ubi nttlta G. 
63 pot est] Apoc. 7, 9. 67 legenduimne a decem? 73 adiuuetG. con- 
cupisces] Rom. 7, 7. 75 occidit] ibid. 11. 76 delictum] Rom. 5, 20. 
caritas] Rom. 13, 10. 78 nobis] Rom. 5, 5. 82 spiritum O. 84 dei] 
Esai. 11, 2. 3. 85 super baptizatos inuocatur] Haec refer ad preces 
sollemnes, quibus episcopi, dum confisrmationis sacramentum administrant, 
etiam nunc utuntur, de quibus et Augustinus Serm 1 . 249, 3 : ,Sicut enim lex 
decalogo significatur, ita spiritus sanctus septiformis ostenditur. Ipse 
inuocatur super baptizatos, ut det illis dens secundum prophetam spiritum 
sapientiae et intellectus: ecce duo; spiritum! consilii et fortitudinis : ecce 
quattuor; spiritum scientiae et pietatisl: ecce sex; spiritum timoris domini: 
ecce septem/ 88 apostolis G. 90 carnalibus] II Cor. 3, 2. 3. 96 
uiuificat] ibid. 5. 6. 98 rogas G. 99 commendabimus. 100 sint. 
quod] scripsi, quid G; cf. infra 1. 104 ,qui scit quod dijcturus sum/ 
101 moras] mores G. Quando duo ambulant in uia] etc. cf. Enarr. 
in Ps. 90, serm. 2, n. 1 : ,Quando autem duo comites unam uiam almbu- 
lant, quorum est unus celerior, alter tardior, in potestate celerioris est, 
ut cum illo ambulet tardior, non in potestate tardioris: quia si uelit 
celerior tantum facere, quantum potest, tardior ilium non sequitur. Opus 
est ergo, ut celerior refrenet celeritatem suam, et non relinquat comitem 
tardiorem/ Item Serm. 250, 3, ubi de ipsis centum quinquaginta tribus 
agitur: ,Multi obliti sunt, aliqui nee audierunt: qui autem non sunt obliti 
et audierunt, patienter ferant, ut alii commemorentur et instruantur. 
Quando duo ambulant in uia, unus celerior et alter tardior, in potestate 
celerioris est, ut comes non deseratur' etc. 106 centum quinquaginta 
tres] bis scripsit amanuensis, sic] bis quoque scriptum. 115 Hunt] hoc 
loco tantum, sunt in ceteris membris usque octies. 



DE SABBATO 
OCTAVARUM SANCTAE PASCHAE 

|cce dominus iterum post resurrectionem apparens 
discipulis interrogat apostolum Petrum; et con- 
pellit ter confiteri amorem, qui ter negauerat per 
timorem. Resurrexit carne Christus, et spiritu Pe- 5 
trus : quia cum moreretur patiendo Christus, mortuus erat ne- 

60 




XVI. De sabbato octauarum sanctae Paschae 

gando Petrus. Resuscitatur a mortuis dominus Christus: 
resuscitauit de amore suo Petrum. Interrogauit confitentis 
amorem, et ei oues suas commendauit. Quid enim Petrus 

lopraestaret Christo, in eo quod amabat Christum? Si amet 
te Christus, tibi prodest, non Christo; et si ames Christum, 
tibi prodest, non Christo. Volens tamen dominus Christus 
ostendere, ubi homines debeant ostendere quia amant Chri- 
stum, in suis ouibus commendauit, satis euidenter aperuit. 

is Amas me? Amo. Pasce oues meas. Hoc semel, hoc secun- Amando 
do, hoc tertio. Nihil aliud ille respondit, quam amare se: homines 8 " 
nihil aliud dominus interrogat, utrum amaret eum: nihil 
aliud respondenti commendauit, nisi oues suas. Amemus 
nos, et Christum | amamus. Christus enim, deus semper, so v 

20 homo ex tempore natus est. Ut homo de homine, apparuit 
homo hominibus; fecit multa mirabilia, ut deus in homine. 
Passus est multa mala, ut homo ab hominibus; resurrexit 
post mortem, ut deus in homine. Conuersatus est in terra 
quadraginta diebus, ut homo cum hominibus; ante oculos 

25 eorum ascendit in caelum, ut deus in homine, sedet ad dex- 
teram patris. Totum hoc credimus, non uidemus: et iubemur 
amare dominum Christum, quern non uidemus: et omnes 
clamamus, et dicimus, Amo Christum. Si fratrem, quern 
uides, non diligis, deum, quern non uides, quomodo 

aodiligere potes? Amando oues, ostende amorem habere 
pastoris; nam et ipsae oues membra sunt pastoris. Ut mem- 
bra eius essent oues, ouis esse dignatus est: ut membra 
eius essent oues, sicut ouis ad immolandum ductus 
est: ut membra eius essent oues, de illo dictum est, 

ssEcce agnus dei, ecce qui tollit peccata mundi. Sed 
magna in isto agno fortitudo. Vis nosse, quanta apparuit 
in isto agno fortitudo? Crucifixus est agnus, et uictus 
est leo. Videte et considerate, qua uirtute dominus Christus 
mundum regit, qui morte sua diabolum uicit. 

40 2. Amemus ergo ilium, nihil nobis sit eo carius. Putatis 
ergo quia nos non interrogat dominus? Petrus solus meruit 
interrogari, et non nos? Quando ilia lectio legitur, unus- 

61 



S. Augustini tractatus 

quisque Christianas interrogator in corde suo. Quando ergo 

audis dominum dicentem, Petre amas me? speculum puta, 

pet* fiptra et attende ibi te. Nam quid aliud ipse Petrus quam f iguram 45 



cie$ia e . g ere b a t ecclesiae? Dominus ergo quando Petrum interroga- 
bat, nos interrogabat, ecclesiam interrogabat. Nam ut sciatis 
Petrum figuram ecclesiae portasse, locum ilium euangelii 
recolite: Tu es Petrus, et super hanc petram aedifi- 
cabo ecclesiam meam; et portae inf erorum non uin-50 
cent earn; tibi dabo claues regni caelorum. Unus homo 
accipit. Quae sint enim claues regni caelorum, ipse exposuit: 
Quae ligaueritis in terra, erunt ligata et in caelo; et 
quae solueritis in terra, soluta erunt et in caelo. Si 

foi. si uni Petro dictum est, solus hoc fecit Petrus: obiit, ||et abiit;55 
beunte Petro quis ergo ligat, quis soluit? Audeo dicere, claues istas ha- 

ciauium. bemus et nos. Et quid dicam? Quia nos ligamus, nos sol- 
uimus? Ligatis et uos, soluitis et uos. Qui enim ligatur, 
a uestro consortio separator: et cum a uestro consortio sepa- 
ratur, a uobis ligatur: et quando reconciliatur, auobis sol-eo 



pro reconcilian- .. . . , . , .,. . 

quia et a uobis deus pro illo rogatur. 



3. Omnes enim Christum amamus, membra ipsius sumus; 

<* 

et cum ille commendat oues pastoribus, redigitur totus nu- 
merus pastorum ad corpus unius pastoris. Nam ut noueritis 
omnem numerum pastorum redigi ad unum corpus unius 65 
pastoris, certe pastor Petrus, plane pastor: pastor Paulus, 
ita sane pastor: Johannes pastor, lacobus pastor, Andreas 
pastor, et ceteri apostoli pastores. Omnes sancti episcopi 
sunt certe pastores, ita plane. Et quomodo uerum est, Et erit 
unus grex et unus pastor? Porro si uerum est, Erit ,unus70 
grex et unus pastor, omnis innumerabilis pastorum numerus 
ad corpus unius pastoris redigitur. Sed ibi estis et uos, 
membra ipsius estis. Ipsa membra conculcabat, quando caput 
pro suis membris clamabat, Saulus ille ante persecutor, 
r" Pstea praedicator, anhelans caedem, differens fidem. Una 75 
PUS unius pasto- uoce prostratus est totus eius impetus. Qua uoce? Saule. 

ns redigitur. * * ' 

Saule, quid me persequeris? Numquid Saulus uel la- 
pidem posset mittere ad caelum, ubi sedet lesus? Esto fuerit 

62 



XVI. De sabbato octauarum sanctae Paschae 

Saulus in turba, quando lesus pendebat in ligno. Esto 
so dixerit et Saulus cum turba, Crucif ige, crucif ige ; et fuerit 
inter illos, qui caput agitabant insultando, et dicebant, Si 
filius dei est, descendat de cruce. Sedenti in caelo 
quid faceret? quid noceret uerbum? quid noceret clamor? 
quid noceret lignum? quid noceret lancea? Nihil ei iam fieri 
sspoterat, et tamen clamabat, Me persequeris. Quando cla- 
mabat, Me persequeris, membra sua nos esse indicabat. 
Amor itaque Christi, quern amamus in uobis: amor Christi, 
quem uos quoque amatis in nobis, inter temtationes, inter 
labores, inter sudores, inter sollicitudines, inter miserias, 
QO inter | gemitus, perducet nos, ubi nullus est labor, nulla mi-si* 
seria, nullus gemitus, nullum suspirium, nulla molestia, nemo Nemo u m et ir am 
nascitur, nemo moritur, nemo timet iram potentis, haerendo ^^1 
uultui omnipotentis, potemis 

1 Vide Praefat. ad n. L. PASCHAE] ex subscriptione ad calcetn posita, 
!ubi et additur numerus II. 8 resuscitabit corr. 9 quid e. Petrus 
praestaret Christo etc.] cf. infra Tract. XVII, 1. 72, itemque Serm. 253, 
2: ,Quid mihi praestas, quia diligis me...? Sed dilectionem tuam erga 
me habes ubi ostendas, habes ubi exerceas: pasce agnos meos'; item in 
tractatu ex nostris XXXI, n. 3: ,Quid mihi praestaturus es amando me, 
quando omnia expectas a me? Quid ergo facies amando me, habes: 
pasce oues meas/ 15 meas] loh. 21, 1517. 30 potes] I loh. 4, 20. 
31 sqq. menbra. 33 ducitus e-st] Esai. 53, 7. 35 agnus] ex annus 
corr. miundi] loh'. 1, 29. 45 te] post. eras. 51 caelorum] Matth. 16, 
18. 19. 54 in caelo] ibid. 1)9. 61 quia et a uobis deus pro illo ro- 
gatur] scilicet solebant ea aetate fideles pro paenitentibus et excommuni- 
catis deum publice exorare: qua de re lege ,Anecdota Maredsolana* t. I, 
p. 121; L. Duchesne, ,Origines du culte Chretien', 4 edit., p. 450 sqq. 
64 ad corpus unius pastoris] cf. Serm. 147, 2: ,In uno Petro 
figurabatur unitas omnium pastorum'; Serm. 138, 3: ,Hanc dominus 
unitatem commendans pastoribus bonis, noluit multos appellare pastores. 
Neque enim, ut dixi, non erat pastor bonus Petrus, Paulus, apostoli 
ceteri/ 70 pastor] loh. 10, 16. 77 persequeris?] Act. 9, 4. 80 cruci- 
fige] Luc. 23, 21 et al. 82 de cruce] exemplum ex Matth. 27, 40 et 42 
conflatum: cf. Tract. I, 1. 27 itemque infra Tract. XXII, n. 2; XXXII, 5. 

63 







DE S ABB ATO 
OCTA VARUM S ANCTAE PASCH AE 

udistis apostoli Petri domino interrogante con- 
fessionem, cuius audieratis negationem ancilla 
terrente. Dictum enim erat praesumenti, Negabis 
me; dictum est diligenti, Amas me? Ut enim titu-s 
baret apostolus Petrus, praesumsit de uiribus animi sui. lam 
uero olim dixerat psalmus: Qui confidnnt in uirtute sua . . . 
Factus ergo erat Petrus tamquam ille, de quo cantatur in 
psalmis: Ego dixi in abundantia mea, non mouebor 
in aeternum. In abundantia sua dixerat Christo, Tecumio 
usque ad mortem; in abundantia sua dixerat, Non mouebor 
in aeternum. Dominus tamen tamquam medicus artifex, quid 
in infirmo ageretur, melius nouerat, quam ipse infirmus. 
Faciunt hoc medici in ualitudinibus corporum, quod dominus 
potest etiam in ualitudinibus animarum. Nam quid tibi ui- ^ 
detur, rogo te, ut expectet aeger a medico audire quid 5n 
illo agatur? Ipse enim dolores quos patitur potest nosse; 
utrum autem periculosi sint, et quas causas habeant, utrum 
medicus inde possit aut non possit euadere, medicus uenam inspicit, 
et quid in aegroto agatur ipse aegroto renuntiat. Quando20 
ergo dominus beato Petro Termenegabis dicebat, uenam 
cordis eius tangebat. Ecce factum est quod praedixit medi- 
cus, et falsum inuentum est quod praesumsit aegrotus. Ibi 
enim in eodem psalmo sequitur spiritus! sanctus. Dixit: Ego 
dixi in abundantia mea, non mouebor in aeternum, 25 
quasi praesumens de uiribus animi sui. Continue subiecit: 
Domine, in uoluntate tua praestitisti decori meo uir- 
tutem. Auertisti faciem tuam, et factus sum contur- 
batus. Quid dixit? Quod habebam, abs te habebam, et 
foi. 82 a me esse credebam. Auertisti faciem tuam, || tulisti quod 30 
dederas; et factus sum conturbatus. Inueni qui eram, quia 
tu recesseras. Dominus ergo Petrum, ut salubriter humi- 
lem faceret, ad tempus deseruit: tamen quando ilium re- 
spexit, tune fleuit. Sic enim habes in euangelio: postea 

64 



XVII. De sabbato octauarum sanctae Paschae 

35 quam ter negauit, et impletum est quod praedixerat domi- 
nus, quid scriptum est? Respexit eum dominus, et re- 
cordatus est Petrus. Si dominus non respexisset, totum 
Petrus oblitus fuisset. Respexit eum dominus, et re- 
cordatus est Petrus, quia dixerat ei lesus, Antequam 

40gallus cantet, ter me negabis. Et egressus foras fle- 
uit a mare. Opus erat ergo Petro ad abluendum negationis 
peccatum baptismo lacrimarum: sed unde hoc haberet, nisi 
et hoc dominus daret? Ideo apostolus Paulus cum quibus- 
dam diuersa sentientibus ammoneret populum, quemadmo- 

45dum cum illis agere deberent, ait: In lenitate corripien- Et lacrime et 

, , . , , f , i A 'n 1 pawiitentia dona 

tes diuersa sentientes, ne forte det ilhs deus paeni- Dei sum. 
tentiam. Ergo et paenitejitia donum dei est. Dura terra 
est superbientis cor: ad paenitentiam non mollescit, nisi 
dei gratia conpluatur. 

so 2. Modo ergo iam post domini resurrectionem interro- 
gator Petrus: elicitur confessio, praedicitur passio: inueni- 
tur in caritate, f irmatur in uirtute. Dicit ei dominus iam post 
resurrectionem: Petre, diligis me plus his? Tu qui ne- 
gasti me, diligis me? Iam satis tibi factum est: uiuum uides, 

55 quern morientem uidisti, quando mori timuisti. Ecce uiuo, ecce 
ego sum: quare mori timuisti? Quando me negasti, utique 
me non perdidisti. Ergo diligis me? quia ego sum. Et ille: 
Domine, etiam, tu scis quia amo te. Quid me interrogas 
quod scis? Sciebas, quando mihi negiaturum me praedicebas. A p stoli ne ^ tio 

VA i . .. . . , . -> trina confessione 

60 Quod ego nesciebam m me, sciebas: et quod scio, nescis? 
Video enim in corde meo, quia amo te, sed uides et tu: 
non enim non uides praesentem amorem, qui uidisti fu- 
turum timorem. Et iterum dominus scit, et interrogat; et 
iterum hoc ipsum interrogante illo, hoc ipsum Petrus re- 

65 spondit. Et interrogat dominus tertio, ut trinam negationem 
deleret trina confessio. Congratulemur apostolo: mortuus 
erat, | et reuixit: perierat, et inuentus est. 82V 

3. Armatur ad potiora adque maiora: dicitur ei, Rasce 
oues me as; ubi utique erat periclitaturus in carne, glori- 

70 f icandus in spiritu. Nam pascendo oues Christi, quanta erat 

S. Augustini tractatus. 5 65 



S. Augustini tractatus 

pro nomine Christi passurus! Pasce oues me as, pasce 
agnos meos. Nam mihi quid praestaturus es, si amas me? 
Constituit pastorem princeps pastorum, ut pasceret oues 
Christi Petrus, non suas. Nam quidam, qui uoluerunt esse 
docti apostolorum, reuocantur ab ipsis apostolis ad integrum 75 
sensum. Oues enim Christi erant, et hominum esse cupie- 
bant; et alii dicebant, Ego sum Pauli, ego uero Apollo, 
ego autem Cef ae. Erant ibi oues, qui dominum agnosce- 
bant: Ego uero Christi. Paulus autem sciens, quia suas 
oues Christus apostolis commendauit, non illius, reppulitso 

Christ! Petrus, , f . ' j 

a sc huiusmodi dommationem: confitetur se non esse domi- 



num, ut sit cum domino. Numquid Paulus pro uobis 
crucifixus est? aut in nomine Pauli baptizati estis? 
Ipsius oues estis, nescitis cuius oues estis; caracterem legite, 
in quo signati estis. Pasce oues meas. K Quare? Quia amas 85 
me, quia diligis me, committo tibi oues meas: pasce, sed 
memento meas. Principes autem heresum suas oues uolunt 
facere, quae sunt Christi; sed tamen, uelint, nolint, carac- 
terem Christi coguntur inponere: facere peculium suum, 
et inscribere nomen dominicum. Sed quid dicit talibus di-90 
uina scriptura in Canticis canticorum? Appellat enim spon- 
sus sponsam Christus ecclesiam, et dicit: Nisi cognoueris 
temet ipsam, o pulchra inter mulieres. Quid est, 
pulchra inter mulieres? Catholica inter hereses. Attendite 
quemadmodum comminatur. Nisi cognoueris temet ipsam, 95 
cuius sis, quid credas, ad quern pertineas, quam longe la- 
teque diffusa sis, cuius sanguine redemta sis; nisi cognoue- 
ris temet ipsam, o pulchra inter mulieres, nisi cognoueris 
temet ipsam, ego eicio te, exi tu. Quid est, exi tu? Quod 
lohannes dicit in epistula sua: Ex nobis exierunt, sed 100 
non erant ex nobis. Exi tu in uestigiis gregum: non 
in uestigiis pastoris, sed in uestigiis gregum: sequendo 
foi. 83uestigia || hominum, non Christum. Et pasce hedos tuos: 
non, sicut Petrus, oues meas. Et ubi pasce hedos tuos? 
In tabernaculis pastorum: diuisa in tabernaculis pa- 105 
storum, non tabernaculo pastoris. Habeo alias oues, quae 

66 



XVII. De sabbato octauarum sanciae Paschae 

iron sunt de hoc ouile: oportet me eas adducere, e't 
uocem meam audien t; dt erit unus grex, et unus pastor. 
,4. Nuntio ergo caritati uestrae, hesterna die non f rustra Nun a t 

.. ., f . * . . * . < .. nus unum ex 

no nos fuisse seueros: acnmonia disciplmae lucrati sumus. qua tuorEuno 
Unus ex illis quatuor hodie heresem Arrianorum et Euno- 
mianorum cum ipso Arrio et Eunomio anathemauit, catholi- 
cus factus est. Itaque quern hesterna die ostendimus cauen- 
dum, hodie ostendimus diligendum. Ergo commendo eum 

nsuobis, quern iam gaudentes, non suspicientes, uideatis. Com- 
mendo etiam ut pro ceteris oretis. 

1 .Vide Praefat. ad n. LI. PASCHAE] titulum, qui; in fine addito 
nuimlero III legitur, in fronte posul 7 s:ua] Ps. 48, 7. 9 isq. Wabiuw^ 
dantia. 10 a'eternum] Ps. 29, 7. 11 itiortieim] Cue. 22, 33 qui locus 
5ta digestus Atigustino peculi[ari,s esif: cf. Enatr. in Ps. 36, serm. 1, m.,1; 
Tract. 11 in loh 1 ., n. 2; et ex nostris infra Tract. XXXII, in. 8. 18 per 
fcifulosaie G. 19 miedlicuis uenam inspiclt] cf. iterum infra Tract. 32, 
n. 8: ,aeger se nesciebat, sed medicum non latebat. Dixit, praesumsit, 
(ausus (est pollicerii: Tecum usque ad mortem; animam meam pro te 
ponam. Et ille medicus uenam cordis inspiciens' etc. 21 neg.abisj 
Matth. 26, 34. 24 dixit] ex et dixit corr. 25 dixijt in fine eras. 
25 'habundantia. 28 colnturbatWs] Ps. 29, 8. 36 quid] quod O. omissa 
post jscriptum est' interrog 1 . nota. 41 ^tn^re] Luc. 22, 61. 62. 44 quern 
laimimod'uim. 46 paenitentiam] II Tim. 2, 25. 53 plus h'is?] loh. 21, 
15. 58 a;mo t"ej ibid. 66 trlna conf,es.sio] cf. Tract. 123 in loh 1 ., n. 3: 
,Redditur negation! trinae trina confessio'; Seirml 138, 4: ,ut trina con- 
fflessione amoris deleret trihum peccatum negationis* et al. 67 inuentus 
est] uc. 15, 24 et 32. 68 armatur] u ex o corr. 70 in spiritus. 
72 'meos] loh 1 . 21, 15sqq. praes'tatujrus ds] cf. adnot. criticam ad 
Tract. XVI, 1. 9. 74 non] sed ante hanc particulam ; eras. 78 oues, 
qtii] ita G, de quo genere afa exempla nota sunt. 79 Qhlristi] I 
Cor. 1, 12. 80 illius] scripsi; illis G. 83 .estjis?] I Cor. 1,13. 
89 facere peculiu'm suum] cf. Serm. 146, 2: ,Numquid enim p,eculium 
nostrum estis? Haeretici et schismatic! de furtis dominicis peculia sibi 
fecerunt . . . Plane in ipsis depraedationibus suis titulum i'psius posuerunt* 
etc. 90 talibus] conieci; tabulis G. 92 sponsla. 95 quern am'modum. 
101 iex nobis] I loh 1 . 2, 19. 103 Christuim] pro Ch'risti? 104 non 
sicut Petrus, oues meas] cf. Serm 1 . 146, 2: ,Exclusis autem quid 
dixit in Canticis canticoruwi'? Ad ecclesiam loquens, sponsus ad sponr 
sam, ait: [Nisi cognoueris tem!etipsam, puldilra inter mulieres . . . exi 

5* 67 




S. Augustini tractatus 

tu in uestigiis gregum, non in societate gregjis; et pasce haedos tuos, 
non quomodo Petro dictum est, cues meas' etc. 108 audiunt. pastor] 
loh 1 . 10, 16. 109. 113 hesternaj externa O. 110 a'crim'onia] scrips!; 
carimonia O. 112 anathemabit. 115 suspicientes] conieci; susci- 
pientem O. 

DE DOMINICO DIE 
OCTAVARUMSANCTAEPASCHAE 

)rimo die dominico agnoscit caritas uestra, hoc est, 
ante istos octo dies hoc nos domino cantasse, quod 
hodie: Hie est dies, quern fecit dominus. Quis 
enim est dies, quem<non> fecit dominus? Sedpers 
nomen diei commendare uolebat spiritus dei praecipuum 
optimum Dei quoddam opus dei. Quid autem melius in omnibus operibus 
01 fideiis" dei, quam homo fidelis? Sicut enim et illo die uobis com- 
memorauimus, in primis operibus mundi, dixit deus, Fiat 
lux, et facta est lux. Et diuisit deus inter lucem etio 
tenebras; et lucem uocauit diem, et tenebras noctem. 
Si ergo lucem uocauit diem, sine dubio illi, quibus dicit 
apostolus, Fuistis aliquando tenebrae, nun<c> autem 
lux in domino, dies sunt. Omnes sancti, omnes fideles, 
ac per hoc omnes iusti quia iustus ex fide uiuit simulis 
omnes in unitate concordissima dies sunt; et ipsa omnium 
unitas unus est dies. Quomodio enim non dies unus, de 
quo dicitur in Actibus apostolorum, Erat illis anima una 
etcorunumindomino? Diuisit plane deus etiam homini- 
bus inter diem et noctem, inter lucem et tenebras: luci da- 20 
turns aeternitatem, tenebris damnationem. Nondum apparet 
modo, sed deus iam diuisit. Viuit homo male, et forte in 
83 v praedestinatione dei lux est: et uiuit alter bene, et | forte in 
in praedestina- praedestinatione nox est. Ideo autem deus diuisit, et ipsam 

lione Del lux et . . . i, 111 i j. i- j. 

diuisionem occultam apud se habet, ne superbiat dies, et25 



i suae u i r tuti uolunt tribuere 
quod iusti sunt, et corde tartareo atque ore sacrilege audent 
dicere: Deus nos homines fecit, iustos autem ipsi nos facimus. 
Si iustos ipsi se faciunt, non est iste dies quern fecit domi- 

68 



XVIII. De dominico die octauarum sanctae Paschae 

aonus. Dicat ergo fidelis, et ex tenebris factus lux, cui dicit 
apostolus, Fuistis aliquando tenebrae, nun<c> autem lux sicut nos 
in domino; dicat cum ipso apostolo: Non sum dignus 
uocari apostolus, quia persecutus sum ecclesiam dei. 
Ecce nox, ecce tenebrae. Quando persequebatur ecclesiam 

35 dei, tenebrae erant super abyssum. Vocauit eum domi- 
nus desuper: Saule, Saule, quid me persequeris? Elisae 
sunt tenebrae, surrexit lux; coepit praedicare quern perse- 
quebatur, et dixft: Non sum dignus uocari apostolus, quia 
persecutus sum ecclesiam dei. Unde tibi ergo quod es? 

40 Gratia dei sum quod sum. Hie est dies quern fecit 
Dominus. 

2. Alloquor itaque uos, unus dies, infantes male nati 
ex Adam, bene renati in Christo. Videte quia dies estis, 
uidete quia fecit uos dominus. Fugauit a cordibus uestris 

45tenebras peccatorum, innouauit uitam uestram. Miscendi 
estis hoodie numero populorum: eligite quos imitemini, no- 
lite uobis eligere perditos, cum quibus pereatis. Nolite di- 
cere: Quare, iste non fidelis est? et inebriatur. Quare, iste 
non fidelis est? et habet uxorem, habet et concubinam. i uos imitentur - 

50 Quare, iste non fidelis est? et cottidie pro lucris mendacium 
Jurat. Quare, iste non fidelis est? et pecuniam suam dat 
in usuram. Quare, iste non fidelis est? et pythonissam 
interrogat. Quare, iste non fidelis est? et quando illi caput 
dolet, caracteres sibi ad collum ligat; et qui non uult mori, 

55 ad collum sibi ligat. Si ista dixeritis, peritis. Contestor uo- 
bis coram deo et angelis eius: quod nostrum fuit, dedimus: 
quod accepimus, nee nos dedimus, sed per nos datum est. 
Pecunia dominica est: praerogatores sumus, non largitores. 
Dominum communem habemus, cibaria conseruis metimur: 

60 de ipso horreo || et nos uiuimus. <Non> nostri sumus, sed foi. 84 
eius qui pro nobis pretium sanguinem suum <fudit>. Simul 
redempti sumus, unum pretium omnes habemus: frumentum 
nostrum est sanctum euangelium. Fratres nos fecit de seruis, 
qui redemit: coheredes nos unicus fecit. Unus erat, et 

65 fratres habere dignatus est: nolite obliuisci istam dignatio- 

69 



S. Augustini tractatus 

nem, carissimi. Fideles uocamini, fideliter uiuite: domino 
uestro in corde et moribus uestris fidem seruate. Nolite 
uos commiscere moribus malis in turba christianorum ma- 
lorum. Videte quod dico: grana estote. Palea abundat in 
area, sed uentura est uentilatio, separabitur palea: nequevo 
una stipula tecum intrat in horreum, neque unum granum 
uadit in ignem. Nouit separare, qui potuit congregare: erras, 
si dominum errare putas. Nouit uos, qui creauit uos, et 
recreauit uos; si enim tantum creasset, et non <re>creasset, 
intr<ar>etis in massam perditionis. Numquid dico uobis,75 
fratres mei, quia non poteritis inuenire christianos bene 
uiuentes? Absit, ut hoc sentiam de area domini mei. Si 
hoc ita est, ut quid laboro? Videte bonos, quos imitemini: 
estote, et inuenietis. Si autem mali esse coeperitis, omnes 
malos esse credetis: et mendacium est, fallimini. Longeso 
mum smt attenditis aream, ideo sola palea uobis occurrit: accedite, 
8 - quaerite, manum implete, oris iudicium adhibete; excutitur 
j nc j e totum quod uolat, et remanet quod graue est. Inuenietis 
bonos christianos, credite mihi: bonos conjugates, exhiben- 
tes fidem uxoribus suis: bonas feminas coniugatas, exhi-85 
bentes fidem maritis suis. Quaerite, et inuenietis: estote, 
et non uos latebit. Simile ad simile occurrit. Granum es? 
applicas te ad granum. Palea es? applicas te ad paleam. 
Inuenietis qui non dant pecuniam suam ad usuram, inuenie- 
tis qui plus oderunt fraudem quam damnum: inuenietis 90 
istos. Incipite esse, et uidetis quam multi sunt. Pauci sunt, 
sed in comparatione multorum. Ventilat<ur>, et massa est. 
Ventilaturus est ille, qui fert uentilabrum in manu sua. 

3. Modo, carissimi, et alloquor, qui esti<s> fideles olim 
baptizati, anno priore baptizati, superioribus annis bapti- 95 
84 v zati, et uos alloquor: per ipsam | uiam ite, qua non pereatis, 
Ad fideies olim si isti sequi uoluerint. Ad uestrum enim iudicium pertinebit, 
g . cum ues t r j s mor ibus malis et peritis, et perditis. 



1 Vide Praefat. ad n. LII. PASCHAE ex inscriptione ad calcem posita. 
4 dominus] Ps. 117, 24. 5 non] quod in G desideratur ego suppleui. 

70 



XIX. De dominico octauarutn sanctae Paschae 

6 dieij ex do mini emendaui; cf. infra 1 Tract. XXX, n. 1: .Fugit te dies 
amaitus, accedit deus desideratus.' 11 noctera] Gen. 1, 3. 4. 5. 12 illijs 
in fine eras. 13 nujic] nun O. 14 domino] Eph 1 . 5, 8. 15 uiuit] 
Rom 1 . 1, 17. 19dom!ino] Act. 4, 32. 25 apujt 26 Siue s. 1. ex: sua corr. 
26 wirtute. 31 nun. 33 dei] I Cor. 15, 9. 35 abyssum] Gen. 1, 2. 
35 uocabit. 36 pqrsequeris?] Act 9, 4. 44 fugabit . . . innouabit. 
45 miscendi estis hodie nium'^ro populorum] cf. Serm. 260, 1: 
,qui hodie miscendi sunt populo' et subscriptionem eiusdem Serm. in G: 
,quando infantes miscendi sunt poptilo dei' ; item Serm. 224, 1 : ,Hodierno 
die baptizati in Christo et regenerati uniuerso populo dei celebrata sacra-! 
mentorum sollemnitate miscendi sunt/ 52 phytonissam. 57 sed] 
postea mut. in quod,, uereor ut recte. 59 meitenvur. 60 non] in G 
omissum ego suppleui. 61 praecium saguinem suum G; fudit ex 
coniectura suppleui. 63 fratries] ex frater s. 1. corr. fratres nos 
fecit de sieru : is] cf. breuem allocutionem de s. Eolalia (Etudes, Textes, 
Decouuertes, t. I, p. 3Q7, -I 13 sq): ,Fecit... de serais fratres.' 74 re-< 
crea,bit. et non creasiset. 75 in tret is. 84 bonos christ] s. 1. corr. 
ex bonus. 87 ad simile] m in Bnte erajs. 88 aplicale ad granum. 
pale as (s. 1. corr. pa lea m, deinde pale a) applicas te a. p. G. 
91 uididtis] pro uidebitis? 92 !uentilat. 93 sua] Matth. 3, 12. 
94 esti. 96 ipsam] ex ipsum corr. 98 malos. 



DE DOMINICO 
OCTAVABUM SANCTAE PASCHAE 

^eati apostoli cum mirabilia facerent et sanitates in 
nomine Christi, zelo impleti ludaei prohibuerunt 
illos loqui in eius nomine, qui elegerat eos, et ut tales 
essent donauerat eis. Responderunt autem dicentes: 
Si iustum est coram deo uobis magis oboedire quam 
deo, hoc iudicate; non enim possumus quae uidimus 
et audiuimus non lo,qui. Professi sunt se testes Christi; 
testes autem qui dicuntur latine, graece martyres uocantur. 
10 Dicentes ergo, Non possumus nisi quae uidimus et audiui- 
mus loqui, contemserunt hominum prohibitionem, ut habe- 
rent dei benedictionem. Illi uiderunt et audierunt: nos quid? 
Debemus et nos praedicare. Sed non uidimus. Certe quod Exempio ap oto- 

. j. . ,. _ _.j lorumdebemuset 

audiuimus praedicemus; quia dicit apostolus: Igitur fides nos 

71 




S. Augustini tractatus 

ex auditu; auditus autem per uerbum Christi. Chri-i5 
stum dominum in carne uidit ludaea, gentes non uiderunt; 
et tamen non uidentes audierunt et crediderunt, uidentes 
contemserunt et occiderunt. Nos ergo eramus audituri, non 

foi. sauisuri; serua ||tur autem nobis uisio, ut quod modo credi- 
mus, in fine saeculi uideamus. Nos ergo praeuidebat ipse20 
dominus, quando in prophetia dicebat: Ropulus quern 
non cognoui, seruiuit mini; quern cognoui restitit mini, 
quern non cognoui seruiuit mihi. Unde autem tibi seruiuit 
populus quern non cognouisti, id est, cui praesentiam carnis 
tuae non exhibuisti, quorum oculis cicatrices tuas post re- 25 
surrectionem non ostendisti, unde tibi seruiuit? Sequere, et 
audis: In obauditu auris obaudiuit mihi. 

2. Dicite ergo et uos: Non possumus quod audiuimus 
non loqui et praedicare dominum Christum. Quisque ubi 

ubi po- potest praedicet, et martyr est. Aliquando autem homo non 30 

iest praedicet, et ,. . .. , . . /" j> 'A il' 

martyr est. patitur persccutionem, et timet confusionem. Contigit ilh 
conuiuari, uerbi gratia, inter paganos, et erubescit se dici 
Christianum. Si expauescit conuiuatorem, quomodo potest 
contemnere persecutorem? Praedicate ergo Christum, ubi 
potueritis, quibus potueritis, quomodo potueritis. Exigituras 
a uobis fides, non eloquentia: fides de uobis loquatur, et 
Christus loquitur. Si enim est in uobis fides, habitat in uo- 
bis Christus. Audistis psalmum: Credidi, propter quod 
locutus sum. Non potuit credere, et obmutescere. Ingratus 
cst im- est implenti, qui non fundit: quo quisque ergo impletus40 
" fuerit, debet fundere. Talis enim in illo nascitur fons, qui 
fundere nouit, siccare non nouit: Fiet in eo fons aquae 
salient is in uitam aeternam. Securi enim praedicatis, 
quia non mentimini de fonte ueritatis: accepistis, quod in 
lingua ructatis. Nam si de uestro dicere uolueritis, mendaces 45 
eritis; hoc dicit ipse psalmus: Ego dixi in extasi mea, 
Omnis homo mendax. Quid est, omnis homo mendax? 
Omnis Adam mendax. Expolia te Adam, et induere Chri- 

ta agenda in stum, et non eris mendax. Suf f iciant caritati uestrae, quia 

die octaua 

multa agenda sunt. so 

/ 

72 



XX. De quadragesima Ascensionis domini 

1 Vide Praefat. ad n. XXXIII. itemque post n. LII. PASCHAEJ ita 
ad calcem sermonis O 2 ( alterum exemplum fol. 84 v ); de dom. sancte 
pasce G* (= prius exempt fol. 52 v ). 2 sanitatis] G 2 om. et. 
6 oboedi G 2 . 8 loqui] Act. 4, 19. 20. se] om. G 2 . 15 Gh'risiti] Rom. 
10, 17. 17 tamien] ta ; m G 2 . 18 qui eramus audjituri et non jwi- 
suri G 2 . 19 quod modo] ex quomodo conied, ut iam semel supra 
Tract. VII, 1. 12. 23 quern non c. s. mihiij 2 loco om. G 1 . 24 praesentium 
carnis tuae] cf. Enarr. in Ps. 17, n. 45: ,Populus gentium, quern cor- 
porali praesentia non uisitaui, seruiuit mini', itemque infra Tract. XXIV, 
n. 5. 25 occulis G 2 . 27 mihli] Ps. 17, <45. 31 confusioniem] iG 2 !; 
confessionem G 1 . 33 expauiscit G 1 . 35 potueritisj trino loco 
ex potueris corr. G 1 . exigiltur] G 2 add. enim. 39 sum] Ps. 115, 10. 
ommutescere G 2 . 40 inplenti G 2 . 42 siccare] absolute, cuius 
exempla non desunt. 43 aeternam] loh. 4, 14. 45 ruptatis G 2 . 
47 mendax] Ps. 115, 11. 48 et induere Ch'ristum] sententia plane 
Augustiniana, de qua cf. inter cetera Serm. 166, 2: ,Si deponis men- 
dacium, exue Adam; si loqueris ueritatem, indue Christum'; n. 4 
,Noli esse Adam, et non eris homo; si non homo, non utique mendax, 
quia omnis homo mendax/ 50 multa agenda sunt] Serm. 260 inii: 
,Ne jnoras faciamus, acturi multa . . /; Serm. 226 circa fin.: ,Satis sint 
uobis pauca ista, quoniam et post laboraturi sumus . . .' 

DE QUADRA- 
GESIMA ASCENSIONIS DOMINI 

[scensionem domini in caelum cum carne in qua 
surrexit dominus hodie celebramus: anniuersaria 
sollemnitas non factum reuocat, sed memoriam 
renouat. Ascendamus interim cum illo corde, certi 
sumus quod sequimur et carne. Non inaniter modo audiui- 
mus, Sursumcor; nee sine causa nos exhortatur apostolus ,,sursum cor- 

.. . . .. /->ij i ante tractatum. 

dicens, Si resurrexistis cum Christo, quae sursum sunt 
quaerite, ubi Christus est in dextera dei sedens; quae 

tosursum sunt sapite, non quae super terram. Tollite uos 
de terra: non potest corpus, sed uolet animus. Tollite uos 
de terra: in terra labores tolerate, in caelo requiem cogitate: 
bene hie agatur, ut ibi semper maneatur. Non est locus cor- 
dis in terra, ubi seruet integritatem suam; si fuerit in terra, 

15 corrumpitur. Quod pretiosum habet unusquisque, sursum 

73 




S. Augustini tractatus 

leuat: multi homines, immo omnes homines, quando audiunt 
quaequc in terra aliqua bcllorum imminere pericula, quicquid carum 
toco "sTcuro re-habent, quaerunt ubi seruent. Nonne sic est? potest quis- 



. q uam j n genere humano aliter esse, quam dico? Argentum 
habet, aurum habet, gemmas habet, monilia pretiosa habet, 20 
uestes caras habet: quaerit ubi seruet, utique ne perdat 
quod habet. Melius sursum ponat quod melius habet, sur- 
87 v sum ponat. Quid melius | habet corde suo? De corde possi- 
dentur terrena. Denique paruuli pueri, quia nondum habent 
sensum et intellectum in usu habent enim sepositum, 25 
nondum in eis euigilauit quod creatum est numquid possi- 
dent? Nascitur heres futurus omnium rerum, et quamuis 
eius iam iure sint omnia, nondum tamen possidet sua, quia 
unde possideat nondum habet. Ideo dixit apostolus, Quam- 
diu heres paruulus est, nihil dif f ert a seruo. Unde ergo 30 
aliquid possidemus in terra, cor esf, intellectus est, sensus 
est, ingenium est, ratio est, cogitatio est, consilium. Quanta 
dixi, et quid dixi? Quis enim conprehendit se? quanto minus 
ilium, qui fecit se? Ibi commendemus quod carum habemus. 
Circum inspicite omnia uestra, fratres mei, et inuenite quid 35 
carius habeatis. Ego et auaros ammoneo: quanto facilius 
me audiunt non auari! Conuinco auaros: O tu auare homo 
adquisitor, undecumque siue honeste siue turpiter lucra con- 
quirens, congeris ad te multum lutum: lutum colligis, et ne 
ibi haereas non pertimescis, cara sunt tibi terrena. Homo40 
es, corpus habes, animam habes: in ipso corpore tuo prius 
in corpore quaero quid carius habeas? Puto, nihil inuenis in corpore 

oculis carius. > . . r~\* u j 1 

tuo ocuhs carius. Denique qui multum amant hommem, 
dicunt: Sic te amo, quomodo oculos meos. Gradus faciamus 
ad id, quod cupio demonstrare. In membris tuis nihil tibi 45 
est oculo carius. Attende nunc thesauros tuos, attende quod 
seruas. Si quis tibi diceret; Aut das mihi quod seruas in 
terra, aut modo aufero oculos tuos; nonne totum dares pro 
oculis tuis? Totum dares, ne in tuis diuitiis caecus remane- 
res: non enim possideres, quod nondum uideres. Et aua-so 
ritia quidem tua possidet aurum, extremam nescio quam et 

74 



XX. De quadragesima Ascensionis domini 

exiguam pattern terrae: oculis tuis possides caelum, oculis 
tuis respicis solem, oculis tuis consideras sidera, per oculos 
tuos mundi possessor es. Et quid multa dicam? Interroga 

55 te, respondebit tibi anima tua pro corpore suo: Totum da, 
serua fenestras meas. Hoc tibi dicit|| anima tua: Duas fe-foi. BS 
nestras habeo in facie tua, per ipsas uideo lucem istam: 
da aurum, ne claudantur fenestrae meae. Totum ergo das 
pro oculis tuis. 

eo 2. Certe nihil habes oculis carius: nihil quidem, sed in 
corpore. Nam ostendo aliquid carius quod habeas quam 
oculos tuos: modo confiteberis, cui loquor, carior est in 
te quam oculi tui. Cui loquor, dico, non per quod loquor: 
per aurem mentem conuenio, per aurem mentem excito, per 

essonum menti loquor, mentem exhortor, mentem aedifico. 
Quaero ab ipsa mente, et de ipsa mente, et interrogo homi- Oculls tamen 

t- j jj j- i A-?- 11 , carior ipsa mens. 

nem hoc modo. lam dudum dicebam, si quis tibi uellet 
auferre thesauros aut oculos, unum de duobus, eligeres 
oculos: quamuis dolens, amitteres thesauros, ne perderes 

70 oculos. Modo de ipsis oculis interrogo. Si utrumque liceat 
tenere, felicitas est, oculos et mentem. Si non liceat utrum- 
que, et unum horum proponatur: Elige quod melius est, 
perdere oculos corporis, an mentem. Si perdideris mentem, 
pecus eris; si perdideris oculos, habebis mentem, homo eris. 

75 Die, elige quod uelis. Quid uis esse^ homo caecus, an uiuens 
pecus? Acclamastis, elegistis: quod elegistis, unde uidistis? 
quid ostendi, ut clamaretis? Aliquos pulchros colores, aliquas 
uenustissimas formas, aurum, argentum ostendi? gemmas 
uobis inspiciendas aliquas protuli? Nihil horum: tamen ad- 

aoclamastis, et acclamando uos elegisse significastis. Unde 
uidistis quod elegistis, ipsa est mens, cui loquor. Unde ele- 
gisti quod audisti per uerbum meum, hoc crede in uerbum 
dei. Hoc audis et facis, cum dicitur, Sursum cor. Christum 
cogita sedentem in dextera patris: cogita uenturum ad iudi- 

sscandum uiuos et mortuos. Fides cogitet: fides in mente est, 
in fundamento cordis est fides. Quijs pjroi te mortuus ;sit, uide: 
attende ascendentem, ama patientem: attende ascendentem, 

75 



S. Augustini tractatus 

et tene morientem. Pro tanto promisso pignus habes, quod 

tibi promisit Christus: quod fecit hodie, ascensio ipsius, pro- 

missio est tibi. Sperare debemus resurrecturos nos, et ascen-oo 

88 v suros ad regnum dei, et ibi cum deo semper futures, | sine 

Magnum pro- fine uicturos, sine ulla tristitia laetaturos, sine molestia per- 

ttijooitfTi f hrfsti ^ i 

pro quo pignus mansuros. Ibi non tibi dfcetur, Caue malum, sed, tene bonum. 

ascensio est. jyiagnum est quod promittitur: quando sibi auderet hoc pro- 
mittere timida et inbecilla mortalitas? quando sibi auderet 95 
pollicere ista putredo? considerans quid esset, quando sibi 
ista promitteret? Promisit ilia deus. Ut credas, inquit, quia 
ascendes ad me, prius descendo ad te;> et ut credas quia uiues 
de me, prius morior pro te. 

1 Vide praefat. ad n. LV. DOMINI] hie quoque inscriptionem, quae 
ad calcem legitur, in fronte praeposui. 7 exortatur apostolos Q. 8 re- 
surr.] in consurr. post, sine causa mui 10 super terrain] Col. 3, 1. 2. 
23 corde] quam ante expuncto. 25 usu] m in fine eras. 26 euigilabit. 
30 seruo] Gal. 4, 1. 33 quando mi;inus. 36 et] post, perperam delet. 
auaros] ex auarus corr. 39atte. 45 menbris. 65 exortor. 73 
oculis. 78 benust. 80 aclamando. 81 unde elegistis. 82 in 
uerbum] pro In uerbo? 9092 resurrecturus . . . ascensurus . . . 
futurus . . . uicturus . . , laetaturus. 94. 95 audiret. 



DE QUADRA- 
GESIMA ASCENSIONIS DOMINI II. 

jlorificatio domini nostri lesu Christi resurgendo et 
ascendendo completa est. Resurrectionem ipsius 
Paschae dominico celebrauimusrascensionem hodie 
celebramus. Festus nobis dies uterque. Ideo enim 5 
resurrexit, ut nobis exemplum resurrectionis ostenderet; et 
ideo ascendit, ut nos desuper protegeret. Habemus ergo 
dominum et saluatorem nostrum lesum Christum prius pen- 
foi. Qsdentem || in ligno, nunc sedentem in caelo. Pretium nostrum 
dedit, cum penderet in ligno; collegit quod emit, cum sedetio 
in caelo. Cum enim omnes collegerit, quos utique per tem- 
pora collegit, in fine temporis ueniet, et, quomodo scriptum 

76 




XXI. De quadragesima Ascensionis domini 2. 

est, Deus manifestus ueniet: non quemadmodum primo 
uenit occultus, sed sicut dictum est, manifestus. Occultum 

. j * j j 1. , < A j. Christum uenire 

isemm eum oportebat uenire, ut mdicaretur; manifestus autem CU r oportebat. 
ueniet, ut iudicet. Si enim prius manifestus ueniret, iudicare 
manifestum quis auderet? Quando quidem dicit apostolus 
Paulus: Si enim cognouissent, numquam dominum 
gloria e crucifixissent. Sed si ille non occideretur, mors 

20 non moreretur: trophaeo suo diabolus uictus est. Exultauit 
enim diabolus, quando hominem primum seducendo deiecit 
in mortem. Primum hominem seducendo occidit: occidendo 
nouissimum, de laqueis primum perdidit. 

2. Facto est ergo uera uictoria domini nostri lesu Christi, 

25 cum resurrexit et ascendit in caelum; impletumque est quod 
audistis, cum Apocalypsis legeretur, Vicit leo de tribu 
luda. Ipse leo dictus est, ipse agnus dictus est: leo propter 
fortitudinem, agnus propter innocentiam: leo quia inuictus, 
agnus quia mansuetus. Et iste agnus occisus morte sua uicit 

30 leonem, qui quaerit quern deuoret. Dictus est enim diabolus 
leo feritate, non uirtute. Apostolus quippe ait Petrus: Vi- christus i eo e t 
gilare nos oportet aduersus temtationes, quia aduersarius, 
inquit, uester diabolus circuit quaerens quern deuoret. 
Sed quomodo circuit, dixit: Sicut leo rugiens circuit, 

35 quaerens quern deuoret. Quis non incurreret in dentes 
leonis huius, nisi uicisset leo de tribu luda? Contra leonem 
leo, contra lupum agnus. Exultauit diabolus, quando moiiuus 
est Christus, et in ipsa morte Christi est diabolus uictus: 
tamquam in muscipula escam accepit. Gaudebat ad mortem, 

40 quasi praepositus mortis: ad quod gaudebat, inde illi tensum 
est. Muscipula diaboli, crux domini: esca qua caperetur, 
mors domini. Ecce surrexit dorninus noster lesus Christus. 
Ubi est mors, quae pependit in ligno? ubi est insultatio 
ludaeorum? ubi est typhus et superbia caput ante crucem 

45agitantium et dicentium, Si filius dei | est, descendat de93 v 
cruce? Ecce plus fecit, quam illi insultando exigebant: plus 
enim est de sepulchro resurgere, quam de ligno descendere. 
3. lam uero quanta gloria est, quod ascendit in caelum, 

77 



S. Augustini tractatuS 

quod sedet ad dexteram patris? Sed hoc oculis non uidemus, 
quia nee pendentem in ligno uidimus, nee resurgentem deso 
sepulchre aspeximus. Totum hoc fide tenemus, oculis cordis 

Menus nobis intucmur. Laudati sumus, quia non uidimus, et credidimus. 

q P uTmTudaeis. Nam Christum uiderunt et ludaei. Non est magnum uidere 
Christum oculis carnis, sed magnum est credere Christum 
oculis cordis. Si modo nobis Christus praesentaretur, etss 
staret ante nos, et taceret, unde sciremus quis esset? Et 
deinde tacens quid nobis prodesset? Nonne melius in euan- 
gelio absens loquitur, quam praesens taceret? Et tamen non 
est absens, si corde teneatur. Crede in ilium, et uides eum: 
non est ante oculos tuos, et possidet cor tuum. Nam si a nobis eo 
absens esset, quod modo audiuimus mendacium esset, Ecce 
ego uobiscum sum usque ad consummationem saeculi. 

1 iVide Praefat. ad n. LVII. 2 Glorificatio domfinij aliter, ut dixi, 
sermo in G exorditur: Ascensionem domini hodie celebramtis, c&* 
jrissimi fratries: celebraftio enim 1 nostra tune uera est, si ad 
ilium corde ascendamus. Ascendamus ad eum, quia descendit 
ad nos uiu'ere nobiscum, sed mpri pro niobi^, et ad hoc mori, 
^e nos in aeternutn m;oreremiur. Ascendamus ergo ad euin 
infierim mente, quia non possumus corpiore. Scalae autenr 
nostrae sunt, non gradus quibus innitimur, sed mores quibus 
proficimus. Unde diciit etiam a'postolus Paulus: ,Si resiurrexw 
stis cum Christo, quae surs'um sunt sapite, non quae super 
terrain. Mortui einim estis, et uita uestra abscondita est cum 
Christo in deo; cum ! Christus appjaruerit uita uestra, tune et 
uos cum illo apparebitis in gloria/ I lie itaque ascendit, guiJ 
terrena tolerat, et caelestia concupisjcit. Fiestus enim nobis, 
carissimi, hodiernus est domini ascensionis dies. Resurrect 
tionem ipsius domini pascha celebrauirnus, et reliqua ut supra 
1.3 sqq.; cf. Serm. de ascensione domjni, Rev. Bened. XXIX (1912), 
p. 253. 2 :et ascendendo ^ (== Aug. Serm 1 . 263 edit. Maurin.); :et in c;ae- 
los hodie ascendendo ft (=Serm'. ex Miaianls 44). 3 resurrectionefm] 
G n et ap. Mai 'cod. C; resurrectioniis die|m ft. 4 piasch'ae dominicol 
pp; domini pascha G. ascensiiion)em G^; ascensionjs uero diem ft. 
5 uterque] add. inluxiit ft. 7 protegelret] hoc loco in ft multa sunt ex 
Maximi Taurin. homil. 60 et 57 interpolata. Habemus ergo] ab Ms 
uerbis ft n. 2 ad textum genuinum reuertitur. 8 Christum] add. ere- 

78 



XXII. De natale sancti lohannis Baptistae 

dimus enim ilium ft. 10 collegit] Oft; colligit ft. quod emit Gft; 
qtros redemit p. sedet] Gft; sedit ft. 12 collegiit] Oft; colliget ft, 
12 in fmem ft. uenfet] Gft; ueniens ipse restituit ft magiiis magisque 
corruptus, cuius paucas ideo lectiones, quae sua penitus probabilitate non 
careant, commemorasse sufficiet. 13 ueniet] Ps. 49, 3. quern admodum] 
ft/?; quomodo G. primo] G; primitus p. 15 opori eum ft/?. 16 ue- 
niret] Gft; uenisset p. 17 audS'iret G. 19 crucifixissent] I Cor. 2, 8. 
21 enim] G unus. hominem primum] Gy?; prim. horn. p. 22 in 
imorie G. seduc. prim. h'om. p. 23 primum' de laqueis ^; primum 
de laqueo ft. 24 f actus G. uera] Qft; om. f*. domi'nus noster Iiesus 
Ch'rlistus G. 25 impletumqiuel G; et impletum'f*/?. 26 apocalip- 
sSs G. 27 luda] Apoc. 5, 5. ipse agnus] Oft; qui agnus ft. dictus] 
G; ocdsus pft. 29 iste] Gft; ipse p. 30 quaerit] Oft; circuit quae- 
^,ien3 ft. 32 nos] Oft; uos ft. oportere ft. 33 inquit] /5; inquid G; 
om. ft. qua ere ns] om. G. 34 Sed quomodo . . . quern deuoret] om. G. 
35 deuoretj I Petr.5, 8. 38 in ipsa] G; oral In ft. est diabolus 
uiictus] (tft; diabolus uictus est G. 39 aescant G. 41 aesca G. 
42 et ecce ftf7. 44 tifus G. 45 de cnuce] ex Matth 1 . 27, 40 et 42; uide 
sis adnot. crit ad Tract. XVI, 82. 46 ecce] Oft; et ft. 49 occullsG. uidfc- 
mus] post. corr. uidimus G. 50 nee resurg. d. s. aspieximus] Oft; om. ft. 
52 Laudati etc.] haec clausula in Oft tantummodo legitur, in ft uero quasi 
nouus sermo incipit; post laudati add. quidem ft. 53 ludaei] add. 
s:ed crucifixerunt eu'm 1 ft. 54 credere G; tenere ft. 56 stians ante 
nos nihil nobis loqueretur, unde scire poteramus quis esset?f7. 
Et] otn. ft. 57 nonne] ft; non mut. in nunc. G. 59 absens a 1 nobis, 
si corde quidem 1 teneatur ft. et uid'es eum] et intus est ft, qui sic 
prosequitur: now est quidem a. o. tuos, sed p. c. tuum. 61 audi- 
uimus] ft add. non uerum sed. 62 sum] add. omnibus diebus ft. 
saeculi] Matth. 28, 20. 

DE NATALE 
SANCTI IOHANNIS BAPTISTAE 

lohanne baptista, non euangelista, cuius hodie 
natalis celebramus diem, magnum diem, magnum 
est ipsius domini testimonium. Ait enim de ipso 
saluator noster, dominus eius et noster, ait de illo 
quid aliud quam ueritas? In natis mulierum nemo ex- 
surrexit maior lohanne baptista. Ecce cuius hodie cele- 
bratur ista sollemnitas: quo nemo maior surrexit in natis 

79 




S. Augustini tractatus 

mulierum. Sed adiecit ipse dominus, et ait: Qui autem 
minor est, in regno caelorum maior illo est. Quid est, 10 
minor illo? Minor aetate, maior potestate. Johannes, summits 
homo, sed tamen homo: de domino autem Christo ualde 
parum est ut dicamus, summus homo, quia deus et homo. 
Diximus testimonium domini de lohanne: dicamus testimo- 

domino. n i um lohannis de domino. Recolite memoria, retinete testi- is 
monium domini, quod commemoraui, de lohanne, quia in 
natis mulierum nemo exsurrexit maior lohanne baptista. Ecce 
quod lesus de lohanne: quid Johannes de lesu? Primo uidete 
quomodo implebatur testimonium domini de lohanne. Ipse 

lectio re- P u * a batur Christus: et audistis, quando prima lectio recitata20 

de Actibus est de Actibus apostolorum, quid narratum est et commemora- 
^ lohannem dixisse, Quern me suspicamini esse, non 

foi. 106 sum ego Christus. Error hominum || plus aliquid suspi- 
cabatur, sed humilitas quod erat conf itebatur. Et uidete quam 
facile fuit abuti errore hominum, et se iactare pro Christo. 25 
Non fecit, merito magnus, confitendo potentior quam su- 
perbe hinniendo, numquid persuasurus illis erat quod ipse 
esset Christus. lam hoc putabant: confirmaret quod puta- 
bant: falleret de eo quod erat, dicendo se quod non erat. Et 
hoc si fecisset, ubi esset? Vos misistis ad lohannem, ait so 
dominus lesus ludaeis; ille erat lucerna ardens et lu- 
cens, et uos uoluistis exultare ad horam in lumine 
eius: ego autem habeo testimonium maius lohanne. 
Bona lucerna: merito fugit sub pedes petrae, ne extinguatur 
uento superbiae. . 35 

2. Videte ergo, carissimi, quanta fuerit magnitude lo- 
hannis, et quomodo impletum est quod ait de illo dominus, 
In natis mulierum non exsurrexit maior lohanne baptista. 
Certe Christus dominus erat, immo dominus est, qui erat 
in ante lohannem, qui erat ante Abraham, qui erat ante Adam, 40 
Q u i erat an te caclum et terram, quia omnia per ipsum f acta 
sun ^ : cer te dominus erat, et in terra deus ambulabat, et Ver- 

tempore discipu- ' J 

IDS coingit. bum caro factum erat; et tamen in discipulis eius non nume- 
ratur lohannes. Recolite nomina discipulorum a primo usque 

80 



XXII. De natale sancti lohannis Baptistae 

45 ad ultimum. Est ibi Johannes, sed euangelista, non baptista: 
iste ergo quantum ad humanum aspectum discipulus Christi 
non erat, immo suos etiam ipse Christi tempore discipulos 
colligebat. Denique ludaei de discipulis lohannis insultabant 
discipulis Christi, et calumniabantur, dicentes: Quare di- 

soscipuli lohannis ieiunant, et discipuli tui non ieiu- 
nant? Habebat discipulos Christus, habebat et Johannes: 
baptizabat lohannes, baptizabat et Christus. In natis mulie- 
rum est quia nemo exsurrexit maior lohanne baptista: sed 
tamen quasi aemulus colligens discipulos, quasi contra Chri- 

55 stum, sed tamen pro Christo. Quia tarn magnus erat, ut 
Christus putari posset, ipse debuit Christo testimonium per- 
hibere. Cui perhibet testimonium summus homo, plus est cm 
quam homo. Non sum quod putatis. Certe magnus sum, 
ut hoc putetis: non sum quod putatis. Et quis es tu? dic- 

60 turn est ei. Ego sum uox clamantis in deserto, Parate 
uiam domino. Videte praecursorem, suscipite metatorem, 
timete iudicem. | Parate uiam domino rectas facite se-i06 v 
mitas eius: omnis mons et collis humiliabitur, et om- 
ni's uallis exaltabitur: et erunt tortuosa in directum, 

65et aspera in uias planas, et uidebit omnis caro salu- 
tare dei. Non me, sed salutare dei. Videbit omnis caro salu- 
tare dei. Perhibet lucerna testimonium diei, quia Christus 
dies. Quid lohannes? Lucerna. Sed quid opus erat lucerna? 
Quia abscondebatur dies: abscondebatur, donee pateretur: 

70 quia nee pateretur, nisi absconderetur. Si enim cognouis- 
sent, numquam dominum gloriae crucifixissen,t. 

3. Et tamen ne multum resistant diei, de lucerna con- 
diuntur ludaei: mittuntur ad lohannem. Dixit: Non sum 
ego; qui in medio uestrum est, maior me est. Quantum 

75 maior? Certe dixerat dominus Christus, In natis mulierum 
nemo exsurrexit maior lohanne baptista; qui autem minor 
est de se ipso dicens, eo quod posterior in carne est 
in regno caelorum maior illo est. Minorem se dixit: quan- 
tum maior esset non dixit. Sane, ne aliquid subripere uidear, 

so quia et ipse est utilis sensus, et a uero non aberrans, dicam 

S. Augustini tractatus. 6 81 



plus est quam 
homo. 



S. Augustini tractatus 

et ipsum. In uerbis ubi ait dominus, In natis mulierum 

minor aetate, . ' . 

potestate. nemo exsurrexit maior lohanne baptista, qui autem minor 
est in regno caelorum maior illo est, et alius sensus est in 
alia distinctione uerborum, si sic distinguas, In natis mu- 
lierum nemo exsurrexit maior lohanne baptista; quiss 
autem minor est in regno caelorum, maior illo est, 
ut intellegas in regno caelorum esse sanctos angelos, et dic- 
Qm minor est in turn esse: qui minor est in sanctis angelis, maior est omni- 

angelis, maior est , , . _ . - , i_r. A. 

omnibus homi- bus hottimibus. Siue ille sensus, sme iste, non abnorret a 
fide: quia et hoc uerum est, minorem esse Christum aetate, 90 
maiorem maiestate; et illud uerum est, quantumlibet magnus 
sit homo, minus eum esse quam est angelus* minor. Tamen 
audiamus lohannem, quantum maiorem confessus fuerit 
dominum Ie:mm. Quia ipse dixit, Qui uenit post me, 
maior me est, non audis maior me est, quaeris quantum 95 
maior. Si taceat, suspicemur, sed plane credamus: lohannes 
enim seruus, Christus dominus. Dicat lohannes quantum: 
Cuius non sum dignus, inquit, corrigiam calciamenti 
foi. io7soluere. Quantum se humiliasset, || si se dignum esse 
Quantum se dixissct! Si stat ille, uel sedet ille, et tu soluis corrigiam 100 
lohannes con- calciamenti, agnosco: dominus est ille, seruus tu. Parum 
est hoc, inquit lohannes, non sum dignus uel hoc. Responde 
ergo nobis, si fieri potest, quare non sis inter discipulos 
eius, quare extra discipulos collegisti. Ego, inquit lohannes, 
ego non sum discipulus eius; sum, sed ubi non uidetis. 105 
Qui habet sponsam, sponsus est. Vox lohannis est de 
domino Christo: Qui habet sponsam, sponsus est; 
amicus autem sponsi stat, et audit eum. Certe non est 
isd- discipulus eius : seruus certe stante illo, amicus donante 



pulus et amicus . u ->* , . j i* i . T * . 

ksu, ubi homines illo. Uixit enim et discipuhs suis: lam non dicam uosno 
nonuident. seruoSj sec i amicos. Videte tamen discipulum in interiori- 
bus, in occulto, et in secreto sanctuarii. Amicus sponsi stat, 
et audit eum. Stet, et audiat eum: quia nisi audisset, ceci- 
disset, similisque illi fuisset, de quo dicit ipse dominus: 
Ille homicida erat ab initio, et in ueritate non stetit. 115 
Diabulus in ueritate non stetit, et cecidit cadens qui deicit. 

82 



XXII. De natale sancti lohannis Baptistae 

lohannes autem stetit, et audiuit eum. Et quid sequitur? 
Et gaudio gaudet propter uocem sponsi. Ille uerbum 
est, ego sum uox, lohannes dicit. Vox est, et gaudio gaudet 

120 propter uocem sponsi. Tu enim uox, ille uerbum; sed ille 
et uerbum et uox. Quare dominus et uerbum et uox? Quia 
Verbum caro factum est. Sicut enim uerbum quod parit 
cor nostrum intus est in corde nostro, et latet eos qui stint Cannes 
extra nos: sicut modo quod dicturus sum latet uos, me ""VnoT um 

125 autem non latet; iam est in corde meo uerbum: ut autem 
procedat ad uos, assumitur uox, et peruenit ad te quod 
latebat in me, nee, cum peruenit ad te, recedit a me. Si hoc 
uerbum meum, quid uerbum dei? Qui erat apud patrem, 
latebat apud patrem: ut exiret ad nos, assumta est caro 

130 quasi uox; et ad nos processit, et a patre non recessit. Et 
audierunt ista ludaei dicentem, etiam ista lohannem dicen- 
tem: Nos omnes de plenitudine eius accepimus. Quid 
est, nos omnes? Patriarcha erat, propheta erat, iustus qui- 
cumque erat, quilibet praedicator erat, ipse lohannes erat, 

135 quo nemo maior surrexit in natis mulierum: omnes de illo 
fonte biberunt, ideo (talia ructauerunt. io? v 

4. Ergo a lucerna confunduntur ludaei inimici occulto 
die. Et plane confusi sunt. Videte quemadmodum ipsum 
dominum interrogauerunt quodam die, et dixerunt: Quo 

uous'que animas nostras tollis? Si tu es Christus, die 
nobis palam. Calumniam parabant, non ueritatem quae- 
rebant. Quam diu, inquiunt, animas nostras tollis? quam 
diu nos suspendis? Si tu es Christus, die nobis palam. Et 
ille ad eos: Interrogo uos et ego unum uerbum: dicite 

usmihi, baptisma lohannis unde est? de caelo est, an 

ex hominibus? Fulsit sapientia, repressa est inprudentia; ludaeorum C0 n- 

. -. . fuslo de lucerna 

redierunt m se, qui processerunt ad ilium. Qui processerunt lohanne in 



calumniando, redierunt haesitando; et dixerunt inter se, 
uel apud se: Si dixerimus, De caelo, respondet nobis, e elioim P le ' a 
Quare non credidistis ei, quando testimonium perhibuit 
mihi? Si illi credidistis, me quare interrogatis? Si dixeri- 
mus, de caelo, hoc apud se respondebit nobis, Quare non 

6 * 83 



S. Augustini tractatus 

credidistis ei? Si dixerimus, Ab hominibus, metuimus 
turbas, ne lapident nos. Omnis enim turba ludaeorum 
habebant lohannem tamquam prophetam. Ideo lucerna ante 155 
diem uidentes quicquid horum responderent contra se fuisse 
responsuros, responderunt: Nescimus. Quod sciebant, 
responderunt: Nescimus. Et dominus: Nee ego uobis di- 
cam in qua potestate ista facio. Quid dicturi erant? 
quid responsuri? Sine dubitatione confusi sunt, et inpletaieo 
est prophetia dicentis in psalmo: Paraui lucernam Christo 
meo. Videte quando dictum est, quando impletum est. 
Quando dictum sit, legite psalmum: quando impletum est 
legite euangelium. Paraui lucernam Christo meo. Ut quid? 
Inimicos eius induam confusione. O dura confusiolies 
cotidie confunduntur, et non conuertuntur. 

5. Nos autem, carissimi, qui in locum praecisorum ra- 
morum insiti sumus si<c> enim dicit apostolus; audiamus 
sumus eundem, et non alta sapiamus quicquid sumus boni, bono 
quic- deo tribuamus: quicquid sumus mali, nobis inputemus. Rec-no 



u bls turn cor habet, qui in bonis suis non laudat nisi deum, in 
malis suis non blasphemat deum. Quicquid enim nobis- 
cum deus agit, scienter agit: nemo illo melior, nemo sa- 
foi. 108 pientior, nemo potentior. Conuocauit || nos, et recolite unde. 
Liberauit ab idolis, liberauit a seruitute demoniorum, a tan- ITS 
tis sacrilegiis. Unde hoc nobis? Unde, inquit, mihi, ut 
ueniret mater domini mei ad me? Quantum homines 
humiliemur, et nonnisi in domino gloriemur, ut ille exal- 
tetur; nos minuamur, ut in illo crescamus. Videte summum 
hominem, quo in natis mulierum nemo exsurrexit <maior>, iso 
quid ait de Christo? Ilium oportet crescere, me autem 
minui. Crescat deus, minuatur homo. Et quomodo crescit 
perfectus? quid enim deest deo, ut crescat? Deus crescit 



in 
cum intei- j n f e cum i n tellegis eum. Ergo uide humilitate<m> hominis, 

legirnus eum. ' cs ' 

et altitudinem dei. Ilium oportet crescere, inquit, me autem tss 
minui. Indicauerunt hoc dies natales amborum. In luce res 
agitur, testis est ipse sol: ab hodierno die minuuntur dies, 
a natale domini crescunt dies. Ilium oportet crescere, me 

84 



XXII. De natale sancti lohannis Baptistae 

autem minui. Dominus enim lesus Christus, gubernator 

190 auctorque creaturae, rector mundi, siderum fabricator, tem- 

porum ordinator, quoniam quando uoluit natus est, diem 

sibi elegit quo nasceretur, quo bene significaretur; et prae- 

cursori suo ipse dedit diem. In ipso uoluit hominem in- 

tellegi, in se deum. Minuatur homo, crescat deus: hoc 

195 indica<n>t passiones ipsorum. lohannes decollatus est, 

Christus in cruce exaltatus est. Ergo, fratres, breuiter ad 

hoc concludam. Multa enim sunt, quae possunt dici de 

sancto lohanne baptista; sed nee nos sufficimus dicendo, 

nee uos audiendo. lam ergo breuiter concludam: homo 

200 humilietur, deus exaltetur. Qui gloriatur, in domino 

glorietur. 



1 tVMe Praefat. ad n. LXII. BAPTISTAEJ add. IIII G. 3 caelebr, 
10 illo est] Matth 1 . 11, 11. quid] scrips!; quis O. 11 maior potestate] 
cf. Serm. ex his quos Mich. Denis edidit 11, n. 3: ,Quid est, Qui minor 
est? Qui posterior aetate, maior 'maiestate/ 13 quia deus et homo] 
cf. Serm. 287, 3: ,Magnus homo lohannes, sed plus quam homo Christus, 
quia et homo et deus.' 15 menioriam G. 22 quern] conieci; quid G r 
Christus] Act. 13, 25. 27 hinniendo] haud incunctanter quidem emen- 
daui ex iniendo. 33 lohanne] loh. 5, 33. 35. 36. 34 sup pedes petrae] 
G; cf. Serm. 287, 3: ,Omnino prostrauit se, et prostrauit se sub petra; 
lucerna enim erat, et uento superbiael timebat extingui'; item Serm. 289,4; 
290, 1 etc. 42 sunt] loh. 1, 3. 45 baptysta G fere constanter in his 
de lohanne tractatibus. 47 Christi] scripsi; Christus G. 50 non ieiu- 
nant?] Marc. 2, 18. 51 habebat et lohannes] eadem fere legere est 
in Serm. 293, 6. 52 sqq. Profecto laborat hie locus uerborum atque 
sententiarum inconsequentia; integrae periodi, ne dicam paginae, inter 
se disiunctae sunt, quibus medicam manum deficiente codicum auctori-, 
tate adponere non ausim. 59 tu?] loh. 1, 22. ei] s in fine eras. 61 
domino] loh 1 . 1, 23. 62 timete iudicem] similiter Serm. 289, 5: ,sic 
intellege praecursorem, ut quaeras iudicem; sic audi praeconem, ut timeas 
iudicem/ 66 dei] Esai. 40, 3 5; porro testis est ipse Augustinus 
(Serm. 288, 2; 289, 3), hunc prophetae locum die festo Praecursoris in 
ecclesia legi consueuisse. 68 lohannis G. 71 crucifixissent] I Cor. 
2, 8. 74 est] cf. loh. 1, 20. 26. 27. 77 de s!e ipso dicens] Serm., ,ex> 
Dionysianis 11, 3: ,Seid quid ait, Qui autem minor est...? Se ipsum 
dicit' etc. 78 quantum maior esset] Ibid., n. 2: ,Maiorem se ilium 

85 



S. Augustini tractatus 

dicit. Di^quantomaioremP'etc. 86illo estjMatth.il, 11. 95 est] cf. loh. 1,27. 
OSinquidO. Q9 soluere] Ioh.1,27. si se dignum esse dixisset] Serin. 
387, 3: ,Si se dignum diceret, quantum se humiliaret? 100 solues O. 103 
inter discipulis. 104 Ergo. 108 eum] loh'. 3, 29 quern locum simili 
ratione interpretatur August. Serm. 293, 6. Ill amicos] loh 1 . 15, 15; 
seruus sed atnicus G. 115 stetit] loh. 8, 44. 118 sponsi] loh. 3, 29. 
122 factum est] loh. 1, 14. Sicut enim uerbum etc.] Eadem fere 
sententiae iisdem uerbis, Serm. 288, 24. 124 extra] seu foris sensus 
euidenter postulat; quod compendio scriptum G. 126 assummitur. ,126. 
127. at te. 128 aput. 132 accepimus] loh. 1, 16. 133 patriarcha 
erat, propheta erat etc.] cf. Serm. 289, 5: ,Nos omnes de plenitudine 
eius accepimus. Quid est, nos omnes? Ergo patriarchae et prophetae et 
apostoli sancti . . . omnes nos de plenitudine eius accepimus. Nos uasa 
sumus, ille fons est.' 136 ruptauerunt G. 138 quern ammodum. 
141 pa lam] loh. 10, 24 fortasse confusione quadam pro Luc. 20, 2. qui 
locus simili ordini sententiarum conuenientius aptatur, Serm. 128, 2; 293, 4; 
ex Dionysianis ll r 7; Tract. 2 in loh., n. 9. 145 baptysma. 146 homini- 
bus?] Luc. 20, 3. 4. 149 inter se uel apud se] utraque translatilonfe 
uerborum npog iavTovg antiqui scriptores christiani utuntur, posteriore 
tamen libentius Augustinus. 150 ei] Luc. 20, 5. 152 aput fere const 
153 metuimus turbas] quibus uerbis nihil in graeco respondet; sed ita 
certe Augustinus Tract. 2 in loh., n. 9 : ,Si autem ex hominibus dixerimus 
esse, timemus populum, ne lapidet nos/ 155 proph'etam] Luc. 20, 6. 
lucerna] ablatiuo scripsi; lucern:am G; cf. Serm. inter Dionysianos 11,8: 
jlnimici eius . . . prolato lucernae lumine confusi recesserunt.' 157 ne- 
scimus] Luc. 20, 7. quod sci'ebant r. Nesdimus] similiter in eodem Serm. 
Dionys. 11,7: ,fugerunt corde, dicendo se nescire quod sciebant' itemque 
Serm. 128, 2. 159 facio] Luc. 20,8. 162 meo] Ps. 131, 17. de quo uersu 
totus est Serm. Dionys. 11; cf. etiam Serm. 128,2; 293,4. 165 con- 
fusione] Ps. 131,18. 168 insiti sum'us] cf. Rom. 11, 17. sic] si G. 
169 sapiamus] Rom. 11, 20. 170 inputemus] hoc quoque ex Augustini 
diuite uena s. Benedictus, Reg. Monach. c. 4: ,Bonum aliquid in se cum 
uiderit, deo adplicet, non sibi; malum uero semper a se factum sciat, 
et sibi reputet.' 177 ad me?] Luc. 1,43. 180 maior] desideratur jiinj iG. 
182 miniui] loh. 3, 30. 183 Deus crescit in te etc.] cf. Serm. 370, 4: 
,Crede in Christum, et crescit in te dies.' 184 humilitate G. 195 in- 
dicat G. 201 glorietur] II Cor. 10, 17. 



86 




DE NATALE SANCTORUM 
APOSTOLORUM PETRI ET PAULI 

[postolorum passio beatorum istum nobis sacrauit 
diem: istam gloriam meruerunt per totum mun- 
dum, contemnendo mundum. Petrus, apostolorum 
s^I^OsJiki primus: Paulus, apostolorum nouissimus. Primum 
et nouissimum ad unum diem passionis adduxit primus et 
nouissimus Christus. Ut recolatis quod dixi, adtendite 
alpha et o. Aperte ipse dominus dicit in Apocalypsi: Ego 
sum alpha et o: primus, ante quern nemo: et nouissi- 

lomu's, post quern nemo: praecedens omnia, definiens omnia. 
Primum uis intueri? Omnia per ipsum facta sunt. No- 
uissimum quaeris? Finis enim legis Christus ad iusti- 
tiam omni credenti. Ut aliquando uiueres, ipsum habuisti 
creatorem; ut semper uiuas, ipsum habes redemtorem. In- 

15 tueamur, carissimi, ipsum primum apostolorum beatissimum 
Petrum dicentem in epistola sua: Christus pro nobis 
passus est, relinquens nobis exemplum, ut uestigia 
eius sequamur. Denique audistis, cum euangelium lege- 
retur, Sequere me. Interrogauit eum, Christus scilicet 

20 Petrum, magister discipulum, dominus seruum, medicus 
sanatum, et ait illi: Petre, diligis me? Et quod nostis, 
non autem tantum dixit, Diligis me? sed addidit, plus 
his. Diligis me plus his, plus quam isti? Non respondit 
ille, Diligo te plus quam isti: non || enim erat hominis defoi. n 

25alienis cordibus iudicare; sed respondens ait, Domine tu 
scis quia amo te. Quid quaeris ex me, quod fecisti in 
me? Tu scis quod dedisti: quid de amore interrogas me, 
quern non habeo nisi ex te? Tu scis quia amo te. Et hoc 
ipsum dominus iterum interrogauit, et hoc ipsum iterum 

30 Petrus respondit. Tertio dominus interrogauit: et contri- 
status est Petrus, quia dixit ei tertio, Amas me? Domi- 
nus interrogabat dilectionem Petri: nos interrogemus tristi- 
tiam Petri. Quare putamus contristatum Petrum, quia dixit 
ei tertio, Amas me? Quotiens uellet dominus interrogare, 

87 



Petrus < p rimus 

apostolorum, 



mus. 



Lectum 



21> 



S. Augustini tractatus 

seruus quare contristaretur? Sed in tertia domini interro-35 
gatione recoluit suam tertiam negationem. Intellegis, beate 
Petre, intellegis defectionem tuam, recolens contristaris: sed 
gaude post tristitiam. Confiteatur amor, quern negauerat 
timor. Denique uidete ilium negatorem, prius dilectorem; 
immo prius dilectorem, sed adhuc infirmum. Dicimus quia40 
it Petrus, Petrus negauit Christum, et non dicimus quia ad passionis 
cu- s periculum secutus est Christum. Ordinem curandi medicus 
tusestchristum reseruauit: prius ostendit Petrum Petro, et postea se osten- 
dit in Petro. Tamquam ei diceret: Moriturum pro me tu 
praesumsisti, sed non de me, quia tu praesumsisti de te. 45 
Interrogatus ab ancilla, inuenisti te: fleuisti, et redisti 
ad me. 

2. Modo ergo commendans ei dominus oues suas prae- 
nuntiauit ei passionem, quam hodie celebramus. Cum 
esses, inquit, iunior, cingebas te et ambulabas ubi uo-so 
lebas; cum autem senueris, alter te cinget, et f er<e>t 
quo tu non uis. Hoc autem dixit significans, qua 
morte glorificaturus erat deum. Factum est, negauit 
Petrus, f leuit Petrus, negationem suam diluit lacrimis Petrus. 
Resurrexit Christus, de amore interrogatus est Petrus: ac-ss 
cepit oues commendatas sibi, non suas, sed Christi. Non 
enim ait illi, Pasce oues tuas, sed, Pas ce oues me as: pasce 
quas emi, quia et te redemi. Conuersatus est deinde dominus 
Christus quadraginta diebus cum discipulis suis; eisque ui- 
dentibus nubes suscepit eum, et ascendit in caelum. De-eo 

ii7 v duxerunt ascendentem oculis suis: sederunt postea | in ciui- 
tate, acceperunt quinquagesimo die spiritum sanctum, im- 
pleti sunt; illo momento temporis linguas omnium gentium 
didicerunt, loqui eas coeperunt, stupentibus et admirantibus 
eis qui occiderant Christum. Tune negator ille, amator iste, 65 
primus in solus ex omnibus, quia primus in omnibus, prosiliit ad 
omnibus. Judaeos, et coepit euangelizare Christum interfectoribus 
Christi: seminauit in eis fidem Christi, et multos eorum 
pro Christo persuasit mori, a quibus pro illo timebat occidi. 

3. Ubi dictum est, ubi praedictum est, quod apostoli70 

88 



XXIII. De natale ss. apost. Petri et Pauli 

Christi linguis omnium gentium fuerant locuturi? Caeli 
enarrantgloriamdei: intellege caelos, qui portant deum; 
et opera manuum eius, hoc est, gloriam dei, annuntiat 
f irmamentum. Hoc sunt caeli. Dies diei eructuat uer- 

75 bum, et nox nocti annuntiat scientiam. Non taceatur 
Christus diebus ac noctibus. Tamen cogita diem diei eruc- 
tuare uerbum: Christum discipulis, lumen luminibus. Et 
nox nocti annuntiauit scientiam: ubi esset Christus, ludas 
nuntiauit ludaeis. Conprehensus est Christus, occisus est 

so Christus, mors occisa est in Christo: quia resurrexit Chri- 
stus, et ascendit in caelum, et misit quod promisit spiritum 
sanctum, et impleti sunt illo tamquam uino nouo utres noui. 
Dixerat enim dominus, Nemo mittit uinum nouum in 
utres ueteres. Et sciatis hoc fuisse conpletum. ludaei stu- 

sspentes et aliqui quasi deridentes dixerunt, nescientes quod 
dixerunt, Hii musto pleni sunt. Donante ergo et dic- 
tante et docente spiritu sancto locuti sunt linguis, quas non 
didicerunt. In gente sua didicerant unam, forsitan duas: 
locuti sunt autem, quid dicamus, tribus linguis, quatuor, quin- 

goque, sex? Quid quaeris numerum? Non sunt loquelae 
neque sermones, quorum non audiantur uoces eorum: 
modo psalmum. cum cantaretur. audistis. Et ipsi occisi sunt. Cant f us fuerat 

1 J ' L ' psalmus 18. 

sed uerba eorum scripta sunt. Quid fecerunt, qui occiderunt? 
In omnem terram exiuit sonus eorum. Nos in Africa 

95 constituti, longe inde eramus: ubi non erant loquelae neque 
sermones, quorum non audi<r>entur uoces eorum. Longe 
inde eramus, longe iacebamus, longe dormiebamus; sed ut 
de somno excitaremur, In omnem terram exiuit sonus 
eorum, || et in fines orbis terrae uerba eorum. Surge foi. us 

looqui dormis, et exsurge a mortuis, et illuminabit te 
qui dixit Petro, Amas me? Quis sufficit dicere digna de 
Petro? Cui sufficit dicenti de Petro? Sine contumelia, beate 
Petre, liceat mihi paululum tacere de te, cuius sonus exci- 
tauit me. Sermo meus non potest tibi tantum uacare: non 

105 solus hodie passus es: es quidem apostolorum primus, sed 
comes tibi meruit esse nouissimus. 

89 



crimen. 



Augustini tractatus 

4. Procedat nobis et beatus Paulus, paululum aliquid 
de Paulo dicamus; etenim propterea Paulum se uoluit nomi- 
nari, nam prius Saulus uocabatur. Saulus prius, postea Pau- 
lus: quia prius superbus, postea humilis. Recolite primumno 

. nomen, et in eo persecutoris agnoseitis crimen. Saulus a 
Saule cognominatus est. Saul, unde appellatus Saulus, 
persecutus est sanctum Dauid, in quo sancto Dauid figura 
sauius erat Chtisti uenturi ex semine Dauid per uirginem Mariam. 
. j m ,pj eu ^ p ar { es Saulis Saulus, quando persecutus est Chri-ns 
stianos. Acerrimus fuerat persecutor: quando beatus Ste- 
phanus lapidatus est, ipse lapidantium uestimenta seruauit, 
ut in omnium manibus lapidaret. Post passionem beatissimi 
Stephani dispersi sunt fratres, qui erant in lerusolimis; 
et quia lumina erant, spiritu dei ardebant; quocumque uene- 120 
rant, accendebant. Tune uidens Saulus euangelium Christi 
crescere, impletus est zelo amarissimo: accepit literas aprin- 
cipibus, et perrexit adducturus ligatos puniendos, quoscum- 
que inuenisset confiteri nomen Christi; et ibat anhelans 
caedes, sitiens sanguinem. Sic, sic cum iret, cum sanguinem 125 
sitiret, quoscumque adduceret et occideret quaereret, sic 
prorsus quomodo erat persecutor, audiuit uocem de caelo. 
Fratres mei, quid meruerat boni? quid non meruerat mali? 
Et tamen de caelo una uoce percussus est persecutor, erectus 
est praedicator. 130 

5. Ecce tibi Paulus postSaulum: ecce iam praedicat, ecce 
iam nobis quid fuisset et quid esset indicat. Ego, inquid, 
sum minimus apostolorum. Si minimus, merito Paulus. 
Recolite latinumuerbum: paulum modicum dicit<ur>. Si<c> 

ns v certe loquimur: | Post paulum uide<bo> te. Ergo Paulus 135 



m: file minimum se confitetur, tamquam in ueste domini 

Post paulum ui- . . . 

fimbnam, quam tetigit languida muher. Quippe ilia, quae 
fluxum sanguinis patiebatur, ecclesiam gentium figurabat; 
ad quas gentes missus est Paulus, et minimus et nouissimus: 
quoniam fimbria et minima pars est uestimenti, et nouissima. HO 
Utrumque de se confessus est Paulus: et minimum se dixit, 
et nouissimum. Ego sum minimus apostolorum, ipse 

90 



XXI II. De natale ss. apost. Petri et Pauli 

dixit; ego sum nouissimus apostolorum, ipse dixit. In- 
iuriam non facimus, ipse dixit. Et quid aliud dixit? Ipse 

i45dicat, ne nos facere uideamur iniuriam; quamquam non est 
ullo modo Pauli iniuria, ubi commendatur Christi gratia, 
tamen, fratres, ipsum audiamus. Ego sum, inquit, mini- 
mus apostolorum, qui non sum dignus uocari apo- gratia 
stolus. Ecce quod erat: qui non sum dignus uocari aposto- 

iso lus. Quare? Quia persecutus sum ecclesiam dei. Et 
unde es apostolus? Sed gratia dei sum quod sum, et 
gratia eius in me uacua non fuit, sed plus omnibus 
illis laboraui. Rogo te, sancte Paule, non intellegentes 
homines putant adhuc Saulum loqui: plus omnibus illis 

155 laboraui, quasi superbe dictum uidetur. Tamen uere dictum 
est: quid autem sequitur? At ubi uidit se dixisse, quod in 
celsitudinem quandam eum posset efferre, Plus, inquit, 
omnibus illis laboraui; et continuo, Non ego autem, sed 
gratia dei mecum. Agnouit se humilitas, tremuit infirmi- 

160 tas, confessa est donum dei perfecta caritas. Die ergo iam 
tamquam plenus gratia, tamquam uas electionis, tamquam 
factus quod non eras dignus, die, scribe ad Timotheum, et 
denuntia diem istum. Ego enim, inquit, iam immolor. 
Modo lectum est de epistola Pauli, hie lectum est quod Lectum erat de 

i t i ...... , T i II. adTim. epist 

165 modo dico: Ego enim, inquit, iam immolor. Immmet 4| 9sqq . 
mini immolatio: occisio enim sanctorum, deo est sacrificium. 
Ego enim iam immolor, et tempus resolutionis meae 
instat. Bonumcertamencertaui, cursum consummaui, 
fidem seruaui; de cetero superest mihi corona iusti- 

notiae, quam reddet mihi dominus in ilia die iustus iu- 
dex. Reddet meritis, qui donat merita. Factus est apostolus, 
qui non erat dignus: et non coronabitur dignus? Ibi enim, 
quando accepit || gratiam, non debitam, sed gratuitam: Nonfoi. 119 
sum, inquit, dignus uocari apostolus, sed gratia dei sum 

175 quod sum. Modo autem debitum exigit: Bonum certamen 
certaui, cursum consummaui, fidem seruaui; de ce- 
tero autem superest mihi corona iustitiae, corona iusti- 
tiae debetur mihi. Et ut scias quia debetur: Quam reddet 

91 



S. Augustini tractatus 

mihi. Non dixit, dat mihi, aut, donat mihi, sed reddet mihi 
Merita Faun, dominus in ilia die Justus iudex. Misericors donauitiso 
mihi, Justus reddet mihi. Video, beate Paule, quibus corona 
debetur, meritis tuis; sed respiciens quod fuisti agnosco, 
dei dona sunt ipsa merita tua. Dixisti, Bonum certamen 
certaui; sed tu ipse dixisti, Gratias deo, qui dat nobis 
uictoriam per dominum nostrum lesum Christum, iss 
Bonum ergo certamen certasti, sed Christo donante uicisti. 
Dixisti, Cursum consummaui; sed tu ipse dixisti, Non 
uolentis, neque currentis, sed miserentis est dei. Di- 
xisti, Fidem seruaui; sed tu ipse dixisti, Misericordiam 
consecutus sum, ut fidelis essem. Videmus ergo deiioo 
dona esse merita tua, et ideo gaudemus de corona tua. Etsi 
laudibus beatorum apostolorum, quorum sollemnitatem cele- 
bramus, inpar fui, tamen expectationi caritatis uestrae, quan- 
tum coronator eorum dignatus est, non defui. 



1 Vide Praefat. ad n. LXVI. PAULI] add. num. III. G. 2 sacrauit 
diem] Haud dubium quin in mente h'abeat orator Ambrosianum illud: 
jApostolorum passio diem sacrauit saeculis/ SPrjimum et nouissimum] 
utrumque nominatiuo G. 9 eto] Apoc. 1, 8. et] 2 loco s. 1. suppl. no- 
uissimus] Apoc.1,17. 11 factasunt] loh 1 . 1,3. 13 criedenti] Rom. 10,4. 
18 seqiuamur] I Petr. 2, 21. 19 me] loh. 21, 19; me s. 1. add. 26 
te] loh. 21, 15. 31 me?] ibid. 17. 49 caelebr. 51 fert 53 de.um 
loh. 21,18. 19. 60deduxerunt ascendentem o cull's suis] cf. Serm. 
de Ascensione, Rev. Bened. XXIX (1912), p. 254, 14: ,Discipuli cum ui- 
derent eum ascendere, oculis deiduxerunt/ 61 occulis. 62 impleti 
sunt] post. m. exp. et iin et mut. 64 ammira'ntibus 73 annunciant 
74 fir ma men turn) Ps. 18, 2. 75 scientia;m] ibid. 3. 78 annunciabit 
84 ueteres] Luc. 5, 37. 86 sunt] Act. 2, 13. 91 uoces eorum] Ps. 18, 5. 
100 te] Eph, 5, 14. 107 Procedat nobis] hie incipit fragmentum 1 a 
Caillau (serm. 52 = ) et Mai (serm. 103 = /?) editum. ut paululum ./?. 
107 aliquit G. 109 Saulus prius] Prius Saulus ^; om. *. 112 unde 
appellatus Saulus] his expunctis post. m. q'u|ia superscripsit ; Saul 
inde apellatus est, quia pers. /?. 114 Mariam] add. secundum 
qarnem x$. 118 in omnium] om. i'n /?; codex uero, quo /[ tisi sunt, 

92 



XXIII. De natale ss. apost. Petri et Pauli 

h'ab'ebat omnibus. Post passionem] add. uero *?/?. 119 erant] 
^uerant ar/1 in] om. tefi. 120 quoc. u. accendebant] om. tefi. 
122 principibus] add. sacerdotum tep. 123adducturus ligatos] G/?; 
ad doctores legajtus ad te. 125 caedesj x\ caedem ,#; caede O 
propter s quae sequitur; cf. infra Tract. XXIV, 1. 27: ,anhelans caedes san- 
guinem sitiens' itemque Serm. 279, 1 : ,ibat spirans et lanh'elans caedes', quae 
locapariteradAct.9, Ireferuntur. sanguinem]x$sanguineG. sic sic] Ox; 
semel/?. 126 quoscumque] G; cum quos xp fort, melius. ocdderet]G; 
occidia;/?, quorum prior de suo praem. faceret. 127 quomodo] omnes, 
malim quando. 129 percussus est]G; om. est /?. 132 quid esset]Gx; 
quis esset 133 apostolorum] I Cor. 15,9. 134 dicitur] j8; dicit G. 
135 Si certe G. loquimur] coni.; loquitur omnes. uidebo te] 
uidete omnes, ubi tarn-en genulna lectio ex Serm. 279, 5 facile eqjtitur: 
,Inde Paulus. Usum latinae locutionis aduertite, quia paulum modicum 
dicitur: Paulo post uidebo te, paulum hie expecta; id est, post modicum 
uidebo te, modicum hie expecta' item Serm. 295, 7 et infra Tract. XXIV, 
1. 156; priores uero editores locum minime intetlexisse manifestum est: 
sic certe lOiqtiitu'r post Paulus. Videte ergo ^; sic certe loquitur 
p. paulum. Videte ergo . 136 ille] G; om. xjff. 138 figurabat G; 
significabat xfi. 140 U'esti'menti et minima pars est p. 142 prius 



membrum Ego sum minimus a. i. dixit om. /?; te autem ambo in 
unum cogit Ego sum noujssimus apostolorum et minimus aposto-^ 
lorum. Ipse dixit, ubi iterum medela ex Serm. 279, 5 praesto est: 
jAudi ergo Paulum: Ego sum', inquit, minimus apostolorum; et alio loco, 
Ego sum nouissimus apostolorum/ 143 nouiss. apost.] I Cor. 4, 9; 
15, 9. iniiuriam non facimus] om. te; faciamus /?; cf. infra Tract. 
iXXIV, I. 109, itemque Tract. XXXII, n. 2: ,Ecce quia non feci iniuriam 
fratri meo.' 147 Ego] add. enim /?. 150 dei] I Cor. 15, 9. 159 me- 
cum] ibid. 10. 164 hie] omnes, fort, pro hoc. quod modo G; quo- 
modo tcfi. 166 deo est] G; deo fuerat /?; deo fecerat te. 170 iudex] 
II Tim. 4, 68. 171 donat] G; fecit /?. 172 dignus?] nota interro- 
gandi omissa te{} ante adiectiuum add. nisi. 174 dei Gtc; om. /?. 
177 corona iustitiae] 1 loco s. 1. suppl. G; om. /?. 180 donauit] te; 
donabit G; dabit ft. 182 mentis tuis] G; merita tua p. 185 Ch'ri- 
stum] I Cor. 15, 57. 188 dei] Rom. j9, 16. 190 essem] I Cor. 7, 25. 
191 sqq. Et si laudibus... non defui] hanc clausulam om. te. 194 de- 
fui] jff; defuit G. 



93 




mus 



DE NATALE SANCTORUM 
APOSTOLORUM PETRI ET PAUDI 

'eati apostoli Petrus et Paulus diuersis tempori- 
bus sunt uocati, et uno die coronati. Petrum domi- 
nus uocauit ante omnes, Paulum post omnes. 
Apostolorum Petrus primus, Paulus nouissimusrs 
adduxit eos ad unum diem primus et nouissimus. Pulcher- 
rima integritas perseuerat, quando cum primis extrema con- 
cordant. Apostolus Petrus titubauit in mari: Petrus solus 
titubauit, sed solus in mari ambulauit. Solus timore negauit 
dominum, sed solus amore usque ad periculum secutus estio 
dominum. Fuit ibi et beatus Johannes, sed de amicitia sacer- 
dotum principis praesumebat: erat enim amicus lohannes 
principis sacerdotum, ad cuius domum ductus est dominus. 
ii9 v Petrus amore secutus est: trepidauit infirmitas, | sed fleuit 
ois caritas, et ueniam accepit infirmitas. Paulus autem, primo 15 

amore usque ad o t . ... s^* . . . .. ^>* ... 

secu- Saulus, etiam immicus Chnsti fuit: Chnstianos acernme per- 
1 secutus est. Quando primus martyr Stephanus sanctus passus 
est, ibi erat; quando lapidabatur, omnium lapidantium uesti- 
menta seruabat. Parum enim illi uidebatur, si suis tantum 
manibus lapidaret: in omnium manibus erat, quorum indu-20 
menta seruabat. Post haec occiso beatissimo Stephano et 
primo coronato quia et nomen eius graeco uocabulo co- 
ronam indicat iste inimicus acerrimus literas accepit a 
principibus sacerdotum, ut quoscumque inueniret istam uiam 
sectantes, uinctos ad supplicia perduceret. luit ergo Damas- 25 
cum furens, anhelans caedes, sanguinem sitiens. Qui habi- 
tabat in caelis, secundum psalmum, irridebat eum, et domi- 
nus subsannabat eum. Quid anhelas saeuus, quod eris cito 
ipse passurus? Quam minimum fuit domino Christo saluum 
f acere inimicum, una desuper uoce prosternere persecutorem, so 
erigere praedicatorem! Saule, inquit, Saule, adhuc Saule, 
quid me persequeris? 

2. Quanta dignatio, fratres mei! In uoce domini nos 
agnoscamus. Quis Christum iam persequi posset, ad dex- 

94 



XXIV. De natale ss. apost. Petri et Pauli 

ssteram patris in caelo sedentem? Sed ibi caput regnabat, hie 
adhttc membra laborabant. Ipse nos doctor gentium beatus 
apostolus Paulus docuit, ad Christum quid sumus: Vos 
autem, inquit, estis corpus Christi et membra. Totus 
ergo Christus, caput et membra. Videte in nostro corpore, 

40 accipite similitudinem. Si forte in turba af f ligaris, et aliquis 
tibi pedem calcet, caput pro pede clamat. Et quid est quod 
clamat? Calcas me. Saule, Saule, quid me persequeris? 
Quando enim Saulus euangelistas persequebatur, per quos 
dominus toto orbe ferebatur, pedes Christi ab eo calca- 

45bantur: in illis enim Christus ibat ad gentes, in illis Christus 
usquequaque currebat. Pes futurus pedes <calcabat> euan- 
gelium domini per orbem terrarum portaturos hominibus: 
calcabat quod futurus ipse erat. Quam speciosi pedes, 
propheta dicit, doctor ipse commemorat, eorumquiannun- 

sotiant pacem, qui annuntiant bona! Hoc etiam in psalmo Can s ^ s us f " e 8 rat 
cantauimus:In omnem terram exiuit sonus eorurn. Vis 
uidere quo Christus || per istos pedes peruenerit? Et in f inesfoi, 120 
orbis terrae uerba eorum. 

3. Denique Annaniae dominus loquens, quando ilium 

ssmittit ad Saulum baptizandum, audiuit ab ipso Annania: 
Domine, audiui de isto homine, quod ubique persequitur 
seruos tuos. Tamquam diceret: Quis ouem mittat ad lupum? 
Ananias enim uerbum est hebraeum. quod latine inter- Annania ^ uis 

' " mterpretatur. 

pretatur ouis. De Saulo autem future Paulo, persecutore 
eo future praedicatore, propheta praemiserat: Beniamin, 
lupus rap ax. Unde Beniamin? Ipsum audi Paulum: Nam 
et ego Israhelita sum, ex genere Abraham, tribu Ben- 
iamin. Lupus rapax: mane rapiet, ad uesperum diuidet 
esc as; prius consumet, postea pascet. Diuidebat enim escas 
65iam ille praedicator, nouerat quid cui daret: quod alimentum 
subministraret aegroto et infirmo, quo cibo pasceret fortem. 
Diuidens enim escas, diuidens, non passim proiciens, diui- 
dens enim escas dicebat: Et ego, fratres, non potui 
loqui uobis quasi spiritalibus, sed quasi carnalibus; 
TOtatnquam paruulis in Christo lac uobis potum dedi, 

95 



S. Augustini tractatus 

<non> escam: nondum enim poteratis, sed nee adhuc 
potestis. Diuido, non passim proicio. Huius ergo lupi 
nomen ouis Annanias audierat, et inter manus pastoris 
tremebat: sed a lupo terretur, a pastore autem consolatur, 
conf irmatur, conseruatur. De ipso lupo audit res incredibiles, 75 
sed ueritate loquente ueras et fideles. Quid enim respondit 
dominus Annaniae trementi famam Pauli, quid respondit? 
Sine nunc, uas electionis est mihi homo iste, ut portet 
nomen meum coram gentibus et regibus. Ego illi 
ostendam, quanta eum oporteat pati pro nomine meo.so 
Ego illi ostendam: uox est minantis, sed cor<o> nam paran- 
tis. Denique ille factus ex persecutore praedicator, quae su- 
stinuit? Periculis in mari, periculis in fluminibus, 
periculis in ciuitate, periculis in deserto, periculis 
in falsis fratribus; in labore et erumna, in uigiliisss 
multis, in fame et siti, in frigore et nuditate, in mor- 
tibus saepius, praeter ilia quae extrinsecus sunt, 
incursus in me cotiddianus, sollicitudo omnium ec- 
i20 v clesiarum. Quis infirmatur et | non ego infirmor? 
Q u is scandalizatur, et non ego uror? Ecce est illeoo 



passus est, quam 

fecit, sed christo persecutor. Patere, sustine: plus pateris quam fecisti; 
sed noli irasci, usuras accepisti. Sed quid attendebat, 
quando talia sustinebat? Audite alio loco: Etenim, 
inquit, quod est leue tribulationis nostrae. lam totum 
hoc leue, quare? In incredibilem modum aeternum glo-95 
riae pondus operatur nobis, non respicientibus quae 
uidentur, sed quae non uidentur. Quae enim uidentur, 
temporalia sunt; quae autem non uidentur, aeterna. 
Aeternorum ergo amore flagrabat, quando fortiter mala, etsi 
acerba et pessima, tamen temporalia, sustinebat. Leue estioo 
omne cum fine supplicium, ubi sine fine promittitur prae- 
mium. 

4. Et tamen quando sustinebat, an ille in illo et cum 
illo sustinebat, qui non deficiebat? Prorsus audeo dicere, 
non ipse sustinebat. Et ipse sustinebat, quia f ideliter uole- 105 
bat: non ipse sustinebat, quia uirtus in illo Christi habitabat. 

96 



XXIV. De natale ss. apost. Petri et Pauli 

Christus regnabat, Christus uires subministrabat, Christus 
non deserebat, Christus in currente currebat, Christus ad 
palmam perducebat. Non ergo facio iniuriam, quando dico, 

no non ipse sustinebat. Dico prorsus, dico cum fiducia, et uerba 
mea ipso teste confirmo; apostolum sanctum suscensere mihi 
non sino, quando uerba eius illi recito. Die, Paule, die, 
sancte, die, apostole: audiant te fratres mei, quia nullam tibi 
iniuriam feci. Quid ergo ipse dicit, comparans se in labo- 

nsribus coapostolis suis? Non timuit dicere, Plus omnibus 
illis laboraui. lam hie mihi respondetur: Certe non ipse. 
Die ergo quod sequitur, ne ista dilatio mea sit infirmatio. 
Plus omnibus illis laboraui. lam mihi irasci coeperatis: sed 
intercedit pro me, et quodammodo alloquitur uos. Nolite 

120 irasci: non ego autem, sed gratia dei mecum. Sic ergo 

et de passione sua imminente loquens, cuius dies hodiernus pashms p au ii 
sollemnissimus agitur, quid dixit? Ego enim iam immo- 
lor, et tempus resolutionis meae instat. Bonum cer- 
tamen certaui, cursum consummaui, fidem seruaui. 

125 De cetero superest mihi corona iustitiae, quam reddet 
mihi dominus in ilia die || iustus iudex. Reddet: est enim foi. 121 
cui reddat. Bonum certamen certaui, cursum consummaui, 
fidem seruaui. Debetur quod redditur: sed non esset cui 
deberetur, nisi ei praerogaretur, quod non debebatur. Certe 

isoaudis modo de dei debito praesumentem, audis modo 
Christum reddentem: audi per ipsum Paulum indebita prae- 
rogantem. Non sum, inquit, idoneus uocari apostolus, 
quia persecutus sum ecclesiam dei. Modo attende quid 
debebatur, cui uides iam praeparari coronam: prius ilium 

135 attende, et uide nisi in f actis dignum inuenis poena. Perse- 
cutus ecclesiam dei, qua cruce non dignus est? quae illi 
puniendo tormenta sufficerent? Non sum dignus, inquit, 
uocari apostolus. Ego scio quid mihi debebatur: apostolatus 
mihi, qui persecutus sum ecclesiam dei! Unde ergo aposto- 

140 lus? Sed gratia dei sum quod sum. O gratia gratis data! 
Inuenit quod puniret, sed fecit quod coronaret. Videte quod 
sequitur. Gratia, inquit, dei sum quod sum. Nam et ego quod coronaret - 

S. Augustini tractatus. 7 Q7 



S. Augustini tractatus 

apostolus non sum idoneus, quia persecutus sum ecclesiam 
dei: supplicia expectabam, praemia inuenio. Unde hoc mihi? 
Quia gratia dei sum quod sum, et gratia eius uacuaus 
in me non fuit, sed plus omnibus illis laboraui. Iterum 
te erigere coepisti? Non autem ego, sed gratia dei me- 
cum. Bene, optime, non iam Saule, sed Paule: non iam 
superbe, sed parue. Saulus ideo superbiae nomen fuit, quia 
a sauie. \\\Q rex procerus, et tanto inuidentior, quanto elatior, Sauliso 
uocabatur, qui sanctum Dauid persequebatur. Inde iste 
nomen acceperat: <a> Saule Saulus, congruum nomen per- 
secutoris. Quid postea? Paulus. Quid est Paulus? Modicus, 
minimus. Recolite uerbum, qui litteras nostis; recolite etiam 
consuetudinem, qui liberales qui uocantur libros non nostis. 155 
Paulus modicus est. Post paululum te uidebo [paululum], 
paulo post te uidebo: paulo post, modico post. 

5. Ergo Paulum uidete, iam dudum Saulum, sanguinem 
sitientem et caedes anhelantem, modo autem Paulum. Ego 
sum nouissimus apostolorum: prorsus minimus, sedioo 
saluberrimus. Fortasse in ueste domini minimus iste fim- 
121* brium fuit: hoc mulier ilia tetigit, et a fluxu | sanguinis libe- 
rata est, in qua erat ecclesiae gentium f igura. Ad gentes enim 



it in missus est Paulus modicus cum salute. Denique hoc sciatis, 

ueste Domini. . . . . . 

ipsa mulier, quae tetigit fimbnam domini, ignorata est a 165 
domino, sed ignoratio domini figura est. Quid enim ille 
nesciebat? Et tamen, quia ilia mulier ecclesiam gentium 
significabat, ubi dominus praesentia corporali non erat, sed 
per discipulos ibi erat, ubi fimbria eius tangeretur, ait, 
Quis me tetigit? Et apostoli: Turbae te comprimunt, no 
et dicis, Quis me tetigit? Et ille: Tetigit me aliquis. 
Turbae premunt, fides tangit. Fratres, estote de tangenti- 
bus, non de prementibus. Quis me tetigit? et Tetigit me 
aliquis. Ignoranti similis Christus, significans: non men- 
tiens, sed significans: quid significans? Populus, quern 175 
non cognoui, seruiuit mihi. Die ergo, apostole, imminente 
passione, laboris inpensor, coronae iam exactor, die: Ego 
enim iam immolor, et tempus resolutionis meae in- 

98 



XXIV. De natale ss. apost. Petri et Pauli 

stat. Bonum certamen certaui. Quid prodesset certamen, 

iso nisi uictoria sequeretur? Dicis quia certasti, die unde uicisti. 

Alio loco interroga. Gratias deo, qui dedit nobis uicto- 

riam per dominum nostrum lesum Christum. Cursum 

consummaui. Tu cursum consummasti? Recognosce illud: 

Non uolentis, neque currentis, sed miserentis est dei. 

iss Die aliud, Fidem seruaui. Seruasti, custodisti: sed Nisi 

dominus custodierit ciuitatem. . . . Ut ergo fidem ser- c um p e t ro 
uares, ille adiuuit, qui coapostolo tuo, cum quo unum habes habet d P~ ls 
passionis diem, dixit, quod in euangelio legisti: Ego rogaui 
pro te, Petre, ne deficiat fides tua. Exige ergo, paratum 
190 est praemium. Die, Bonum certamen certaui, uerum <est>: 
cursum consummaui, uerum est: fidem seruaui, uerum est. 
De cetero superest mihi corona iustitiae, quam reddet mihi 
dominus in ilia die iustus iudex. Exige quod debetur: paratapauii menta D e 

. . . . * , . i . dona sunt. 

est, prorsus parata est corona tua: sed memento guia dei 
195 dona sunt merita tua. 

1 Vide Praefat. ad n. LXVII. PAULI] add. I1II. O. 6 primus et 
nouissimus] ut in Tract, superiori, n. 1; cf. etiam Serm. 298, n. 1: 
,Beatus Petrus primus apostolorum, beatus Paulus nouissimus aposto- 
lorum; qui rite coluerunt eum q'ui dixit, Ego sum primus, et Ego sum 
nouissimus: ad unum diem passionis sibi occurerunt primus et nouissi- 
mus/ 12 lohannes] e ex i corr. 14 infirmitas] cf. Tract, praeced., 
1. 159: ,Agnouit se humilitas, tremuit infirmitas, confessa est donum 
dei perfecta caritas/ 24 istam uiam] post, praue corr. ista u,i!a. 
25 sectantes] stantes G; emendationi meae fidem facit Serm. 279, 1: 
,uiae dei sectatores/ 28 eum] cf. Rs. 2, 4 nee non Augustini Serm!. 
295, 6: ,anhelet caedem, sitiat sanguinem: Qui habitat in caelis, irridebit 
eum/ 32 persequeris?] Act. 9, 4. 37 apjostolos G. 38 membra] 
I Cor. 12, 27. 46 sq. pedes . . . portaturos] emendaui ex pes . . . 
portaturus. calcabat] scripsi; portajbat G inepte. 50 bona] Esai. 
52, 7; Rom. 10, 15. 51 cantabimusG. 53 e.orum] Psi 18, 5. 55 bapty- 
Zandum. Annania] ex Anania corr. 57 tuos] ex Act. 9, 13 non totidem 
uerbis. quis] scripsi; quid G. 58 Ananias] hoc loco G. interpretatur 
ouis] Serm. 279,2: , Ananias interpretatur ouis/ 61 rapax] Gen. 49, 27. 
62 Benjamin] Rom. 11, 1. 64 escas] Gen. 49, 27. aescas 2 
loco G. 71 negationem om. G. 72 potestis] I Cor. 3, 1. 2. 73 Anna- 
nias] n 2 toco s. 1. suppl. inter mianus pastoris tremebatj cf. 

7. 99 



S. Augustini tractatus 

Serin. 279, 2: ,ut eius nomine audito timeret ouis, etiam sub manu 
pastoris'; 295, 6: ,trepidat fa mam lupi infirma ouis, etiam sub rnanu 
pastoris.' 80 meo] Act. 9, 15. 16. 81 cornam 90 uror] libere ex 

II Cor. 11, 26. 27. 23. 28. 29. 98 aeterna] II Cor. 4, 17. 18. quern lo- 
cum ad idem refert August. Serm. 297, 11. 107 sumimini,str. 109 non 
erg(o facio iniuriam] ulde adnot. crit. ad Tract, praeced., 1. 143. 

III suscensere] ita G, quod etiam alias. 109 intercedet 120 nie- 
cium] I Cor. 15, 10. 126 iudex] II Tim. 4, 68. 133 dei] I Cor. 
15, 9. 135 poenam G. 136 quia crucem 140 sum] I Cor. 15, 10; 
cf. Tract, praeced., I. 150: ,Et unde es apostolus? Sed gratia 
dei sum quod sum* etc.; item Serm. 298, 4: ,Si persecutus es 
ecclesiam dei, unde ergo apostolus? feed gratia dei sum quod sum/ 
152 a Saule] praepositionem suppleui. 156 te uideboj lege adnot. 
ad Tract, praec., 1. 135. paululum] 2 loco ex abundanti, nisi quid 
forte aliud exciderit. 160 apostolorum] I. Cor. 15, 9. 161 fortasse] 
emendaui ex forte esse. fimbrium] cuius generis exempla non desunt, 
hoc loco seruandum existimaui; ceterum ipse cod. infra femininum habet. 
171 aliquis] Luc. 8, 45. 46. 173 non deprjmentibus G. 176 mihi] 
Ps. 17, 45. 182 Christum] I Cor. 15, 7. 184 dei] Rom. 9, 16. 
186 ciuitatem] Ps. 126, 1 et hie rursus clausulae pendentis exemplum 
habes. 189 tua] Luc. 22, 32. 190 est] 2 loco om. G. 

DE NATALE SANCTI LAURENTI 

<POST TRACTATUM> 

)ratres,proptereosqui confugiunt ad munimentum matris 
ecclesiae, propter ipsum omnium commune refugium, 
nolite pigri et segnes esse frequentare matrem uestram et 5 
non recederedeecclesia: sollicita estenim,ne quidindis- 
ciplinata multitude audeat. Ceterum, quantum attinet ad 
illas potestates, quoniam et leges sunt in nomine dei a chri- 
stianis imperatoribus promulgatae, quae satis abundeque 
Leges imperato- muni ant ecclesiam, et ipsi tales uidentur ut non audeantio 

rum ad munien- P . . ji> t i 

dam ecclesiam. f acere contra matrem suam, unde et apud homines culpentur 




et apud deum habeant iudicium, absit hoc ab eis; nee cre- 
dimus de illis, nee sic uidemus. Sed ne quid indisciplinata 
audeat multitude, debetis frequentare matrem uestram: quia 
omnium sicut dixi, non unius aut duorum hominum hoc est, sed com- is 
mune refugium. Et qui non habet causam, timeat ne habeat. 

100 



XXVI. De natale sancti Cypriani 1. 

Dico caritati uestrae: ad ecclesiam et iniqui fugiunt a facie 
iuste uiuentium, et iuste uiuentes fugiunt a facie iniquo- 
rum, et aliquando ipsi iniqui fugiunt a facie iniquorum. 
2oTria sunt genera fugientium. Boni a bonis non fugiunt, 
soli iusti iustos non fugiunt; sed aut iniusti fugiunt iustos, 
aut iusti fugiunt iniustos, aut iniusti iniustos. Sed si uolueri- 
mus discernere, ut tollantur de ecclesia qui male faciunt, non uwdei 
erit ubi se abscondant qui bene faciunt: si uoluerimus peiv 



iure 



25 mittere ut hinc tollantur nocentes, non erit quo fugiant iinno- int " nn n ^ c c e e n "* e s s et 
centes. Melius est ergo ut et nocentes in ecclesia imuniantur, 
quam innocentes de ecclesia rapiantur. Tenete ista: ut, sicut 
dixi, frequentia uestra, non saeuitia, timeatur. 

1 Vide Praefat. ad n. LXX. LAURENTI] add. num. I. G. 2 POST 
TRACTATUM] ita exemplo sumpto ex 'aliis sermonibus allocutiunculam 
Inscripsi, quae antea editis ter septenis huius contionis capitulis nunc pri- 
hium adiungitur; cui equidem plura uerba in G minio praemissa sunt, sed 
quae iam legere nemo posstt. 6 sollicita] a ex um corr. 10 muni at 
11 sq. aput . . . aput 16 causa 

DE NATALE SANCTI CYPRIANI I. 

msignem martyrem Christi, per quern maxime istam rexit, 

x ./ , t / ^ 1 U A' A' Smo Cartha- 

auxit, ornauit atque inlustrauit ecclesiam, hodiernus dies g me habitus. 
anniuersaria celebratione pas | sionis eius memoriae i33 v 
nostrae, non elapsum reuocat, sed fixum et manentem 
laetius gratiusque commendat. Oportet itaque nos sermone sol- 
lemni in domino laudare animam serui eius, utaudiant mites 
et iocundentur. Ilia quippe anima cum in his moribundis 
degeret membris, contempsit mortem quandoque uenturam, 
10 ut adquireret uitam sine fine mansuram; fideli prudentique 
consilio perdens quod et retentum periret, ut inueniret quod 
perire non posset. Temporalis quippe uita si Christo negate 
retinetur, et ipsa finitur, et sempiterna non inuenitur. Quanto 
ergo consultius, una neglecta alteram comparare, quam una sanctorum 
15 male dilecta ambas amittere? Hoc est sanctorum martyrum 
commune consilium, commune commercium, contemnere 

101 




mar- 



S. Augustini tractatus 

fugientia, ut permanentia comparentur: moriendo uiuere, ne 
moriantur uiuendo: et semper uiuere semel moriendo, quam 
bis mori et postea uiuere non merere, mortem quae uentura 
est dif f erendo, et, cum dilata uenerit, ad uitam quae mansura 20 
est minime ueniendo. Hoc est, inquam, sanctorum martyrum 
commune consilium, commune commercium; hoc a suo 
praeceptore et redemtore ac domino simul didicerunt, quia 
omnibus dixit: Qui amat animam suam perdet illam, 
et qui perdiderit earn propter me, inneniet illam in25 
uita aeterna. Proinde anima cum amatur perit, inueni- 
turque cum perditur: pereat si amat, ne pereat cum amatur. 
Duobus enim modis intellegi potest quod dictum est, Qui 
amat animam suam perdet illam: Qui amat animam suam in 
isto saeculo, perdet illam in futuro saeculo; et, qui amat so 
animam suam in futuro saeculo, perdet illam in isto saeculo. 
Secundum priorem modum, qui amat animam suam timendo 
mori pro Christo, perdet illam ne uiuat in Christo; et qui 
amat animam suam ut uiuat in Christo, perdet illam mo- 
riendo pro Christo. Sequitur enim, Et qui perdiderit earn 35 
propter me, in uita aeterna inueniet earn. Hie autem qui dixit 
,propter me', hie est uerus deus, et uita aeterna. 

2. Cum ergo hoc sit omnium sanctorum officium, habet 
martyr noster hodie, non solum de se ipso, uerum etiam 



in'chrhtoT" U de pluribus praemium. Christi namque bonum odorem Ionge40 
uus est f ro lateque diffudit docendo. uiuendo, moriendo: docendo de 

Christo. n J ' 

Christo, uiuendo in Christo, moriendo pro Christo. ,Qua- 
foi. 134 propter, carissimi, cum hie alius quam Christus non possit|| 
intellegi, ubi sponsa ecclesia dicit, Botrus cypri fratrue- 
lis meus, per arborem odoratissimam significans flagran-45 
tissimam gratiam; profecto sicut in eius recta fide factus est 
a Christo Christianus, sic in bono eius odore, a cypro Cypria- 
omen nus. Dicit enim et apostolus Paulus: Christi bonus odor 
sumus inomni loco. Bonus itaque odor Christi in Cypriano 
nostro ab ista sede: non quod huic tantummodo ciuitatiso 
Satis esse<t>, nee solae Africae, cuius haec caput est; sed 
ita se longe lateque diffudit, ut a solis ortu usque ad occasum 

102 



XXVI. De natale sancti Cypriani 1. 

laudetur in eo nomen domini, in quo laudabitur anima eius, 
ut audiant mites et iocundentur. Quae enim regio in 

55 terris inueniri potest, ubi non eius eloquium legitur, doctrina uwque 
laudatur, caritas amatur, uita praedicatur, mors ueneratur, guntur, 
passionis festiuitas celebratur? Quam multos contra dia- 
bolum praeliatores ad exemplum passionis tuba sermonis 
eius accendit! |Quam multi postea, non solum dicta eius 

60 legentes, uerum etiam f amam mirantes, a quo discendo ama- 
uerunt, amando secuti sunt! Alios itaque docendo praemisit 
imitandos, alios patiendo praecessit imitaturos. Contra doc- 
trinam Christi oblatrantium ora confudit: uirgines Christo 
pulchras, non corporibus et coloribus, sed moribus red<di>- 

65dit: zeli et liuoris confregit aculeos, et uenena conpressit: 
de dominica oratione salubriter disputans, ut quod postula- 
mus intellegamus: et fecit lapsis libellum, pastoraliter consu- 
lens clementerque conpatiens, et contemnentes ad humili- 
tatem doloris deposuit. et dolentes de profundo despera- ubrorum 

1 ' * * indiculus texitur. 

Totionis erexit: patientiam laudauit, persuasit, exhibuit: here- 
ticorum frontes unitatis demonstratione et praedicatione con- 
triuit: eo de mortalitate tractante, et inmortalis uitae gaudia 
commendante, in animis fidelium omnis morientium metus 
et maerentium luctus erubuit: idolorum uanissimum et per- 

75 niciosissimum cultum etiam litterarum saecularium attesta- 
tione conuicit: ad elemosynarum maximam utilitatem et 
lucra caelestia, terrena auaritia confutata, christianos animos 
inflammauit. Et quid plura dicam? Multi usquequaque 
habent magnum corpus librorum eius. Sed nos uberiores 

sogratias domino agamus, quod habere meruimus | sanctum i34 v 
corpus membrorum eius: ubi preces nostras domino, cui 
placuit, et cuius gratia talis extitit, affectu ardentiore funda- 
mus, et eum in domino laudemus, per quern dominum sic 
laudatum esse gaudemus. 



103 



S. Augustini tractatus 

1 Vide , Praefat. ad n. LXXII. NATALE] hie quidem compendio 
scriptum; at ubi plene, constanter n a tale, nusquam n a tali habetur. 
2 istam rexit... ecclesiam] habitus ergo Carthagine sermo est, quern- 
admodum serm. 311 et 312; cf. infra 1. 44 ,ab ista sede; non quod huic 
tantummodo ciuitati . . .'; 1. 72 ,habere meruimus sanctum corpus mem- 
brorum eius'. 3 ornabit... inlustrabit G. 8 iocundentur] Ps. 33, 3 
quern uersum in sacris ecclesiae Carthaginiensis de s. Cypriano frequen- 
tatum putauerim ex Serm. inter Dionysianos 14, n. 1 et 5, itemque Serm. 
312, n. 1 et 2; cf. etiam infra 1. 42 et 65. Insuper notare iuuat translationem, 
qua hie utitur Augustinus, non nisi in opere De serm. domini in monte, 
lib. 2, n. 31. 38. anno circ. 393/394 scripto adhiberi: unde quis haud absurde 
coniciat ad eius episcopatus primordia hunc pertinere tractatum, quod ex 
ipso dicendi genere equidem suspicatus sum. 9 menbris 11 retendum 
18 quamuis mori 25 ilia 26 aeterna] loh 1 . 12, 25 cum Marc. 8, 35 
permixt. 28 duobus e. modis intellegi potiei'st etc.] cf. locum notissi- 
mum Tract. 51 in loh., n. 10. 37 aeterna] I loh. 5, 20. 45 meus] Cant. 
1, 13. 47 a cypiro Cyprianus] puerilius sane quam facetius; at ita certe 
August. Serm. 312, 3. 49 loco] II Cor. 2, 15. 14 et sic fere alias ambos 
uersus in unum coniungit Aug. 51 esse. solae] cf. H.Ronsch, Itala u. Vulg., 
p. 276. Africae, cuius haec capxit est] Aug. De bapt. cont. Donat. 
1. 2, n. 16: ,in Africae capite et notissima ciuitate Carth'agine*. 53 domini] 
cf. Ps. 112, 3. 54 Quae enim regio in terris etc.] Serm. 310, 1: ,Quis 
enim hodie, non dicam in hac nostra ciuitate, sed plane per Africam totam 
transmarinasque regiones, non Christianus solus, sed paganus aut ludaeus 
aut etiam haereticus poterit inueniri, qui non nobiscum dicat natalem 
martyris Cypriani?' 55 inuenire 58 tuba sermonis eius accendit] 
Serm. 312, 4: ,ut tantae uocis tuba ... ad prosternendum diabolum . . . 
martyres excitaret'. 60 uerum etiam famam mirantes] Serm. 310,4: 
,innotuit regionibus multis, partim per famam! fortissimae passionis, partim 
per dulcedinem suautssimae lectionis*. 63 ora confudit] hie, ut uides, 
opuscula Cypriani percenset Augustinus inde a libro ,Ad Demetrianum'. 
64 reddidit] reddit Q: lib. ,De habitu uirgimim'. liboris O: lib. ,De 
zelo et liuore'. 67 in tell eg am us] lib. ,De dominica oratione*. 70 ere x it] 
lib. ,De lapsis*. laudabit G. exhibuit] lib. ,De bono patientiae'. 71 con- 
triuit] lib. ,De catholicae ecclesiae unitate*. 72 eo] ex et emendaui; 
alibi quoque in codice uerbi gratia fol. 6 et pretio pro eo pretio positum 
animaduerti. inmortalitatis. 74erubuit] lib. ,De mortalitate'. 76 con- 
uicit] lib. ,Quod Mola dii non sint*. aelemosynarum. 78 inflam- 
mabit G: lib. ,De opere et eleemosynis*. 

104 



DE NATALE SANCTI CYPRIANI II 




lollemnitatem sanctam eius martyris hodie celebramus, 
qui multos ante se martyres misit eloquio, multos post se 
eduxit exemplo. Quid ergo tantae rei dignum tanto illi 
3 r> >r- proferamus, nisi ut non expectet laudari a nobis, sed non 
cesset orare pro nobis? Sumus enim, et si non in eo merito 
quo hie fuit, in ea certe uita in qua et ipse laborauit. Qessit 
enim uitam mortalem, et modo ****** gerens inpetrare meruit im- 
mortalem. Iste autem modus mortalem uitam gerendi, et 

load immortalem perueniendi, non ab ipso sibi praescriptus 
est, sed a duce, rege, imperatore, praecursore, a<d>iutore, 
saluatore, liberatore, omnium martyrum coronatore, domino 
scilicet deo et saluatore nostro lesu Christo, unico filio dei 
ut crearemur, et filio hominis ut recrea<re>mur; ab eo qui 

ismentiri nescit, qui nee fallit nee fallitur, praescripta est 
regula in qua est constitutus modus gerendi mortalem uitam 
et perueniendi ad aeternam. Hanc beatus Cyprianus nouerat 
et docebat: nee docebat tantum, sed et faciebat; eo demon- 
strans non se fallere quos docebat, quia docendo uiuebat, 

20 et uiuendo faciebat. Quid ergo dominus? quemnam modum 
constituit gerendi mortalem uitam, et meritum inpetrandae 
immortalis uitae? Modo audiuimus, cum sanctum euange- 
lium legeretur.-Quiuult me, inquit, sequi, negetseipsum. 
Quasi obscurum uideretur, addidit adhuc caelestis magister, 

25et dicit: Qui amat animam suam, perdet earn; et qui 
perdiderit earn propter me, inueniet earn. Iste est 
modus gerendae mortalis uitae, ad inpetrandam uitam im- 
mortalem; de hoc modo, fauente ipso cuius sollemnitatem 
agimus, et orante pro nobis, aliquid a nobis audiat caritas 

souestra. [Magna est enim merces proposita, fratres dilec- Ad 
tissimi.] Certe sollemnitatem celebramus beatissimi marty- 
ris: ad hanc festiuitatem omnium fratrum sororumque multi- mul ^i n ~ 
tudo conuenit, et gaudent celebrantes natalicia || martyris. foi. 135 
Si natalis est, natus est; ut nasceretur, conceptus est. Ubi 

35conceptus est? In hac uita qua natus est. Hanc uitam omnes 

105 



L ectumerat 



. 1225 



martyris fratrum 



S. Augustini tractatus 

nouimus plenam tribulationibus: illa<m>, in qua hie renatus 
est beatus Cyprianus, bene nouimus; eius tamen natalicia 
celebramus. Et quis est nostrum, qui natalicia sua, quae 
celebrat in domo sua, ex parua parte audeat comparare his 
nataliciis beatorum Martyrum? Quicumque hoc fecerit, se40 
ipsum sacrilegum iudicabit. 

2. Videamus ergo quid sit, abneget se; magna est enim 
merces proposita, fratres dilectissimi. Audiuimus confessio- 
- nem bcatissimi martyris Cypriani: ,,Ego unum deum colo, 
" a rSta" an ^ ^ ec it caelum et terram, mare et omnia quae in eis sunt." 45 
Tacet deus, sed loquuntur opera dei: ecce cui deo, ecce quali 
deo, immo non quali et tali, sed deo, ecce cui credidit Cy- 
prianus. Quid est ergo, abneget se? Nega te. Quid est, 
nega te? Cogeris negare deum? nega te, et noli negare 
deum. Noli istam uitam tuam temporalem amare, et contra 50 
uitam aeternam laborare; immo cede uitae aeternae, ut tu 
<aeternus> efficiaris: abnega te, ut deum confitearis: nega 
te, homo, ut angelus efficiaris: nega te, homo mortalis, ut 
confessus deum in aeternum uiuere merearis. Ecce uitam 
temporalem amas: non uis earn negare, et deum uis negare. 55 
Recedit a te deus, quern negasti, quern confiteri noluisti; et 
habebis uitam temporalem, quam negare noluisti. Videamus 
ergo quam diu habiturus es istam uitam. Ecce crastinus 
dies, et post crastinum alter crastinus. et post multos cra- 
stinos uenit finis. Et quo ibis? quo exibis? Nempe adeo 
deum, quern negasti. O miser, infelix! et deum negasti, et 
uitam temporalem, uelis, nolis, perdidisti. Vita enim ista, 
fratres dilectissimi, uelimus nolimus, transit, currit: ab- 
negemus ergp nos ipsos in hac temporali uita, ut in aeternum 
uiuere mereamur. Abnega te, confitere deum. Amas animames 
tuam? perde illam. Sed dicis mihi: Quomodo quod amo 
perdo? Facis hoc in domo tua. Amas frumentum, et spargis 
frumentum, quod in horreum tanta diligentia reconderas, 
quod tanto labore messis et triturationis purgaueras; iam 
repositum, iam mundatum, ueniente sementis tempore pro- 70 
i35 v feres, sparges, | obrues, ne uideas quod spargis. Ecce 

106 



XXVII. De natale sancti Cypriani 2. 

amando frumentum, spargis frumentum: amando uitam, 
funde uitam: amando animam tuam, perde earn; quia cum 
perdideris earn propter deum in hoc tempore, in futuro in- 

Tsuenies earn in uitam aeternam. Amando ergo uitam, funde 
uitam. 

3. Durum est, molestum est, triste quoddam est: con- 
patior tibi, quia conpassus est nobis et dominus deus noster. 
Se enim in te, et te in se ostendit, cum diceret, Tristis est 

soanima mea usque ad mortem. Passus est pro nobis, 
patiamur pro illo: mortuus est pro nobis, moriamur pro 
illo, ut in aeternum uiuamus cum eo. Sed forte dubitas 
mori, o homo mortalis, quandoque moriturus, quia mortalis 
natus es. Vis non timere mortem? Pro deo morere. Sed 

85 forte propterea mori times, quia mors tristis res est. Messem 
considera: frigus habet tempus seminis; sed si agricola 
recusauerit frigore [non] contristari in hieme, non gaudebit 
aestate. Respice si propterea seminare piger es, quia tri- 
stitia frigoris in sementi est. Attende psalmum: Qui semi- 

... ... * . J^T^J -i i j Psalmus CXXV. 

gonant in lacrimis, in gaudio metent. Euntes ibant et 
flebant, mittentes semina sua. Hoc modo cantabamus. 
Quod cantauimus faciamus: seminemus animas nostras hoc 
tempore, sicut frumentum in hieme, ut metamus eas in 
aeternum tempus, sicut frumentum in tempus aestiuum. Ita 

95 sancti martyres, ita omnes iusti, laborantes in terra, f lentes 
miserunt semina sua: fletu enim abundat haec uita. Et quid 
sequitur? Venientes autem uenient in exultatione, por- 
tantes gremia sua. Semen tuum, fusio sanguinis: gremium 
tuum, corona percepta. 

100 4. Hoc credidit martyr noster, hoc docuit antequam face- 
ret; hoc fecit, quia iam docuerat. Quibus locutus est beatus 
Cyprianus, sermone solo eos docuit; nos geminatam tene- 
mus doctrinam ipsius: tenemus sermonem in scriptura, 
exemplum in memoria. Hortetur ergo nos, et oret pro nobis; 

105 impetret nobis talem uoluntatem a domino, de qua ipse in 
sua passione locutus est, dicens: ,,Bona uoluntas, quae 
deum nouit, mutari non potest." Et cum ei diceret iudex 

107 



S. Augustini tractatus 

minans, ,,Consule tibi", ille iudex odire, non amare, uide- 
batur homine<m>, ut diceret homini mortali, Consule tibi: 

foi. 136 id est, consule || tibi, ut mine paucis diebus uiuas, etno 
in aeternum moriaris. Sanctus uero Cyprianus non attendit 
ad iudicem hominem, potestatem habentem in terra; sed 
attendit ad iudicem deum, qui fecit caelum et terram. Beatus 

ex Pas- ergo Cyprianus, nisi negaret se, nisi amans animam suam 
m. perderet earn, ut perdendo inueniret earn, diceret ei: Con-ii5 
sulo plane, et ago gratias, quia das locum consulendi, 
aut dilationem cogitandi; aut certe, Nunc accipe deuoti- 
onem meam, suscipio cerimonias principum. Diceret hoc, 
non negaret se; et peruerse amando animam suam, non 
perderet earn: id est, non seminaret quod meteret. 120 
Nunc uero contemnens frigus hiemis, laetitiam cogitans 
aestatis, respondit homini, tamquam aduersario quern 
uidebat, conuincens eum quern non uidebat. Quod enim 
diabolus per ilium iudicem agebat, ipse iudex ignorabat: 
sed sanctus Cyprianus sciebat. Respondit ei, dicens:i25 
,,Fac quod tibi praeceptum est." Praeceptum hoc sanctus 
martyr altius intendebat, memor domini dei sui, qui 
stans ante Pentium Pilatum, cum ille diceret inflammatus, 
Nescis quia potestatem habeo dimittendi te, et pote- 
statem habeo occidendi te? respondit ei uerax et ueritas: 130 
Non haberes in me potestatem, nisi tibi data esset 
desuper. Reuera, fratres, non enim quia imperator hoc 
praeceperat, ideo patiebatur sanctus Cyprianus, et non quia 
ille praeceperat, qui nobis talem martyrem praerogabat. 
Memor ergo domini dei sui, respondit iudici: ,,Fac quod 135 
tibi praeceptum est; in re tam iusta nulla est consultatio." 
De rebus dubiis consuli solet: si adhuc consulo, adhuc 
dubito. In re tam iusta nulla est consultatio. Quae est ista 
res iusta? lustum est, ut sequar martyres, quos loquendo 
feci ad martyrium praecedere: non est iustum, ut derelin-i40 
quam eos, qui me praecesserunt. Si enim non fecero quod 
docui, illis coronatis ceteri refrigescent. lustum est ergo 
impleam quod docui, et implendo doceam quod impleui. 

108 



XXVIII. De natale sancti Cypriani 3. 

Fecit hoc beatus Cyprianus. In re tarn iusta nulla est con- 
J45sultatio: accepit sententiam, meruit coronam. ludex quern 
afflixerit uidit, quo miserit non uidit; quia ut uideret, dignus 
non fuit. Quid ergo de tantis donis dei agamus, fratres 
dilectissimi, | nisi quod ipse martyr dixit? In ultimo enim i36 v 
cum diceret iudex ,,Tascium Cyprianum animaduerti gladio 
placet", Cyprianus dixit, ,,Deo gratias". Et nos ergo in hac 
sollemnitate positi, uidentes ista oculis fidei, et sperantes, 
quo jille f estinauit, nos quoque esse uenturos, dicamus omnes, 
Deo gratias. Conuersi ad dominum. 

1 Vide Praefat. ad n. LXXIII. 4 tanto] scripsi; tanta G. 7 la- 
borabit 8 'rnodo] uacat hie spatium sex litterarum. 11 aiutotfe 
14 recreamur 15 fallet 20 quemnam mod.utn] conieci; quern 
ammodum G. 23 se ipsum] Marc. 8, 34. 24 addildit] pro add!it? 
26 earn] loh. 12, 25 cum Marc. 8, 35 permixt. 30 Magna est e. m. p.. f. 
dilectissiimi] eadem recurrunt infra 1. 42, ut puto perperam aut hie an- 
ticipata, aut ibi iterata. 36 ilia G. 45 sunt] cf. Acta proconsul, edit. 
Hartel, p. ex, 16. 51 caed'e 52 aeternuis] suppleui ex coniect. 56 re- 
cedit] pro recedet? 59 post crastinus... multos crastinus 65 con-; 
fiteri deo. confiteri deum contigue G. 71 obruis 80 mortem] 
Matth. 26, 38. 87 nojn] 1 loco ex abundant!. 91 sua] Ps. 125, 5. 6. 
92 cantabimus 94 aestibum 98 siuja] Ps. 125, 6. 107 mutari] 
immutari Acta, ap. Hartel. potest] posset G. 109 hominem] m in 
fine suppleui. 132 desuper] loh. 19, 11. 143 itnpl'ebi. 146 quia ut] 
qui autem G. 149 Cyprianus. gladlio animaduerti Hartel. 152 
festinabit G. 153 Conuersi ad dominum] Notissimum praefatiunculae 
exordium, qua Augustinus passim auditores post contionem ad orationem 
inuitat. 

DE NATALE SANCTI CYPRIANI III. 




et saluator noster lesus Christus, in quo 
spes nobis est salutis aeternae, ad hoc, cum esset 
deus, homo f actus est, ne homo, longe f actus a deo, 
relictum se in longinquo et desertum putaret. Me- 
diator ergo ille factus ita tempus longinquitatis, quo separa- 
bamur a deo, impleuit quodammodo, ut per ipsum non so- 
lum longe non remaneremus, uerum etiam propinquare 

109 



carnis. 



S. Augustini tractatus 

possemus. Nihil enim tarn coniunctum quam Verbum et 
deus; iterum nihil tarn coniunctum quam caro et homo. Cum 10 
ergo Verbum et deus longe esset a carne et homine, Verbum 
factum est caro, et coniunxit hominem deo. Hie ergo domi- 
carofac-nus et saluator noster, filius dei, Verbum dei factum caro, 

turn, non conuer- . _. 

in carnem, non conuersione in carnem, sed assumtione carnis, credentes 

assumtione * i i t i .1*11 * 

in se docuit uiuere, docuit mori: uiuere sine cupiditate, mori is 
sine timore. Docuit uiuere, ne in aeternum moriamur: do- 
cuit mori, ut in aeternum uiuamus. Ex eorum itaque numero, 
quos hoc docuit, eminuit beatus Cyprianus: sic uiuens tam- 
quam sciens se moriturum, et sic moriens tamquam certum 
habens resurrecturum; gemina gratia commendatus deo, ea2o 
utique gratia, quam sumpsit ab illo cui placuit. Placuit autem 
illi ex dono eius: quod enim ad ipsum attinebat, unde dis- 
pliceret habebat, non unde placeret. Sed quemadmodum 
scriptum est, Ubi abundauit peccatum, superabundant 
gratia. Ille ipse ueridicus et uerax martyr seruus dei, uerax25 
munere dei, confitetur in scripturis suis, qualis antea fuisset: 
non obliuiscitur qualis fuerit, ne ingratus sit ei, per quern 

Cyprian! defendit , ,. */-* j.- jjj 

n, marty- tans esse cessauit. Gemma ergo gratia commendatur deo, 



d Testion!L con ~ episcopatu et martyrio. Episcopatus eius defendit et tenuit 
unitatem; martyrium eius docuit et impleuit confessionem, 30 

2. O quam magna, quam mirabilis est fides! Aliquid 
foi. 137 magnum est fides, et ubi est?||Videmus enim nos inuicem 
f acies nostras, formam nostram, uestes nostras, uerba deni- 
que nostra uocesque aure percipimus; fides ubi est, de qua 
nunc loquor? demonstretur oculis nostris. Ecce fides non 35 
uidetur: et tamen totam istam multitudinem, quae hie in 
domo dei uidetur, ipsa fides attraxit, quae non uidetur. 
Magna ergo fides, sicut et dominus in euangelio dicit: Se- 
cundum fidem tuam fiat tibi. Item ipse dominus deus 
noster laudans fidem quorumdam ait: Non inueni tantam4o 
fidem <in>Israhel. Non ergo mirum est, si per fidem quae 
fi- non uidetur contettinitur uita quae uidetur, ut acquiratur uita 



deslnCypnan quae non uidetur. Hac fide plenus erat sanctus Cyprianus: 
hac fide implentur non falsi sed ueri Christiani, qui ex toto 

110 



XXVIII. De natale sancti Cyprian! 3. 

45corde et fide inconcussa deo credunt. Heretici autem et 
Donatistae, qui se ad Cyprianum falso iactant pertinere, si 
episcopatum eius attenderent, non se separarent; si marty- 
rium, non se praecipitarent. Non est omnino discipulus 
Christi, non est comes Cypriani, hereticus in heresi sepa- 

soratus, aut Donatista in morte praecipitatus. i 

3. Consideremus, f ratres dilectissimi, docentem Chri- 
stum, sequentem Cyprianum; et istos de transuerso claman- 
tes se esse Christianos, se ad Cyprianum pertinere. Audite 
Christus quid docet: Pacem meam do uobis, pacem 

ssmeam relinquo uobis. Non est Christi discipulus Dona- 
tista aut hereticus; non est Christi discipulus pacis ini- 
micus. Videte utrum ipse dominus deus noster hoc dixerit 
et non fecerit, qui dixit, Pacem meam do uobis, pacem 
meam relinquo uobis. ludam diabolum inter discipulos suos 

botolerauit, non separauit: admissus est a<d> cenam domini, 
cum iam accepisset pretium domini. Vendere enim Christum 
uoluit, redimi a Christo noluit. Ita docuit dominus et sal- In Iuda usc J ue in 

. finem tolerato 

uator noster lesus Christus, cauendam esse separationem, comnwndauit 

i .. i j A. "j. j Dominus cauen- 

et concisionem dinmendam, pacem et unitatem amandam. dam esse separa _ 

65 Quam pacem quodammodo ultimo testamento relinquit suis tionem 
discipulis, nostris apostolis. Iturus enim ad patrem dixit, 
Pacem meam do uobis, pacem meam relinquo uobis; et 
ludam a se non separauit, qui non posset errare, si uoluisset 
eum separare: neque enim separaret innocentem pro nocente, 

TO aut separando nocentes desereret innocentes. Sciebat ille 
quid faceret, et non fecit: non fecit separationem, qui prae- 
cepit pacem amandam. | Sciebat ille quid faceret, et non i37 v 
fecit: non fecit qui sciebat, ne auderet facere qui nesciebat. 
ludas se ipse separauit a domino. Toleratus est usque ad 

Tsextremum: osculum pacis dedit, qui pacem non habebat; 
et tamen osculum pacis accepit. Osculo illo non copulabatur, 
sed condemnabatur; ita enim ei dominus osculum dedit, 
tamquam diceret ei: Ecce quod habeo, ecce quod non habes. 
Caput enim erat Christus cantantis corporis sui et dicentis: 

soCum his, qui oderunt pacem, eram pacificus. In illo 

111 



S. Augustini tractatus 

ergo tolerato usque in f inem uehementer commendauit domi- 
nus lesus Christus, non esse faciendam separationem, sed 
unitatem esse diligendam, pacemque seruandam. 

4. Hoc de pace seruanda propter hereticos diximus, 
qui se ab ecclesia catholica separauerunt, et cotidie se sepa- 85 
rant, et falso se catholicos uocant. Hoc ergo de pace 
domini praeceptum commemorauimus propter hereticos. 
Videamus autem et de martyrio quid dicit dominus; comme- 
morare debemus, et propter Donatistas, qui se praecipitant, 
magisterium commendandum est domini. Ait enim diabolus 90 
domino, cum eum temptaret temptabatur autem dominus, 
ut nos disceremus resistere temptatori dixit ergo ei dia- 
bolus: Si filius dei es, mitte te deorsum. Assumserat 
enim eum super pinnam templi; dominum suum non agnos- 
cebat, et tamquam hominem praecipitium docebat. Hoc 95 
nesciens in uero Christo temtabat, quod falsis Christianis 
persuadere praeparabat. Donatistae enim non falsi Chri- 
stiani, sed omnino Christiani non sunt, qui quod suggestum 
est a diabolo audiunt, quod responsum est a Christo non 
audiunt. Quid enim dominus magister et saluator nostenoo 
diabolo talia suggerenti respondit? Redi retro, satanas, 
scriptum est enim: Non temptabis dominum deum 
tuum. De scriptura quippe diabolus suggessit, et dominus 
de scriptura respondit. Dixerat enim diabolus domino: 
Quoniam scriptum est, Arigelis suis mandauit de tejios 
in manibus tollent te, ne forte offendas ad lapidem 
pedem tuum. Praecipita te, inquit, et, si filius dei es, 
angeli te suscipiunt: quid times? Poterat dominus et iac- 
tare carnem suam, et mori non sinere; sed quod praesenti 
Christo diabolus suggerebat, Christus futures christianosno 
talia non docebat. Hoc enim et Donatistis diabolus suggerit 
dicens: Praecipitate uos, angeli uos suscipiunt; tali morte 
non itis ad poenam, sed pergitis ad coronam. Christiani 
foi. 138 essent, || si aurem praeberent Christo, et non crederent dia- 
bolo, qui eos primo et a pace ecclesiae separauit, et posteans 
praecipites dedit. jQuaerimus ab eis, et dicimus: Si mors 

112 



XXVIII. De natale sancti Cypriani 3. 

uoluntaria uos delectat, et pulcrum putatis nullo urguente 
inimico, nullo aduersario occidente sponte mori, quare ad 
praecipitium cito curritis, ad laqueum numquam? Est in facili 

120 alia mors, magisque suspendium laquei seruat Integra mem- 
bra morientis, quam praecipitium quod eligitis: cur ergo 
non uos in laqueo suspenditis, quando mori uultis? Respon- Dementia 
dent: Absit a nobis, anathema sit laqueus; ludas enim tra- 
ditor laqueo se suspendit. O miseri et infelices, quae est 

125 ista dementia, nolle facere quod traditor fecit, et facere quod 
magister traditoris diabolus eos docuit? ludas tit traderet 
Christum, sicut scriptum est, satanas intrauit in cor eius: 
qui illi persuasit ut Christum traderet, ipse illi persuasit ut 
laqueo se suspenderet. Paenituit quippe eum quod tradiderit 

130 sanguinem iustum, sed paenitentia eius spem non habuit: 
paenituit, se'd desperauit, indulgentiam se accepturum esse 
non credidit. Non uenit ad eum quern tradiderat, et ueniam 
petiit: ueniam non petiit, liberationem non inplorauit, eius 
se redimendum sanguini non commendauit. Neque enim 

issesset dominus in luda crudelis, qui fuit misericors in ludaeis. 
ludas uendidit Christum occidendum, ludaei emerunt Chri- 
stum occidendum. Vis nosse quia parceret uenditori? Ro- 
gauit pro emptoribus; pendens in cruce dixit: Pater, 
ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt. Illi autem 

140 qui crucifixerunt Christum, qui permanere in illo peccato 
uoluerunt, perierunt, quia paenitentiam agere noluerunt; 
de indulgentia desperauerunt, ueniam non meruerunt. Si 
qui autem ipsorum ad ipsius Christi indulgentiam cucurre- . 
runt liberandi, ad cuius sanguinem fundendum cucurrerunt 

145 a diabolo incitati, paenituerunt, et indulgentiam meruerunt. 
Baptizati sunt: sanguinem Christi fuderunt saeuientes, bi- 
berunt credentes. 

5. Diabolus ergo, qui persuasit hereticis separationem, 
Donatistis praecipitationem, ipse persuasit ludae et tradi- 

isotionem et desperationem et laqueum. Tu ergo Donatista, 
qui te uis occidere, qui uitas tra|ditoris laqueum, quare noni3s v 
uitas diaboli praecipitium? Diabolus persuasit ludae, ut 

S. Augustini tractatus. 8 113 



S. Augustini tractatus 

sibi collum ligaret; ipse est qui suggessit domino, ut se 
praecipitaret. Ergo diabolum in utroque uitate: sicut in 
laqueo diabolum uitatis, ita in praecipitio diabolo consen-iss 
tire non debetis. Suggerens quippe diabolus praecipitium 
quid audiuit a domino? Redi retro, satanas. O Dona- 
tista, hoc die diabolo, quando tibi suggerit praecipitium; 
qui etiam uos impleuit, ut praecipitati colamini. Reuera 
enim, fratres, et ipsi se praecipitant, et a suis peruersisieo 
populis praecipitantur. I Hi sunt homicidae ampliores, qui 
corpora praed- corpora praccipitatorum cum honore colligunt, qui praecipi- 

pitatorum cum , , . .... 111 

honore coiieda. tatorum sangumcm excipiunt, qui eorum sepulchra hono- 
rant, qui ad eorum tumulos se inebriant. I Hi enim uidentes 
huiusmodi honorem praeberi praecipitatis, inf lammantur alii 165 
ad praecipitium; illi super eos inebriantur uino, illi inebrian- 
tur furore et errore pessimo. Contra hos beatus Cyprianus, 
Christi commendans pacem, docens passionem. Utrumque 
in eo attendit<e>: pacem tenuit in unitate, martyrium tenuit 
in confessione. Nam et ipse dominus noster lesus Christus no 
utique pati uenerat, et praedixerat se passurum, et non 
redimeremur nisi passus esset; etiam dixerat: Potestatem 
habeo ponendi animam meam, et sumendi earn. Nemo 
tollit earn a me; ego ipse earn pono a me. Et de 
patre dictum erat: Qui filio proprio non pepercit, sedivs 
pro nobis omnibus tradidit eum. Et de ipso domino 
nostro lesu Christo: Qui me dilexit, et tradidit se- 
ipsum pro me. Cum ergo ideo uenerit ut traderet eum 
pater impiis lad redimendos nos, et tradid<er>it semet ipsum 
impiis ad redimendos nos, post cenam tamen datam dis-iso 
cessit in montem, fugit oculos persequentium; ueniri ad se 
uoluit, non se ultro intulit. Attende imitantem Cyprianum. 
Audistis, cum eius passio legeretur, eum dixisse proconsuli: 
jCum discipHna prohibeat, ut se quisque off erat . . .' <En> 
intuiit. q U emadmodum ille patiendi nouerat disciplinam. Utique eri- 
gebat ad passionem: non tamen praecipitabat, non inpellebat, 
ut se ultro offerrent Et ad ipsum beatum Cyprianum mittitur, 
et adducitur, non se tamen ultro obtulit. Donatistae autem 

114 



XXVIII. De natale sancti Cyprian 

ultro se praecipitant, et ueniunt ad homines, et dicunt: 

i9o||Occidite nos. Illi dicunt: Non uos occidimus. O insani, foi. 139 
o peruersi! Ad hunc arti<cu>lum uenis: martyrem te esse 
ideo dicturus es, ut facias aut homicidium aut homicidam; ut 
et ad homines ueniant, et eos in se arment, et terrendo occi- 
dere cogant. Qui si sanum cor haberent, et praecipitium hor- 

iQSrerent, et homicidium non facerent; sed hoc faciunt, quod 
eos pater suus diabolus 1 docuit, et magister suus Donatus 
instruxit. Contra quos beatus Cyprianus et unitatem et pa- 
cem fortiter defendit. 

6. Mittitur ergo ad eum: adducitur ad proconsulem, 

200 stat ante tribunal iudicis hominis. Secesserat enim in hortos 
suos causa persecutionis, sicut dominus post cenam in monte 
Oliueti. Dominus in monte Oliueti oleum pacisrigauit et fouit; 
Cyprianus in hortis granum sinapis nutriebat. Illeindeadduc- 
tus stetit corpore ante proconsulem, corde autem ante saluato- 

205 rem; potestatem humanam honorabat, diuinam gloriam non 
negabat. Primo inde in exilium missus est. Christum confessus 
est, perrexit ad exilium; inde <e>ductus ad martyrium adduc- 
tus est, tamquam sarmentum ad f alcem, non amputationis, sed 
purgationis. Dixit enim dominus: Ego sum uitis, uos estis 

2iosarmenta, pater meus agricola. Omne sarmentum, 
quod in me dat fructum, purgat illud pater meus, 
ut maiorem fructum afferat; et omne sarmentum, 
quod in me non dat fructum, excidet illud, et ares- 
cit, et in igne<m> mittetur. Attendite ergo sarmentum 

2ispurgatum i martyrem Cyprianum; attendite sarmenta ampu- 
tata, heretici et Donatistae. Quid uos ad istum dicitis per- 
tinere, ad istum ferentem fructum pacis et unitatis, purgatum 
fake martyrii ad percipiendam coronam aeternae salutis? 
Quid uos huic comparatis, heretici et Donatistae, separa- 

22otione concisi, praecipitatione coinquinati? Stat beatus Cy- 
prianus, Christum confitetur, non consentit ad id quod cogi- 
tur; accipit iudic<i>ariam sententiam temporalem, fit cum 
Christo iudex in aeternum. Accipit sententiam, et ,Deo gra- 
tias* recte, quia recte confessus est. O insani Donatistae! 

8* 115 



S. Augustini tractatus 

>D C Si* 5 ' ra b*di! ,Deo gratias.' Cypriani celebra<re> se dicunt na-225 
.Deoiaudes- tale; ,Deo laudcs' ipsorum omnes uiri Christian! formidant. 

Donatistamm. -/^ . . . y-^ . . . - . , . 

Congregati enim sunt Donatistae ad omnia scelera sua; ut 



i39 v se praecipitent, ,Deo laudes* | clamant: in ore ,Deo laudes', 
in factis deo odibiles. Itaque quisquis tune stans a longe 
Christianus catholicus audierit ,Deo laudes', iam contremis- 230 
cit, iam quaerit qua fugiat, ne praecipitationes ipsorum 
uideat. Ecce quomodo Donatistae amaricauerunt laudes dei. 
7. Sed nos attendentes magisterium Christi, exemplum 
Cypriani ponamus in cordibus nostris, deprecantes dominum 
deum, adiuuantibus etiam orationibus sanctorum, ut tales 235 
homines non timeamus, et eis non taceamus de fide et spe 
quae in nobis est. Confiteamur ergo Christum, et homines 
non timeamus, neque timendo taceamus. Nam et beatus 
Cyprianus inter persecutors et gentiles uitam agens, cum 
esset inter idolorum cultores, potestatem imperii temporalis 240 
cypria- non timuit, neque tacuit quod idola dii non erant. Non 

ni ,Quod idola . . 1 , i jj 

dii non sinf. solum in ccclesiis non tacuit, sed et in scnptuns ostendit. 
Numquid dixit, Attendam temporal qui imperant, idola ad- 
orant: parcam confundere illos, quamuis temporales, tamen 
imperatores? Numquid tacuit? numquid pastor bonus uidens 245 
lupum fugit? Quid enim prode est, si adsit pastor corpora, 
fugiat corde? Qui enim timendo tacet, corde fugit. Contra 
enim deus diceret ei: Speculatorem posui te; diceres, non 
taceres: sed tacuisti, ne occidereris. Nonne ego dixeram, 
Nolite timere eos qui corpus occidunt, animam autem250 
non possunt occidere? Ecce cum times morte<m> carnis 
tuae, fecisti tot mortes animae tuae. Ergo beatus Cyprianus 
non tacuit, neque hereticis, neque Donatistis, neque ipsis 
imperatoribus. Dixit, et securus dixit, certusque in domino 
deo suo dixit, non esse deos daemones. Dicimus et nos, 255 
non esse hereticos martyres, non esse martyres circumcellio- 
nes. Beatus Cyprianus non timuit daemonum adoratores: 
nos non timeamus hereticorum collectiones, non timeamus 
praecipitatorum congregationes. Oremus tantum ad domi- 
num animo, ut consilium tacendi nemo habeat. Et si nos26o 

116 



XXVIII. De natale sancti Cypriani 3. 

propter fidem nostram occidant. dicamus: Deo gratias; et 

11 ' -, Papier fidem 

si non nos occidant, quantum est quod hie uiuituri sumus? 



Et si ad ultimos canos perueniamus, quantum est? Numquid 
non sumus morituri? Numquid propter paucos dies uitae 

265huius quiescere debet ministerium cordis et linguae nostrae? 

Absit. Sed et si ista uita nostra propter hoc ministerium 

necessaria est caritati uestrae, a domino earn inpetrate; silere 

* non possumus. Potestis rogare deum, ut, si adhuc neces||sarii foi. HO 

uobis sumus, conseruet nos uobis, et uos nobis; ipse potens 

270 est conseruare omnes nos a minis, ab inprobitatibus, ab in- 
sidiis omnium inimicorum, a peruersitatibus omnium here- 
ticorum; quibus quia bene uolumus, et conuerti eos uolu- 
mus, ipse nouit qui inspector et rector cordis nostri est. 
Sed retribuent forte illi nobis mala pro bonis. Numquid 



275 modo fieri coepit, ut seruis dei retribuantur mala pro bonis? semper s 

* j A > j i -i - i Dei retributa 

Antiqua res est, extant exemplar ne<c> cessabit hoc, ne<c> M aia pro 
cessabit usque in finem; et iam in ipso fine saeculi sumus. 

8. Itaque, fratres mei, obtestor caritatem uestram, ut 
firmum et paratum cor habeatis in deo. Et oremus omnes 

280 ad deum, ut quomodo scit dominus ducat nos, et custodiat 
uias nostras, et corporales et spirituales; nihil enim continget 
nobis neque uobis, quod ille noluerit. Ne autem putetis 
uacare posse orationibus sanctorum pro omnibus nobis apud 
deum; quorum orationibus etiam orationes nostrae et uestrae 

285 non erunt inanes apud deum. Exemplum uobis dabo de 
sancta scriptura. Tabitha uidua mulier uiduas uestiebat: 
contigit ut moreretur, ad Petrum apostolum missum est, s 
uenit. Demonstratae sunt ei tunicae, quas ilia propter pau- 
peres texerat. Commotus est misericordia dominus: exau- 

29odiuit Petrum, uiduam bonam operariam reddidit luci. Sicut 
ergo ilia orationibus uiduarum a morte reparata est, ita et 
nos orationibus beati Cypriani omniumque sanctorum potens 
est Dominus ab omni malo [nos] liberare. 

1 Vide Praefat. ad n. LXXIV. CYPRIANO O. 6 ita tempus] 
conieci; inter tempus G. 7 implebit 11 esset] scripsi; est G. 

117 



S. Augustini tractatus 

12 coniuncxit 24 abundabit . . . superabundant. 25 gratia] 
Rom. 5, 20. 28 cessabit 33 uerba d. nostras 39 tibi] Matth. 9, 29. 
41 Israhel] Matth. 8, 10; in om. Q. 42 ut acquiratur] emendaui ex 
uitaquiratur 47 mlartirium 49 separatur 55 uobis] Ion'. 14, 27. 
57 dixerat 60 tolerabit n. separabit. ammissus est a cenam 
64 dirimendam . . . amandam] m in fine s. 1. suppl. 65 testamentojo 
ex u 'corr. 68 separabit... noluisset 74 separabit 80 pacificus] 
Ps. 119, 7. 81 commendabit 86 falsos se 93 deorsum] Matth. 4,6. 
103 tuum] ex Matth. 4, 10 et 7 conflatum. 107 tuum] ibid. 6. 113 Chri- 
stianfjs in fine eras. 115 separabit 118 apprla'ccipicium 120 
menbra 122 iltaqueo 127 ijitrabit eius] Ion 1 . 13, 27. 131 de- 
sperabit 133 inplor'abjt 134 commendabit 139 faciujit] Luc. 23, 
34. 146 baptyzati 152 Diabolus] pronomen qui hie deesse suspicor. 
154 in utrumque 159 impleuit] pro impellit?sed uide supra 1. 127. 
168 commendantis . . . docentis G. 169 attendit. 174 a mej loh. 
10, 18. 176 eum] Rom. 8, 32. 178 pro me] Gal. 2, 20. 179 sq. arre- 
mendos . . . tradjdit 181 asse 184 et cum disci plina proh ! ;ibebatG; 
cf. Acta ap. Hartel CXI, 4. en] conieci ex praeced. et superfluo; om. G. 
186 appassionem 188 optulit 191 arti|lum. 192 homicidam] m 
in fine s. 1. suppl. 200 in hiortos suos] Acta ibid. 1. 19: ,in suis hortis 
manebat.' 204 proconsulem . . . saluator.em] m s. 1. add. 207 inde 
ductus G. 210 agricolja] ex loh. 15, 5 et d. ut supra Tract. I, 1. 284. 
211 ilium. 214 in igne. mittetur] ex loh. 15, 2 et 6 confl. 218 falcem 
m. appercipiendam 222 iudicariam G, ubi aeque iudiciariam siue 
iudicatoriam coniectare possis, nam utroque adiectiuo utitur Augustinus. 
223232 Accipit sententiam . . . ipsorum uideat] totum locum coni- 
ciendo restituit R. Reitzenstein in opusc. ,Ein donatistisches Corpus 
cyprianischer Schriften' (Gesellschaft d. .Wissenschaften Gottingen, Philol.- 
histor. Klasse. 1914, p. 89). 223 et Deo gratias] suppl. dixit Reitz., 
at forsitan et pro ait scriptum fuerit. 225 o rabidi] ora uidi G. cele- 
brare se] celebrase G.; Reitzenstein hie legit Deo gratias Cypriani 
celebrare interdicunt natalem: ingeniose quidem, ego uero haud 
ita ab exemplari licet corrupto discedere ausus sim. 229 odibiles] 
Rom. 1, 30. 235 adiuuajitibus] d s. 1. suppl. 29 sed et in scripturis 
ostendit] cf. supra Tract. XXVI, 1. 74 sqq. 33 assit G. 248 posui te] 
Ezech. 3, 17; 33, 7. 251 occidere] Matth. 10, 28. morte 255 daeos 
262 uiuituri] habes exempla supra Tract. I, 1. 261; Tract XII, 1. 74. 75. 
80. 81. 83. 270 inprouitatibus. 274 sq. bonis] nobis G. 276 ne- 
cessabit 278 optestor 283. 285 aput 286 Thabita 287 appe- 
trum 290 redd id it luci] cf. Act. 9, 3641. 293 nos] secundo ex abun- 
danti, nee tamen desunt exempla, uerbi gr. in Benedicti Reg. Monach. 



118 




DE MARTHA ET MARIA 
SIQNIFICANTIBUS DUAS VITAS 

lanctum euangelium cum legeretur, audiuimus afemina re- 
ligiosa susceptum esse dominum hospitio, eaque Martha 
uocabatur. Et cum esset ipsa occupata in cura ministran- 
di, soror eius Maria sedebat ad pedes domini, et audie- 
bat uerbum eius. Labofabat ilia, uacabat ista; ilia erogabat, 
haec implebatur. Verumtamen Martha, multum laborans 
in ilia occupatione et negotio ministrandi, interpellauit domi- 

icnum, et de sorore sua conquesta est, quod earn laborantem 
non adiuuaret. Dominus autem pro Maria respondit Mar- 
thae; et ipse eius factus est aduocatus, qui iudex fuerat 
interpellatus. Martha, inquit, circa multa es occupata, 
quando unum est necessarium. | Maria meliorem par- 142* 

15 tern elegit, quae non auferetur ab ea. Audiuimus .et Domini a Martha 
interpellationem iudicis, et sententiam; quae sententia inter- 
pellanti respondit, susceptam defendit. Erat enim Maria 
intenta dulcedini uerbi domini. Intenta erat Martha, quo- 
modo pasceret dominum; intenta Maria, quomodo pasceretur 

20 a domino. A Martha conuiuium domino parabatur, in cuius 
conuiuio Maria iam iocundabatur. Cum ergo Maria suauiter 
audiret uerbum dulcissimum, et corde intentissimo pascere- 
tur, interpellate domino a sorore sua, quomodo putamus 
earn timuisse, ne diceret ei dominus, Surge, adiuua sororem 

25tuam? Mira enim suauitate tenebatur, quae profecto maior 
est mentis quam uentris. Excusata est, sedit securior. Quo- 
modo autem excusata? Attendamus, inspiciamus, perscru- 
temur quod possumus: pascamur et nos. 

2. Quid enim? putamus reprehensum esse ministerium 

3oMarthae, quam cura hospitalitatis occupauerat, quae ipsum 
dominum hospitio receperat? Quomodo recte reprehende- Marthae 
batur, quae tanto hospite laetabatur? Hoc si uerum est, 
dimittant homines quod ministrant egentibus; eligant sibi 
partem meliorem, quae non auferetur ab eis. Vacent uerbo, 

35 inhient doctrinae dulcedinis, occupentur circa scientiam salu- 

119 



S. Augustini tractatus 

tarem; nihil eis curae sit, quis peregrinus in uico sit, quis 
egeat pane, quis indumento, quis uisitandus, quis redimen- 
dus, quis sepeliendus: uacent opera misericordiae, uni inste- 
tur scientiae. Si melior pars est, quare non omnes ar<r>ipi- 
mus, quando ipsum dominum in hac causa patronum habe-40 
mus? Non enim timemus in hac re ne offendamus eius 
iustitiam, cum patronam teneamus eius sententiam. 

3. Et tamen ita non est: sed sicut dixit dominus, ita est. 
Quomodo intellegis, non est: est autem, quomodo intellegere 
debeas. Ecce aduerte. Circa multa es occupata, quando45 
unum est necessarium. Maria meliorem partem ele- 
git: non tu malam, sed ista meliorem. Unde meliorem? Quia 
tu circa multa, ilia circa unum. Praeponitur unum multis: 
non enim a multis unum, sed multa ab uno. Multa sunt, 
quae facta sunt; unus, qui fecit. Caelum, terra, mare, etso 
omnia quae in ipsis sunt, quam multa sunt! quis ista nume- 
ret? quis horum multitudinem cogitet? Quis haec fecit? 
foi. 143 Et fecit deus omnia, et ecce bonallualde. Bona ualde 
quae fecit: quanto melior ille qui fecit? Attendamus igitur 
occupationes nostras circa multa. Ministerium necessarium 55 
est corpora refecturis. Quare hoc? Quia esuritur, quia sititur. 
Misericordia miseriae necessaria est. Frangis panem esu- 
rienti, quia inuenisti esurientem. Tolle famem, si potes: 
cui frangis panem? Tolle peregrinationem: cui exhibes 
pars eius non hospitalitatem? Tolle nuditatem: cui praeparas uestempeo 
Non sit aegritudo: quem uisitas? Non sit captiuitas: 
quern redimis? Non sit rixa: quem concordas? Non 
sit mors: quem sepelis? In illo saeculo futuro non erunt 
ista mala: ergo nee ista ministeria. Bene ergo Martha circa 
corporalem domini quid dicam nescio, necessitatem, an 65 
uoluntatem, an necessitatis uoluntatem? ministrabat carni 
mortali. Sed quis erat in carne mortali? In principio erat 
Verbum, et Verbum erat apud deum, et deus erat Ver- 
bum. Ecce quod Maria audiebat. Verbum caro factum 
est, et habitauit in nobis. Ecce Martha cui ministrabat. ?o 
Ergo Maria meliorem partem elegit, et non auferetur 

120 



mala, sed Mariae 
melior. 



f XXIX. De Martha et Maria 

! 

I ab ea; hoc enim elegit, quod semper manebit: ideo non 

I auferetur ab ea. Circa unum seuoluit occupari: iam tenebat, 

Mihi autem adhaerere deo bonum est. Sedebat ad pedes 

yscapitis nostri: quanto humilius sedebat, tanto amplius 
capiebat. Confluit enim aqua ad humilitatem conuallis; de- 
natat de tumoribus collis. Non ergo dominus opus re- 
prehendit, sed munus distinxit. Circa multa es, inquit, 
occupata: porro unum est necessarium. Iam hoc sibi 

so Maria elegit: transit labor multitudinis, et remanet caritas 
unitatis. Ergo quod elegit, non auferetur ab ea; a te autem, 
quod elegisti utique hoc sequitur, hoc subintellegitur 
a te, quod elegisti, aufer<e>tur. Sed bono tuo auf er<e>tur, 
ut quod melius est detur. Auferetur enim a te labor, ut 

ssrequies detur. Tu nauigas, ilia iam in portu est. 

4. Videtis ergo, carissimi, et quantum arbitror iam in- 
tellegitis, in his duabus mulieribus, quae ambae fuerant 
domino gratae, ambae amabiles, ambae discipulae; uidetis 
ergo, et magnum aliquid intellegitis, quicumque intellegitis, 

go quod audire et scire debetis, etiam qui non intellegitis: in 
his | duabus mulieribus duas uitas esse f iguratas, praesentem H3 v 
et futuram, laboriosam et quietam, aerumnosam et beatam, 
temporalem et aeternam. Duae sunt uitae, quas descripsi 
breuiter ut potui: iam de illis uos copiosius cogitate. Quid 

Qshabeat haec uita non dico malam, non iniquam, non 
nefariam, non luxuriosam, non impiam; sed laboriosam, 



aerumnis plenam, timoribus castigatam, temtationibus solli- eis lguraac 
cita<m>: hanc ipsam innocentem uitam dico, qualem decebat 
habere Martham hanc ergo, quantum potestis, inspicite, 

100 et de hac, ut dixi, copiosius quam loquimur cogitate. Vita 
uero ini;qua deerat ab ilia domo, nee cum Martha erat, nee 
cum Maria; et si ali'quando fuit, domino intrante fugit. Re- 
manserunt ergo in ilia domo, quae susceperat dominum, in 
duabus feminis duae uitae: ambae innocentes, ambae lau- 

losdabiles: una laboriosa, altera otiosa: nulla facinerosa, nulla 
desidiosa. Ambae innocentes, ambae, inquam, laudabiles: 
sed una laboriosa, ut dixi, altera otiosa: nulla facinerosa, 

121 



S. Augustini tractatus 

quam cauere debet laboriosa: nulla desidiosa, quam ca- 
uere debet otiosa. Erant ergo in ilia domo istae duae 
uitae, et ipse fons uitae. In Martha erat imago prae-no 
sentium, in Maria futurorum. Quod agebat Martha, ibi 
sumus; quod agebat Maria, hoc speramus: hoc agamus 
bene, ut illud habeamus plene. Nam quid inde habemus, 
in quantum habemus, quamdiu hie sumus? Quantum est, 
est quod inde habemus? Quid est, quod inde habe-H5 
mus? Nam et modo inde aliquid agitur. Remoti a ne- 
gotiis, sepositis familiaribus curis, conuenistis, statis, 
auditis: in quantum hoc agitis, Mariae similes estis. Et 
facilius uos quod agit Maria, quam ego quod Christus. 
Si quid tamen dico Christi, ideo uos pascit, quia Christii2o 
est, quia panis communis, unde et ego uiuo, si uiuo. 
Nunc autem uiuimus, si uos statis in domino: non in 
nobis, sed in domino; quia neque qui plantat est aliquid, 
neque qui rigat, sed qui incrementum dat deus. 

5. Quantum tamen est, quod de ilia uita audiendo eti25 
intellegendo sumitis et capitis, cuius uitae imaginem Maria 
gerebat, quantum est hoc? Transeat nox ista saeculi. Mane 
astabo tibi, et contemplabor. Auditui meo dabisgau- 

foi. i44dium et laetitiam, et exultabunt ossa humi||liata. 
Humiliata ossa, tamquam haerentis membra. Hoc agebat no 
Maria: humiliabatur, et implebatur. Sedebat: quid est ergo 
quod dixi, Mane astabo et contemplabor? Quomodo 
astanti similis sedet, si mane significat futurum saeculum? 
Praesentis saeculi nocte transacta, Astabo, inquit, et uidebo, 
astabo et contemplabor. Non dixit, sedebo. Quomodo huius 135 
tantae rei imaginem Maria seden<s> gerit, si, astabo et con- 
templabor? Ne uos ista conturbent, carnalis inopia est: 
non potest utrumque exigi de corpore, ut simul uno tern- 
pore et stet et sedeat. Si enim sedet, non stat; si stat, non 

et sedere Se det: simul utrumque non potest corpus. Sed si probauerono 
e S U P SSU q u j a p t es { an i muSj numquid erit unde dubitemus? Quia 

si modo aliquid tale potest, multo facilius tune poterit homo, 
omni difficultate finita. Ecce unde capiatis exemplum. Ipse 

122 



XXIX. De Martha et Maria 

ait Paulus: Nunc uiuimus, si uos statis in domino. 

HsTantus apostolus, immo per apostolum Christus, stare nos 
iussit. Quomodo item ipse apostolus, immo ipse per aposto- 
lum Christus, dicit nobis, Verumtamen in quod per- 
uenimus, in eo ambulemus? Hie stare, hie ambulare: 
parum est ambulare, Sic currite, ut conprehendatis. 

isoAttendite itaque, carissimi, et intellegite: et ambulare nos 
iubet, et stare nos iubet; non ut, quando stamus, ambulare 
desinamus, aut, quando ambulamus, stare cessemus; sed 
simul utrumque, et stemus, et curramus. Quid est, et stemus, 
et curramus? Et permaneamus, et proficiamus. Vias tuas, 

issdomine, not as fac mihi. Utique per uias domini notas 
factas quid iubemur, nisi ambulare? Deduc me, domine, 
in uia tua: quid optamus, nisi ambulare? Et rursus quasi 
figi uno loco: Ne des ad mouendum pedes meos. Et 
gratulans alio agensque gratias: Et non dedit in niotum 

leo pedes meos. Si ei diceretur: Quomodo uias domini optasti 
notas fieri tibi, quomodo te ab illo in uia eius deduci uoluisti, 
et optas non moueri pedes tuos, gratiasque agis non datos 
in motu<m> pedes tuos? quomodo ambulasti, qui pedes 
non mouisti? responderet tibi: Et ambulaui, quia feci; et 

165 steti, quia non recessi. Nolite ergo mirari, fratres: ecce, quod 
non potest corpus, potest animus. Secundum corpus, quando 
ambulas, non stas: quando stas, non ambulas; secundum 
animum, secundum f idem, secundum mentis in | tentionem, 144* 
et sta et ambula, et permane et prof ice, quia nunc uiuimus, 

no si uos statis in domino, et Sic currite, ut conprehen- 
datis. Sic ergo, carissimi, et sedebitis, et stabitis. Sedebi- 
mus, quia humiliter creatorem conspiciemus; stabimus, quia 
in aeternum manebimus. 

6. Nam plus addo: et discubituri sumus, quod utique 

175 nee sedere nee stare est. Discumbemus. Non auderem dicere, 
nisi promitteret dominus: Faciet eos discumbere. Pro- 
mittens magnum praemium seruis suis: Facie t eos dis- 
cumbere, inquit, et transiens ministrabit eos. Haec 
nobis uita promittitur, quia faciet nos discumbere dominus, 

123 



S. Augustini tractatus 

et transiens ministrabit nobis. Hoc etiam dictum est, cum iso 
esset illius centurionis fides mirata atque laudata: Amen 
dico uobis, quia multi ab oriente et occidente uenient, 
et recumbent cum Abraham, Isaac et lacob in regno 
caelorum. Magna promissio, felix redditio. Agamus ut 
mereamur, adiuuemur ut ualeamus illo peruenire, ubi nobis iss 
discumbentibus dominus ministrabit. Quid enim erit dis- 
cum bere, nisi requiescere? et quid erit ministrare, nisi pas- 
cere? Quis ille cibus est? quis ille potus est? Nimirum ipsa 
ueritas. Ille cibus reficit, nee deficit: pascit, et pascendo 
integros facit; nee consumitur in eum quern pascit, sediQo 
manens integer integrat. Non credis quoniam sic potest 
pascere deus, cum modo ab isto lumine sic pascatur oculus 
tuus? Oculus tuus pascitur luce. Multi uideant, tanta est ilia: 
pauci uideant, tanta est ilia; et illi reficiuntur oculi, et ipsa 
non deficit. Sumit inde, nee minuit; carpit, nee praecidit. iQ5 
Haec lux potest oculo: et deus non potest homini commu- 
tato? Potest, plane potest: quare nondum capitis? Quia circa 
multa occupati estis: negotium Marthae uos occupauit, immo 
omnes nos. Quis enim ab hoc ministerio subueniendi uacat? 
quis ab hac cura respirat? Innocenter hoc agamus, caritate2oo 
agamus: ueniet etiam illud, ut discumbamus, et transit, et 
ministrabit nobis. Non enim tune nobis ministraret, nisi hinc 
ad patrem transiret; hie enim erat, quando promittebat. Et 
foi. 145 ne tale aliquid no<bi>s || exhibiturum arbitraremur, qualem 
formam serui contemplabamur, Transiens, inquit, mini- 205 
strabit eis. Et euangelista de hoc transitu: Cum autem 
uenisset hora, ut lesus transiret de hoc mundo ad 
patrem. Tanto tempore, ait, uobiscum sum, et non 
cognouisti me? Si sciret quid audiret, responderet: Non 
cognoui, quia nondum transisti. Unde et Mariae dicitur post 210 
resurrectionem: Noli me tangere, nondum enim ascendi 
ad patrem. ' 

7. Ergo, carissimi, obsecro uos, hortor uos, moneo, prae- 
cipio, rogo, illam uitam simul desideremus, ad earn simul 
ueniendo curramus, ut in ea perseuerando sistamus. Venit2i5 

124 



XXIX. De Martha et Maria 

hora, et sine fine erit ilia hora, quando dominus faciat nos 
discumbere, et ministret nobis. Quid, nisi se? Quid quae- 
ritis quid manducetis? Ipsum dominum habetis. Quid enim 
erit unde pascamur, quid, nisi In principio erat Verbum, 

220et Verbum erat apud deum, et deus erat Verbum? Quid 
erit discumbere, nisi requiescere? quid erit pasci, nisi illius 
contemplatione ineffabiliter delectari? Delectatio in dex- 
tera fua. Unam petii a domino, hanc requiram: non 
multa, circa quae sum occupatus: sed unam peti<i> a do- 

225mino, hanc requiram, ut inhabitem in domo domini Ad r i iem non 

' ,_,,,,. nisi per laborem. 

per omnes dies uitae meae, ut contempler delectatio- 
nem domini. Non est ista beatitudo laborantium. Vacate 
et uidete: quid? Quoniam ego sum dominus. Magna 
uisio, felix contemplatio. Quid est autem aliud, Discumbite 

230 et manducate, nisi Vacate et uidete? Non ergo carnaliter 
sapiamus, nee uenerales, ut ita dicam, epulas cogitemus. 
Transibunt ista: toleranda sunt, non amanda. Si uis in eis 
implere officium Marthae, adsit modestia, adsit misericor- 
dia: modestia in temperando, misericordia in erogando. 

235 Transit labor, et ueniet requies; sed ad requiem non nisi per 
laborem. Transit nauis, et uenit in patriam; sed ad patriam 
non nisi per nauem. Nauigamus enim, si attendamus fluctus 
tempestatesque huius saeculi. Nee dubito quod ideo non 
mergimur, quia crucis ligno portamur. 

1 Vide Praefat. ad n. LXXVI. MARTA hoc loco O. 8 implebat 
G. laborans multum p (= August. Serm. 104 ed. Maurin.) 11 aiu- 
uaret G. 12 abuocatus 15 ab ea] Luc. 10, 41. 42. audiuimus enim 
et interpellationem interpellantis et sententiam iudicis p. 16 
interpellati G. 24 surge] add. et <a. 26 sq. escusata G. 28 ut pas- 
camur^. SlreceratG. 32quHatp 33 dimlittant omnes ministrant* 
gentibus e. s. patem m G. 39 quare<non omnes aripimus G; 
cur non omnes hoc faciunt /M. 45 debeas] G; debes <tt. 47 malaG. 
ista] G; itla^. Sed undent. 50 unus est ft. qui fecit caelum et 
terram G. 51 ipsis] G; eis f.i. enumeret <w fort, melius. 53 ualde] 
Gen. 1, 31; locus in p corruptus: Quis haec fecit? Deus 
omnia. Ecce bona ualde 55 necessarium est ministerium p. 

125 



S. Augustini tractatus 

57 miseriae] Q optime; miseris p. 58 si potes] Q; om. f.i. 
66 an mecessjitatis uoluntatem?] G; ^ uero totum ita con- 
trahit: quid dicam, necessitates an uoluntatem? 68 uer- 
btim] loh. 1, 1. 70 in nobis] ibid. 14. 71 et non] G; quae non /*. 
72 ab e'aj Luc. 10, 42. ideo] G; om. p. 74 est] Ps. 72, 28. 78 
inquit] om. p. 82 utique] ante hoc sub intell. repet. p. 83 aufertur 
utrobique G. 9497 malam . . . sollicitam] G ultimo uerbo excepto 
sollicita; omnia nominatiuo p. 97 et aerumnis ^. 101 deerat] G; 
aberat /it. 105. 107 facinerosa] G; facinorosa <u. 107 ut dixi] om. 
,u. 115 Quid iest q. h. habemus] om. p. 116 agi'r.ur] G; agim'us p. 
119 ajget G. quod Christus] aptissime G; qui praerogo p. 120 
dico Christi] add. est p. 121 uiuo, si uiuo] G hie quoque praes- 
tantior; uobiscum uiuo JM. 122 si uos] add. fratres p. in domino] 
IThess. 3,8. non] G; nolo p. 124 deus] I Cor. 3, 7; hie desinit sermo 
in /;, reliqua iam ex uno G. 125 Quantum tamen est, quod etc.] his, 
ut uides, respondetur quaestioni supra positae 1. 113116. 128 con- 
templabor] Ps. 5, 5. 129 humiliata] Ps. 50, 10. 130 herentis 
menbra G. 136 sedengerit. 144 in domino] I Thess. 3, 8. 148 
ambulemus] Phil. 3, 16. 149 conpfehendatis] I Cor. 9, 24. 150 sq. 
nos iubet, et stare nos iubet; non ut^ quando stamus, ambulare] 
haec in marg. saec. circ. XV. suppleta sunt, atque adeo alterum exemplar 
integri tractatus emendatori ea adh'uc aetate suppetebat. 155 mini] Ps. 
24, 4. 157 tua] Ps. 85, 11. 158 figi] ex fici eadem recenti manu corr. 
ammouendum G. meos] Ps. 120, 3. 159 al'io] subaudi loco. 160 
nteos] Ps. 65, 9. 163 in motu G. 178 eos] Luc. 12, 37 ubi celeb, cod. 
Sangerm. (Paris. 11553) pariter accusatiuum habet ,tninistrauit illos'. 184 
caelorum] Matth. 8, 11. 185 aiubemur G, male in marg. corr. adiu- 
uar'i. 189. 195 defecit G. 195 minuet. 196 homini commutato] 
multa his sirnilia de luce et oculo ap. Augustinum, uerbi gr. Serm. 28, 
n. 3; 127, n. 6 etc. 198 occupabit G. 201 transit] pro transiet? 203 
appatrem. 204 nobis] scripsi; nos in extrema pagina G. 206 eis] 
Luc. 12, 37 hie quidem datiuo. 208 patrem] loh. 13, 1; eadem fere edis- 
serit iisdem scripturae sacrae locis adductis Aug. Serm. 179, n. 6. 209 
cognouisti me] loh. 14, 9. 210 trasisti G. 212 patrem] loh. 20, 17. 
220 aput. uerbum] loh. 1, 1. 223 tua] Ps. 15, 10. 224 peti a. 
227 domini] Ps. 26, 4. 228 dominus] Ps. 45, 11. 233 assit... assit 



126 




DE NATALE SANCTORUM SCILI- 
TANORUM IN BASILICA NOVARUM 

)artyrum Christi uirorum et feminarum fortitude 
Christus. Si enim uiri soli in passione fortes ex- 

sisterent, sexui fortiori uirtus tribueretur. Ideo for- 

\ j 

1 titer pati et inf irmior sexus potuit, quia deus in om- 
nibus potuit. Proinde licet sit uir, licet sit femina, in tribula- 
tione sua debet dicere: Dominus fortitude mea, et Dili- 
gam te, domine, uirtus mea. Ipsa dilectio uirtus est: qui 

10 enim nouit amare, pro eo, quod amat, omnia perpeti potest. 
Et si hoc amor lasciuus persuasit amatoribus, ut pro suis nugis 
et delictis multa fortiter patiantur, nee periculum ullum ante | i46 v 
oculos ponunt, qui alieno pudori insidiantur; quanto debent 
esse f ortiores in caritate dei, qui ilium diligunt, a quo et uiuen- 

istes et morientes separari non possunt? Amator quippe inpu- 
dicus perdet quod amat, si pro amata fuerit occisus; amator 
autem dei fortis et iustus non solum, quia moritur, quod 
amauit non perdet, sed moriendo inuenit quod amauit. Deni- 
,que amator delicti confiteri timet, amator dei negare timet. 
Eligamus ergo amorem, fratres, in quo innocenter uiuamus, 

20 et securi moriamur: hoc enim amore electo, cum ab eo fue- 
rint possessa nostra praecordia, uiuere nobis Christus erit, 
et mori lucrum. Moriendo quod odimus euitamus; morien- 
do ad quod amamus peruenimus. Proinde qui amat hanc 
uitam, faciat, si post amando diuturnam non potest. Ames, 

25 non ames, fugit quod amas: fugit, nee tenes quod amas. 
Anni accedunt, aetas deficit, quod restat breuiatur: non ergo 



,.... . 1 1 1 1 j no " accedunt. 

anni producta uita tua accesserunt, sed, si attendas quot re- 
manent, recesserunt. Nam si accessissent, longiorem uitam 
tibi fecissent: nunc uero restabant tibi, uerbi gratia, triginta 
3oanni;adhocuiuis, utminuantur. Sine causa natali tuo multos 
annos addidisti, quos pauciores diu uiuendo fecisti. Attende 
digitos conputantis, non ut qui transierunt tibi renuntientur, 
sed qui remanserunt; et uides eos ad hoc uenire, ut non sint. 

1 27 



S. Augustini tractatus 

Non enim, si agis horam tertiam, reuocas primam: aut de die 
hesterno fugitiuo crastinum facis; post paululum et crastinusas 
erit hesternus. Quid prode est ista non contemnere, qttae 
amando non potes detinere? Fugit te dies amatus, accedit 
Dies, deu 3 . deus desideratus. Hoc ama, quo amando peruenias. Fidelis 
est, stat ad te: ueni ad eum. Et hod piger eras: uenit ad te, 
natus est propter te, mortuus est propter te. 40 

2. Noli ergo timere amarum poculum mortis: mors enim 
amara est, sed per hanc amaritudinem ad magnam transitur 
dulcedinem. Amaritudo ista uiscera animae tuae curat; non 
si moriaris, sed si pro ueritate moriaris. Amaritudo ista 
foi. 147 medicinalis est, non letalis: sanat interi || ora tua, bibe secu-45 
rus. Quod non dubitauit bibere medicus, quare dubitat 
bibere aegrotus? Ille, quod in se amaritudine poculi illius 
curaret, non habebat; propter te bibit, ne tibi uenenum dari 
putares. Propter te bibit, ut disceres dicere: Pretiosa in 
conspectu domini mors sanctorum eius. Confitentesso 
Christum diuersa perpessi sunt: alii gladio percussi, alii 
ignibus concremati, alii feris obiecti, alii nee sepeliri per- 
missi. Dura omnia, saeua omnia, horrenda omnia: sed in 
conspectu hominum. Ideo scriptura cum mortes martyrum 



dura, sed in con- 

spectu hominum. commendaret, Pretiosa, inquit, in conspectu domini 55 
mors sanctorum eius: in conspectu eius, qui nouit iudi- 
care, et nescit errare. Attendentes enim stulti et infideles 
praesentem felicitatem contemni a sapientibus et fidelibus, 
miseros putauerunt, qui pro Christi nomine moriebantur; 
oculos enim f idei non habebant, ideo ad ea quae promissa eo 
erant prospicere non ualebant. Venit promissor et dator: 
monendo confirmauit, dando spiritum perfecte sanauit. Ait 
enim: Nolite timere eos qui corpus occidunt, et am- 
plius quod faciant non habent. Vide stultos saeuientes, 
si hoc audiant, non habent amplius quod faciant. Faciunt65 
enim multa decadaueribus.-laniant, incendunt, spargunt, se- 
peliri non sinunt; et quasi gloriantes dicunt: Ubi est quod 
Christus dixit, quia cum occiderit homo hominem, amplius 
quid f aciat non habet? Ecce tanta f eci de ca<da>uere mortui. 

128 



XXX. De natale sanctorum Scillitanorum 

70 Similis est corde ei, qui non sentit in carne. Dure et stolide, 

quid fecisti? Si sentit, fecisti; si non sentit, inaniter insanisti. 

Ostendo, inquit, uobis quern timeatis: qui, cum occide- 

rit, habet potestatem mittere in gehennam. Quod non 

habet homo percussor et interfector, qui usque ad carnem 

75 ferit, exeunte spiritu non sequitur, quia nee uidet. Quis est 

timendus? Vide a quo occidaris, uide quomodo moriaris. 

Habet te in potestate post mortem, qui habebat ante mortem; 

nam nee homo in te aliquid faceret, nisi ille permitteret. 

Miraris quia ille permittit? Audi martyrum principem, qui 

so cum iudjca|retur ab homine, deus occultus, homo manifestus, H7 v 

in quo contemnebatur; ille ergo cum iudicaretur ab homine, 

inflauit se homo. Non mihi, inquit, respondes? Nescis 

quia potestatem habeo occidendi te et dimittendi te? 

Et ille mitis, dominus omnium, seruus omnium, seruiens 

ssaegrotis non condicione sed dilectione, et ipsum inflatum 

et tumentem curauit. Christus ab illo quasi iudicabatur, ille 

a Christo curabatur: tumidus terruit, sed medicus secuit. 

Ad ubi se inflauit ut uoluit, responsum accepit; non ut dice- 

retur ei, Non habes in me potestatem, sed ego habeo in te 

QOpotius potestatem. Quod si dominus diceret, uerum diceret, 

sed nobis exemplum non praeberet. Ille et cum pateretur 

docuit, quia et cum temtaretur docuit. Quomodo te docuit 

quid respondeas temtatori, quando temtatus est, sic te docuit 

quid respondeas persecutori, quando iudicatus est. Vox ilia 

Qsnostra erat, caput pro corpore loquebatur. Quid ergo ait? 
Non haberes in me potestatem, nisi datum tibi esset 
desuper. Non dixit, Non habes; sed, Non habuisses, nisi 
accepisses. Docuit martyrem subditum esse debere, non ho- 
mini, sed deo; docuit martyrem, quando ab homine aliquid 

loopatitur, non timere hominem, sed eum qui hominem facere 
permittit, qui homini dat potestatem. Illo magisterio edocta 
fortissimafemina:,Honore<m>, inquit, Caesaritamquam oonatae 
Caesari: timorem autem deo.' Sua suis reddidit, iuste 
distribuendo; respondit, nee superba, nee infirma. Attendit 

losapostolum dicentem: Omni humanae constitutioni sub- 

S. Augustin! tractatus. 9 ] 29 



. Augustini traciatus 

diti estote propter deum. Honore<m>, inquit, Caesari 
tamquam Caesari. Seruiat licet, honoretur; reddatur illi ordo 
humilitatis, et si principatum non habet potestatis. Summam 
enim potestatem habet, in cuius manu sumus, et nos, et 
sermones nostri. Ipsum ergo, inquit dominus, timete, qui 
habet potestatem, qua et cum occiderit, non hue usque potest, 
non ultra nihil potest, sed et cum occiderit, habet in potestate 
mittere in gehennam ignis. 

3. O infidelis, praesentia respicis, praesentibus terreris: 
aliquando cogita in futurum. Crastinus et crastinus, ali- 
quando nouissimus erit crastinus; urguet dies diem, nee rapit 
foi. us eum qui fecit diem. Est enim apud ilium dies sine hes || terno 
et crastino: est enim apud ilium dies sine ortu et occasu: 
est apud eum lux sempiterna, ubi est fons uitae, et in cuius 
lumine uidebimus lumen. Ibi sit uel cor, quamdiu necesseiso 
est ut hie sit caro, ibi sit cor: totum ibi erit, si cor ibi est. 
Diues in piirpura et bysso finiuit delicias; pauper ulceribus 
plenus finiuit miserias. Nouissimum diem ille metuebat, 
ille cupiebat. Ambobus uenit, sed non ambos pares inuenit; 
et quia non ambos pares inuenit, non ambobus aequaliter 125 
uenit. Mori et mori simile fuit: finire hanc uitam et finire 
hanc uitam communis condicio est. Audisti communionem : 
attende separationem. Contigit enim mori inopem il- 
ium, et auferri ab angelis in sinu<m> Abrahae; nior- 
tuus est autem et diues, et sepultus est. Ille enim forte 130 
nee sepultus est. lam nostis cetera: ille apud inferos torque- 
batur, ille in sinu Abrahae refici<e>batur. Transierunt illae 
deliciae et illae miseriae; utrumque finitum est et mutatum: 
ille a deliciis ad poenas, ille a miseriis ad delicias. Equidem 
illae deliciae et illae miseriae breues fuerunt; illae autem 135 
NCC in diuite poenae et illae deliciae sine fine successerunt. Non utique in 
s d antur a , e t. cl iii diuite diuitiae sunt accusatae, nee in paupere laudata pau- 
aupere pauper- pertas i sed in illo clamnata impietas. pietas autem in isto 

tas laudatur. * i 7 i 

laudata Aliquando enim audiunt haec homines in euangelio: 
et gaudent qui nihil habent, ad haec uerba mendicus exultat. HO 
Ego ero, inquit, in sinu Abrahae, non ille diues. Respondea- 

130 



1 

I 



;; 

':', I 



m 



XXX. De natale sanctorum Scillitanorurri 

mus pauperi: Minus habes ulcera: adice tibi ad merita, 
opta et canum linguas. Tu iactas quod pauper es, ego quaero 
si fidelis es: nam paupertas infidelis et hie est cruciatio, et 

145 ibi damnatio. Alloquamur et diuitem: Quando euangelium 
audisti de illo qui induebatur purpura et bysso et epulabatur 
cottidie splendide, timuisti; non inprobo quod timuisti, sed 
quod ibi inprobatum est plus time. lacentem pauperem ante 
ianuam suam contemnebat, micas ille de mensa eius cadentes 

isoconcupiscebat: nullum illi tegmen, nullum tectum, nulla hu- 
manitas praebebatur. Hoc punitum est in diuite, crudelitas, 
impietas, elatio, superbia, infidelitas: haec punita sunt in 
diuite. Unde hoc probas? ait aliquis, prorsus diuitiae puni- |i48 v 
tae sunt. Ego si non ex ipso euangelii capitulo probo, nemo 

155 me audiat. Cum apud inferos in tormentis esset ille diues, 
desiderauit aquae stillam in linguam suam de pauperis digito 
illius, qui micas mensae ipsius desiderabat; et facilius for- 
tassis ille ad micas, quam ille peruenit ad stillam: negata est 
enim ei stilla. Respondit ei Abraham, in cuius sinu erat pau- 

leoper: Memento, fili, percepisti bona tua in uita tua. 
Hoc enim proposui ostendere, quia impietas et infidelitas 
in illo damnata est, non diuitiae et copia rerum praesentium. 
Percepisti, inquit, bona tua in uita tua. Quid est, bona 
tua? Alia non putasti bona. Quid est, in uita tua? Aliam 

i65uitam non credidisti. Bona ergo tua, non dei: in uita tua, 

non Christ!. Bona tua in uita tua percepisti: finitum est 

quod credidisti, ideo bona quae meliora sunt non accepisti; 

quia cum esses <in> inferioribus, ea credere noluisti. 

4. Forte accusamus istum diuitem, et sensum patris Abra- 

no hae pro nostro captu interpretamur. Ut aiiquid planius di- 
catur, quod inuolutum est euoluatur, quod clausum est uidea- 
tur, pulsantibus aperiatur. Cum ei negatum esset subsidium 
uel exigua misericordia, ut impleretur quod scriptum est, 
ludicium sine misericordia illi, qui non fecit miseri- 

nscordiam, rogauit ut mitteretur Lazarus ad fratres ipsius, 
et diceret eis quid ageretur post hanc uitam. Dictum est 
fieri non posse, sed si uellent illi non uenire ad loca eadem 

9' 131 



S. Augustini tractatus 

tormentorum, audirent Moysen et prophetas. Habent illi, 
inquit, Moysen et prophetas: illos audiant. Et ille qui 
nouerat se et fratres suos solebant enim inter se taliaiso 
mussitare fratres infideles, eloquia diuina irridentes, cum 
audissent aliquid dictum in lege uel prophetis, quod pertine- 
ret ad aeterna supplicia deuitanda et ad aeterna praemia 
concupiscenda, dicere inter se mussitando: Quis inde sur- 
rexit? quis inde uenit? quis nobis quid ibi agatur narrareiss 
potuit? Ex quo patrem meum sepeliui, uocem ipsius non 
audiui. Hoc ille sciens, talia se solere sermocinari infideli 
corde et ore cum fratribus suis, hoc petebat, ut f ieret quod 
illi non factum dicebant, et ideo diuina eloquia contemne- 
foi. 149 bant. Et ille: Eat, inquit, || hinc aliquis, et dicat illis. Eti9o 
pater Abraham: Habent ibi Moysen et prophetas: ipsos 
audiant. Et ille memor colloquiorum suorum: Non, pater 
Abraham. Tamquam diceret: Ego scio quid solebamus lo- 
qui. Non, pater Abraham: noui quid dicam, noui quid 
petam. Contemtor pauperis, sero misericors, misericordiam 195 
in fratres suos fieri uoluit, quam sibi ipse non fecit. Non, 
inquit, non, pater Abraham: non credunt Moysi et prophe- 
tis. Ego scio, talis fui: sed si quis ad illos ex mortuis 
ierit, ipsi credunt. Et pater Abraham: Si Moysi et pro- 
impH phetis non credunt ludaei enim erant, nee diceret pater 200 
uae. Abraham, nisi ludaeus. Respondit ergo pater Abraham: 
Si Moysen et prophetas non audiunt, nee si quis a 
mortuis resurrexerit, persuadebuntur. Factum est, im- 
pletum est: Moysen et prophetas non audierunt, resurgentem 
dominum contemserunt. Quomodo enim contemtores Moysi 205 
et prophetarum extiterunt, sic resurgentem a mortuis domi- 
num audire noluerunt, contra quern falsos testes emerunt. 
Damus uobis, inquiunt, pecuniam illis custodibus se- 
pulcri et dicite, quia nobis dormientibus uenerunt 
discipuli eius et furati sunt eum. Testes dormientes, 210 
emti, corrupti, suam uitam negantes, aliena furta somniantes! 
Si uigilabatis, quare fures non tenuistis? Si dormiebatis, 
quod factum est unde uidistis? 

132 



XXX. De natale sanctorum Scillitanorum 

5. Probauimus, quantum arbitror, non in diuite illo diui- 

215 tias accusatas, sed impietatem, inf idelitatem, superbiam, cru- 
delitatem. Audi maius documentum, non esse diuitias accu- 
satas. Quo demersus est diues? In inferno tormentorum. 
Quo leuatus est pauper? In sinu Abrahae. Vide pauperem 
in sinu Abrahae: Abraham suscepit, ille susceptus est. Ipse 

220 Abraham, qui fuit patriarcha fidelis. Adde et, quod dice- 
re<m>, lege in libro Geneseos diuitias Abrahae, aurum, ar- sinus 
gentum, pecora, familia<m>: abundabat Abraham. Quid S u z p .ram" 
accusas diuitem? Diues suscepit pauperem. Nos ergo absit suscepit 
ut diuitias accusemus, nee tamen ideo auaritiam aedif icamus. 

225 Non dicat diues, quia pro illo locutus sum; non dicat diues, 
quia eius consolator esse uolui. Timuit enim in commemora- 
tione euangelii: cum audisset diuitem praecipitatum in poe- 
nas | infernas, timuit. Securitatem dedi. Non timeat diuitias, H9 v 
sed uitia: non timeat copiam, sed auaritiam: non timeat facul- 

23otates, sed cupiditates. Habeat sicut Abraham, et habeat cum 
* j fide: habeat, possideat, non possideatur. Dicet mihi aliquis: 

j Et quomodo habuit Abraham? Vis nosse quomodo habuerit 

Abraham? Quid apud ilium erat? pietas: quid? fides: quid? 
oboedientia: quid? interiores diuitiae. Vis nosse? uis comme- 

235morata lectione cognoscere? Omnis homo quicquid excusa- 
biliter se congregare arbitratur, filiis suis seruat. Cum ergo 
omnes homines diuitias suas filiis suis seruent, et qui filios 
non habent, uim patiantur, quia non habent quibus relinquant 
quod congregauerunt; cum ergo manifestum sit, omnes homi- 

240 nes plus amare filios suos quam diuitias suas, plus amare 
quibus seruant quam quod seruant, uis nosse quomodo Abra- 
ham habebat illam hereditatem? Lege quomodo iussu dei 
contemsit heredem. Pone ante oculos diuitem patrem: ibi qui 
seruat, ibi quod seruat, ibi cui seruat. Appende utrumque, 

245distribue merita, ordina amorem. Utique pluris habebat eum Abraham ue re 
cui seruabat, quam ilia qua<e> seruabat. Si huic diceret do- '""' mtus 
minus lesus Christus, Si uis perfectus esse, uade, uende 
omnia quae habes, et da pauperibus, et habebis the- 
saurum in caelo, et ueni, sequere <me>, credo, sicut 

133 



S. Augustini tractatus 

ille diues in euangelio, etiam Abraham tristis abscederet. 250 
,Dimitte diuitias' tristis audiret, qui ,Immola mihi heredem* 
laetus audiuit? Immola mihi unicum tuum, dilectum f ilium 
tuum: quern dedi, da mihi. Non dubitauit, non haesitauit, 
non deuotionem tristitia nubilauit, nee immolaturus, nee 
immolandus: nam nee ipse puer sub patris gladio trepidauit. 255 
Ductus est gaudens a gaudente, ligatus est, arae inpositus 
est, nee cunctatio fuit: leuata est pa*tris armata dextera, nus- 
quam trepida, nusquam infirma, nee ante deposita nisi illo 
iubente quo iubente fuerat erecta. Ecce quomodo habete, 
et quicquid potueritis habete; non ut cupiditates nutriatis, 260 
sed ut pietates perficiatis, et diem nouissimum securi expec- 
tetis: uere diuites, intus diuites; foris ut potueritis, intus 
ut iussi fueritis. Habes? Dominus dedit. Perdidisti? 
Dominus abstulit. Gaude, quoniam, qui abstulit, non se 
foi. 150 abstulit. || An tibi non sufficit, qui te facit? Sicut domino 265 
placuit, ita factum est. Die, quid times? Cum tu sis 
malus, et ille bonus, tibi placet bonum, et illi malum? Non 
potest fieri. Crede bonum esse, quod placuit bono. Sicut 
domino placuit, ita factum est: sit nomen domini 
benedictum. Scimus quia diligentibus deum omnia2?o 
cooperantur in bonu'm. 



1 Vide Praefat. ad n. LXXVIII. 2 NOBARUM G. 8 fortitude 
mea] cf. Ps. 117, 14 et al. 9 uirtus me,aj Ps. 17, 2. 11 lascjuus] ex 
lascibus s. I. corn 18amauit]u item' ex b corn perdet] pro perdit? 
22 lucrum] Phil. 1, 21. 26 beruiatur G. 27 quot] conieci; quod G. 
29 uerbi gr. triginta anni] cf. supra Tract. XII, 1. 74. 35 externo G. 
fugitiuo] ex fugitiibo 36 externus prode] e post. exp. 39 sq. 
dies...deus] cf. supra Tract. XVIII, 1. 6 sq. 39 ;ad te] 1 loco ex atte, 
ut uidetur, postea uero nescio quae litterulae inscite superscriptae sunt. 
46 dubitabit 50 eius] Ps. 115, 15. 56 nouit] u ex b s. 1. corr. 62 
confirmabit. .. sanabit G, post. s. 1. corr. 62 spiiritu 63 corpusj in 
ras. 64 quod] ita G compendio. non habent] Luc. 12, 4. 66 cada- 

134 



XXX. De natale sanctorum Scillitanorum 

beribus corr. 69 quid] plane hoc loco, cabere, s. 1. corr. cauere. 
70 durae et stolidae 73 gehennam] Luc. 12,5. 83 te?J Ioh.19,10. 
86 curabit, s. I. corr. 89 h'abesj scripsi; h'ab'eres G. 97 desupfer] 
IoW. 19, 11. 102 fortissima femin'a] i. e. martyr. Donata. h ! ottore G. 
103 timoremj m s. I. suppl. deo] Passio Scillitan., ed. Robinson, p. 114. 
su;a suis) conieci; suauis G, post, suas uis corr. 106 deum] I Petr. 
2, 13. honore G. 109 manu sumus] ex manus sunt emendaui. 110 
nostrij Sap. 7, 16. Ill qua] quam' G. 116 urguet] ita G. 117 sqq. 
aput 117 externo. 118 enfmj s. I. add. 120 lumen] Ps. 35, 10. 
129 in sinu Abrachae. 130 sepultus est] Cue. 16, 22; post. s. 1. temere 
add. in inferno. 131 nee sepult'us est] idem suggerit Aug. Serm. 
14, 13: ,'Contigit enim mori inopem ilium, et aufetri ab' angells in sinUni' 
Abrah'ae; m'ortuus est autem diues, et sepultus est. Nam pauper forte nee 
sepultus.' 132 reficifbatur G. 133 diliciae 134 equidetn} pro 
et quidem? 144 aepUTabatur cottidiae 155 audi'ant. 'aput. 
160 tuaj Cue. 16, 25. 161 infidelitas] haud cunctanter emendaui hixts 
uersum 152 supra, itemque quod mox Tegifur T. 215; infeficftsrs G. 
168 in] praepos. om. G ob concursum syllabae seq. 174 misericordiam] 
Fac. 2, 13. 175 rogabit, post. s. T. corr. 179 audiant] I!uc. 16, 29. 
180 sues] post haec sententia manet intemtnta Usque uers. 187. 181. 
184 mussftare . .'. mussit'ando] s prior utrobique exp, T83 supTl- 
ria 189 dicebantT n s. 1. suppl. 199 ipsi dredunt], pro credent? 
Die. 16, 30. 200 non cred'unt] iterum uerborum consequentiae sententia 
alfera interponitur. 208 inquiunt] scripsi, inqurt G; ubi notandum 
uerba damns uobis, inquiunt, pecuniam' a fextu euangeTico abesse, 
apud. August, uero, Enarr. in Ps. 63, n. 15, eadem omnino reperiri. 209 
nobis] et recte quidem G. 210 eum] MattW. 28, 13. 217 quod emer- 
sus 217 sq. notas interrogandi adposUi. 220 quod dicerem] confeci; 
quod dicer e G in quo hoc Toco sensus identidem uacilla't. 221 
Geneseos] 13, 2. a'uru'm] ex auro corr. 222 pecdora, famlTia 
238 patiuntur G. 246 qUae] scripsi; qua, m in fine del. G. 249 
sequere me] om'. me G; Matth'. 19, 21. 255 supplatr'is. trepidabit, 
b in u s. 1. triut. 259 iuuente. 261 pietates] conieci; pietatis G, 
post. corr. pietatem. perfaciatis. 262 uelrie] ex uiri s. I. corr. 265 
facit] pro fecit? 266 factum est] lob. I, 21. 271 bonum] Rom. 8, 28. 



135 




DE NATALE 
SANCTORUM MARTYRUM 

eatificamus martyres sanctos prae ce<te>ris homi- 
nibus, qui aduersus peccatum usque ad sanguinem 
certauerunt; beatificamus autem, quia pro tieritate 
mortem subierunt, et moriendo uitam inuenerunt. 5 
Non enim morerentur, nisi peccasset homo; nam homo si 
mandatum seruaret, uiueret. Mortem illi <de>us comminatus 
est, si peccaret: timore ergo mortis debuit abstinere a de- 
licto; sed magis credidit fallenti serpenti, quam creator! 
consulenti. Deo non credidit, et inuenit quod non credidit. 10 
Natura ergo ui sua incurrit in mortem: et quantum in ilia 
est, obluctatur, ne moriatur; sed moritur nolens, quia pec- 
cauit uolens. Neque enim primus homo peccando mortem 
contemsit, sed, etiam si peccaret, moriturum se esse non 
credidit. Dictum illi est, Noli tangere: si tetigeris, mortei5 
Adam morieris. Numquid dixit ille, Tangam, et moriar? Num- 
Quid ait apud se, Mortem mihi minatus est deus, ut de 



Deo monem ar fo ore jn a non gustem: gustabo magis, et quid in eo cibo 

comminanti non J * 

credidit. sit experibor; et si mors fuerit consecuta, quid ad me? Non 
hoc dixit: quia superbia et curiositate peccare uolebat, sed 20 
natura mori nolebat. Denique etiam ipse serpens, immo 
in serpente diabolus, peccati suasor, fidei euersor, non illi 
abstulit timorem mortis contemtu mortis. Non enim ait 
illi in male suadendo: Mori times: et quid est mori? Non 
est malum mors, sine causa times quod malum non est. 25 
Non hoc ei dixit: sciebat enim quantum uoluntas mortis 
a natura ab<h>orreret. Sed quid ei dixit? Non morte 
moriemini. Non contemtum mortis persuasit, sed fidem 
mortis tulit. Fecit ergo quod illi persuasum est, non quia 
mortem contemsit, sed quia se moriturum esse non credidit. 30 
Secuta est mors peccantem: genuit nos, non qualis creatus 
foi. 154 erat, sed qualis peccando f actus fuerat. Nati sumus, || de 
transgressore trahentes culpam et poenam. Venit unus contra 
unum: quiaperunumhominem mors, et per unum horn i- 

136 



XXXI. De natale sanctorum martyrum 

asnem resurrectio mortuorum. Sicut enim in Adam om- 
nes moriuntur, sic in Christo omnes uiuificabuntur. 
Venit ergo unus contra unum: nee eo modo uenit, quo uene- 
rat cui subuenit; sed uenit ex uirgine, uenit sine libidine, 
uenit conceptus non cupiditate sed fide. Venit ergo unus 

40 contra unum. Ut subueniret homini, aliquid assumsit ex 

genere; sed non totum assumsit, quod habe<b>at cui sue- 

currit. Venit ergo, et inuenit nos iacentes in culpa et poena: 

suscepit ille solam poenam, et culpam soluit et poenam. 

2. Suscepit ergo dominus Christus, non solum uerbo, 

45 sed etiam exemplo suo, martyres exhortandos, ne timerent 
mortem. Non talis fuit Christi exhortatio, qualis serpentis 
seduc<t>io. Serpens enim dixit: Si peccaueritis, non morte 
moriemini. Christus dixit: Si peccaueritis, morte moriemini. 
Quid est, Si peccaueritis, morte moriemini? Si me negaue- 

soritis, immo si me non negaueritis, moriemini. Sed nolite 
timere eos, qui corpus occidunt. O homo, noli timere 
modo eos, qui corpus occidunt. Tune debuisti timere mor- 
tem, ne uenires in mortem; tune mortem si timeres, in mor- 
tem non uenires: modo si mortem timueris, a morte libera- 

55beris. Sed dimitte diaboli seductoriam suasionem. Ipse do- 
minus deus noster aliud dixit tune homini, aliud dicit modo. 
Tune illi dixit, Noli peccare, ne moriaris; modo illi dicit, 
Morere, ne pecces. Tune illi dixit, Peccando uenis ad mor- 
tem; modo illi dicit, Moriendo peruenis ad uitam. Ergo 

eo poena peccatoris factum est instrumentum uirtutis: tune 
audiendo diabolum illi mortui sunt, modo nos moriendo pro 
ueritate diabolum superamus. Quid te extollis, captiuator Peccando 
meus? De tuo te uinco. Peccatum suasisti, et mortis fidem * 
abstulisti: dixisti, Non morieris; credidi, et mortuus sum. riendo peruenit 

65 Suasisti, fefellisti, decepisti, tenuisti, in mortem male suadendo 
misisti; sed moriendo Christo perdidisti, quos possedisti. Non 
est uride terreas, quando mors ipsa suscipitur, ne peccetur, 
quae timeri debuit, ne peccaremus. Contra uenenosos su- 
surros tuos martyr cantat: Psallam deo meo, quamdiu 

7ouiuo. Ergo cum mor |tuus fueris, deo non psallis? Immo 154 

137 



nunc mo- 
3 peruei 
ad uitam. 



S. Augustini tractatus 

tune magis psallis, quam diu uiuis. Modo enim non est 
diu, quod finem habet. Ego non dicerem diu uixisse nee 

qu habet em ipsum Adam, si hodie mortuus esset: quid enim prodessent 
temper a longa praeterita, cum essent praeterita? Diu uixit, 
tamen uixit: sed si uiuit die mihi, et si quod uiuit finem non 75 
habebit, et dico quia diu est. Nos Christiani, quibus pro- 
mittitur uita aeterna, non debemus intellegere quod intellexit 
neseio quis auctor paganorum, qui dixit: .Quid est enim 

HOC Christian* hoc ipsum diu, in quo est aliquid extremum? Tolle 

melius quam /.. , .. , ., , . . . 

- finem, et agnosco dmturnitatem; si autem appoms nnem,80 



gunl conuinco breuitatem. Ergo psallam deo meo, quamdiu uiuo. 
Sic debemus accipere ipsum diu, ut uere sit diu, Quamdiu 
uiuo. Ergo semper quia uiuo, refer ad illud: Beati qui 
habitant in do mo tua, in saecula saeculorum lau- 
dabunt te. Hoc praemium sancti martyres amauerunt, etas 
amando uitam mori uoluerunt. Quia ergo patienter mortui 
sunt, amasse illos putatis mortem. Absit, uitam amauerunt, 
uitam desiderauerunt: uiuere sine morte uoluerunt, qui mori 
pro uita elegerunt; contemserunt quod non est diu, ut per- 
uenirent ad diu. 90 

3. Qualis est autem persecutor, qui uenit, et dicit, Nega 
Christum, si non uis ut occidam te? Bropter uitam negabo 
uitam? propter breuem uitam negabo aeternam uitam? Quid 
si tu mihi hodie parcis, et eras me febris occidit? Qui<d> 
mihi minando mortem uis tollere fidem? Si me occidat fe-95 
bris, fidem non tollit. Vita ista, quam te dicis donare, non 
est in tua potestate: non ergo propter illam negabo uitam 
Christum, in potestate habentem et mortem et uitam. Ergo 
eum negabo, qui quamdiu uult hie uiuo, non quamdiu hie 
uis tu? Et cum hie desiero uiuere, ad ilium uenio, ubi nonioo 
est nisi uiuere. Ecce, si non negaueris, occido te. Scio quis 
s amara mar- loquitur, per te modo mihi dicit: Nega, et non moreris. 



-ipsi c'hristo.' Prope hoc et tune mihi dixit: Tange, et non moreris. Nolui 
tune, modo caueo te. Ergo qualiscumque dulcis est uita ista, 
et nemo earn uult f inire aerumnosam. Si usque adeo dulcis 105 
est qualiscumque uita, qualis est ilia uita, fratres mei? Atten- 

138 



XXXI. De natale sanctorum martyrum 

dite martyrum gloriam: nisi mors amara esset, martyrum 
gloria nulla esset. Si nihil est mors, quid magnum martyres 
contemserunt? Attendite ipsum dominum: Maiore<m> hac 

nocaritate<m> nemo habet, quam ut animam suam po- 
nat||pro amicis suis. Et ille qui potestatem habebat po-foi. 
nendi animam suam, et potestatem habebat iterum sumendi 
earn, tamen ut in se nos transfiguraret, Tristisest, inquit, 
anima mea usque ad mortem. Petro etiam beato, Cum 

msenueris, inquit, alter te cinget, et fer<e>t quo tu non 
uis, etiam cum senueris. Qualis est ergo uita beata, si necesse 
est ut ametur et misera? Actio uitae huius, quae sic amatur, 
quae est? Cupere, timere, sperare, falli, laborare, aegres- 
cere: uera tristitia, falsa laetitia: fundere orationes, timere 

120 temtationes. Qualis haec uita? quis eius aerumnam quauis 
eloquentia describere potest? Amatur tamen. Actio autem 
uitae illius, quae est? Non eo longius, non diu describam: 
Psallam deo meo, quamdiu uiuo. 

4. Amatores uitae fuerunt martyres, ideo fuerunt mortis 

125 toleratores. Verumtamen, fratres mei, tarn dulcis est uita Martyres, 

i r> 111*11 i amatores. 

ista, foeda, aerumnosa, tarn dulcis est, ut non earn possent 
martyres pro ueritate et pro aeterna uita contemnere, nisi illo 
adiuuante qui iubebat ut contemnerent. Contemnit plerum- 
que mortem etiam cupiditas, sed ubi non est sanitas: uitium 

i3ouitio premitur, cupiditas enim de isto saeculo est. Nolite 
diligere mundum, neque ea quae in mundo sunt: si 
quis dilexerit mundum, non est caritas patris in illo; 
quia omnia, quae in mundo sunt, concupiscentia car- 
nis est, et concupiscentia oculorum, et ambitio sae- 

i35culi. Contemnunt plerumque homines mortem per concupis- 
centiam carnis; contemnunt mortem per concupiscentiam 
oculorum, contemnunt mortem per ambitionem saeculi: sed Mrtis co 

... , t j~\ 1 ! i J. a l' US CX 

omnia ista de saeculo sunt. Qui contemnit mortem propter curtate, aims 
caritatem dei, nullo mode ,id potest implere sine a<d>iutorio pro Dei caritatc 
i4odei. Deriique et ipse martyr cum diceret, Psallam deo meo, 
quamdiu uiuo, et aeternam uitam meditaretur, incitatus 
etiam conuertit se, et ait: Nolite fidere in principes. Ne, 

139 



S. Augustini tractatus 

quando tibi parcit princeps, fidas in eo: princeps principum 
deus ipse te a<d>iuuet, ut fidas. Fidus esto de fide: et noli 
fidere in principes, et in filios hominum, quibus nonus 
est salus. Ergo nee in te, quia domini est salus. Nam tu 
quid sis per te ipsum, et quantum attinet ad te ipsum, uis 
i55 v nosse? Exiet spiritus eius, et reuerteturj in terrain 
suam: in ilia die perient omnes cogitationes eorum. 
Ecce quod es tu, si in te non sis nisi tu. Quia ergo noniso 
debes fidere in filios hominum, quibus non est salus 
salus enim eorum non est in eis ab eis; unde dictum est, 
Domini est salus, et super populum tuum benedictio 
tua si non fidis in hominibus, quibus non est salus, nee 
in te fidere debes, quia homo es, cui non est salus. 155 

5. Responde nunc, et die mini: Si non fido in me, 
non ergo ego contemno mortem; non ego impleo praeceptum, 
ne Christum negem. Beatus, cuius deus lacob a<d>iutor 
inis merito est. Tu quidem mortem contemnis: tu credis, et praeceptum 

Dei adiutorium , . . , . . . . 

. imples: tu minas persecutorum calcas: tu uitam aeternamieo 
ardentissime diligis et desideras. Verum est quia tu: sed 
beatus, cuius deus lacob adiutor est. Tolle adiutorem, 
non inuenio nisi desertorem. Desertor Adam, a<d>iutor 
Christus. Quid ille deserter, nisi quod ei dictum est, Terra 
es, et in terram ibis? Exiet spiritus eius, et reuertetur in 165 
terram suam. Adiutor autem subiit mortem, et docuit contem- 
nere quod suscepit. Et ait mihi adiutor: Peccatum times, sed 
ideo uis peccare, ne moriaris. Ecce patior quod times. Quod 
times patior; illud time, quod non facio. Quid times? Mor- 
tem. Ecce patior. Illud time, quod non facio, peccatum. Qui no 
peccatum non fecit, nee inuentus dolus in ore eius. 
Noli ergo facere quod non fecit, et noli timere quod passus 
est. Mortem enim non facturus es, sed passurus: factum 
tuum time, non passionem tuam. Time quod facis uolens, 
non quod pateris nolens: non te occidit mors, si non sis tibi 175 
mors. Verumtamen nee ipsa esset, si peccatum non fuisset. 
Contemnenda est, uerum est, calcanda est, transitoria est: 
quareuelipsa? Utinam sola ipsa! Quid est, Utinam sola ipsa? 

140 



XXXI. De natale sanctorum martyrum 

Utinam sola prima mors soluens spiritum a carne. Timete 

isosecundam mortem, ubi non dirimitur anima a carne, sed tor- 

quetur anima cum carne. Nolite timere mortem transeuntem, 

timete permanentem: nulla est peior, quam ubi non moritur 

i- j j. 11 x J.M j. p eior ' quam ubi 

mors. Timendo mortem uolebas peccare: peccatum tibi inter- non 

iorem hominem occidit; ipsa<m> uita<m> carnis tuae occi- inors 
iss dit peccatum. Denique mors ilia corporis non seque<re>- 
tur, nisi mors animae praecessisset. Deseruit anima deum 
uolens, et deserit carnem nolens. Dominus tamen non car- 
nemdeseruit nolens: quando uo || luitmortuus est, quia quan- fo1 - 156 
do uoluit natus est. Sed ut quid hoc? Ne tu 'timeres, ecce 
iQOtotum factum est. Et timemus mortem: timemus mortem, 
quasi euasuri mortem. Time quod potes euitare, id est pecca- 
tum. Potes euitare peccatum, mortem non potes; et tamen 
plus timetur quod euadi non potest, quam quod euitari 
potest. Agnouimus nos, uidimus nos, inspeximus nos: gema- 
195 mus in nobis, fu'ndamus orationes, ne intremus in temtatio- 
nes. Non de nostris uiribus ad ista uincenda praesumamus: 
Beatus enim, cuius deus lacob adiutor est, spes eius 
in domino deo eius; non in se ipso, quia homo est. Sed 
maledictus omnis, qui spem suam ponit in homine. 

1 Vide Praefat. ad n. LXXXII. MARTYRUM] num. II. add. G. 
2 beatificamus mar tyres] cf. August. De discipl. christ. c. 12, n. 13: 
,nonne martyres beatificamus?' ceteris] ceris 7illi deus] conieci; 
illius G. 16 morieris] cf. Gen. 2, 17. 18 cybo 19 experibor] 
insolens dictio pro experiar, qua tamen usus est August. Quaest. in 
Heptat. lib. 1, qu. 39: ,sciam, id est, hoc ipsum experibor/ quid ad me] 
conieci; quidemme G. 23 contemtum 27 aborreret. morte] m in 
fine del. 28 'moriemini] Gen. 3, 4. 31 peccantem] n s. 1. suppl. 
33. 37. 39 unus contra unum] fort, imitatione Eccli. 33, 16 ,unum contra 
unum'. 36 uiuificabuntur] I Cor. 15, 21. 22. 41 h'ab'eat 42 poe- 
na] o s. 1. suppl. 47 seducio. non morte] m in fine del. 51 occi- 
dunt] Luc. 12, 4. 54 liberaueris 56. 57. 59 dicit] dicet trino loco. 
67 nee peccetur. 70 uiuo] Ps. 145, 2. 79 extremum?] Cicero, 
Marcell. 9: ,Quid enim est omnino hoc ipsum diu, in quo est aliquid ex- 
tremum?' Quae sententia saepissime ap. August, occurrit: cf. indicem 
Maurinianae editionis ad uocem ,diu'. 81 brebitatem 83 illud] il- 

141 



S, Augustini tractatug 

lm Q. 85 te] Ps. 83, 5. 94 qui mihi 98 potestate] m in fine del. 
109 maiore h. caritate. Ill suis] loh'. 15, 13. 113 earn] loh. 10, 18. 
114 mortem] Matth. 26, 38. 115 ferert] fert O. 128 aiubante 134 
saeculi] I loh. 2, 15. 16. 139 potest] post G. aiutorio 141 inci- 
tatus] conieci, imitatus G; cf. Enarr. Ps. 145, n. 9: ,Monet enim nos 
iam impletus tanto spiritu iste, et dicit . . . Nolite confidere in principes/ 
142 principes] Ps. 145, 2. 144 aiubet 146 salus] Ps. 145, 3. do- 
mini est salus] Ps. 3, 9; cf. Enarr. Ps. 145, n. 9: ,Ab illb ergo mihi 
salus, qui est super omnia; quia Domini est salus. Tu inter filios homi- 
mun' etc. 147 at te ipsum 149 eorum] Ps. 145, 4. 154 tua] Ps. 3, 
9. 158 adiutor est] aiutor G; Ps. 145, 5. 163 aiutor 165 ibis] 
Gen. 3, 1'9. 171 eius] I Petr. 2, 22. 184 ipsa uita 185 seqiietur 
195 temtationes] Matth. 26, 41. 198 eius] Ps. 145, 5. 199 nomine] 
Hier. 17, 5. , 

DE ORDINATIONE EPISCOPI 

Jodie caritati uestrae, ex quo nos deus dignatus est 
perducere ad uos, tertius redditur sermo: sed prae- 
terito biduo hoc audistis, quod ad uos maxime per- 
tineat: hodie quippe uobis in dono et misericordia s 
dei episcopus ordinatur; hoc itaque debemus loqui, quo et 
nos ipsos exhortemur, et ipsum informemus, et uos instrua- 
seruus mus> Debet enim. qui praeest populo. prius intellegere se 

debet esse mul- < 

seruum esse multorum. Et hoc non dedignetur: non, inquam, 
dedignetur seruus esse multorum; quia seruire nobis nonio 
dedignatus est dominus dominorum. Ex f aece quippe carnali 
subrepserat discipulis domini lesu Christi apostolis nostris 
quaedam appetitio sublimitatis, et fumus elationis ire coepe- 
rat in oculis eorum. Nam, sicut scriptum in euangelio legi- 
mus, nata est inter eos contentio, quisnam eorum esset 15 
maior. Dominus autem medicus praesens repressit eorum 
tumorem. Ad ubi uidit quo uitio uenisset ilia contentio, ait 
illis, et constituens ante se paruulos pueros: Nisi quis f ac- 
tus fuerit ut puer iste, non intrabit in regnum cae- 
lorum. In puero humilitatem commendauit. Neque enim 20 
tales suos uoluit habere mentes, quales habent pueri, cum 
dicit apostolus alio loco: Nolite pueri effici mentibus. 

142 




XXXII. De ordinatione episcopi 

Et addidit: sed malitia infantes estote, ut sensibus 
perfecti sitis. Magna autem malitia superbia, et prima 

25 malitia, initium et origo, causa omnium peccatorum: ipsa de- 
iecit angelum, et diabolum fecit. Superbiae calicem etiam ille 
deiectus stanti | homini propinauit: erexit in superbiam eum, 
qui factus ad imaginem dei; iam etiam indignus, quia super- 
bus. Inuidit, et persuasit, ut contemneret legem dei, et sua 

sopotestate frueretur. Et quomodo persuasit? Si manduca- 
ueritis, inquit, eritissicutdii. Videte ergo, si non superbia 
persuasit. Homo factus erat, deus esse uoluit: assumsit quod 
non erat, perdidit quod erat; non quia perdidit humanam 
naturam, sed perdidit beatitudinem et praesentem et futu- 

35 ram. Perdidit quo erat leuandus, deceptus ab eo qui fuerat 
inde deiectus. 

2. Ideo apostolus Paulus cum inter cetera uirtutes episco- 
pales commemoraret in ea lectione, cum modo legeretur, 
audiuimus, hoc etiam addidit: Non neofi turn, quasi nouum 

40 a fide, ne in superbiam elatus in iudicium incidat 
diaboli. Quid est, in iudicium incidat diaboli? Non 
a diabolo iudicandus, sed cum diabolo damnandus: non enim 
iudex noster diabolus erit; sed quia ipse per superbiam 
lapsus est, et propter superbiam impius factus sempiterno 

45 igne damnabitur. Obseruet, inquit, cui datur locus excelsus 
in ecclesia, ne elatus in superbiam incidat in iudicium, in 
quo<d> incidit diabolus. Alloquens ergo apostolos dominus, 
et confirmans eos in humilitate sancta, postea quam de 
puero proposuit exemplum, ait illis: Quicumque uult in 

souobis maior esse, erit uester seruus. Ecce quia non 
feci iniuriam fratri meo, futuro episcopo uestro, quia eum 
esse uolui et ammonui seruum uestrum. Si enim illi feci, 
mihi prius feci: non enim quicumque de episcopo, sed episco- 
pus loquor; et quod ammoneo, ego ipse timeio, et reuoco in 

ssanimum, quod ipse sanctus apostolus dixit: Non sic curro, 
quasi in incertum: non sic pugno, quasi aerem cae- 
dens; sed castigo corpus meum, et in seruitutem sub- 
icio, ne forte aliis praedicans ipse reprobus inueniar. 

143 



S. Augustini tractatus 

3. Ergo, ut breuiter audiatis, serui uestri sumus: serui 
uestri, sed et conserui uestri: serui uestri sumus, sed omneseo 
unum dominum habemus: serui uestri sumus, sed in lesu, 
sicut dicit apostolus: No's autem seruos uestros per le- 
su m. Per ilium sumus serui, per quern sumus et liberi; ipse 
quippe ait credentibus in se: Si uos filius liberauerit, 
- uere liberi eritis. Dubitabo ergo seruus fieri per ilium, 65 

scopus, sed si . . . . j. A 

per quern nisi liber fierem, in perdita seruitute remanerem? 



Praepositi sumus, et serui sumus: praesumus, sed si pro- 
foi. iss sumus. In quo ergo praepositus episcopus || seruus est, uidea- 
mus. In quo et ipse dominjus. Nam quando dixit apostolis 
suis, Quicumque uult in uobis maior esse, erit uesterio 
seruus, ne indignaretur seruili nomine humana superbia, 
continue consolatus est, et proposito ad exemplum se ipso, 
ad id quod iusserat adhortatus. Quicumque in uobis uult 
maior esse, erit uester seruus. Sed uidete quomodo: 
sicut filius hominis non uenit ministrari, sed mini-75 
strare. Quaeramus quid ministrauit. Si attendamus corpora- 
lia ministeria, uidemus ei discipulos ministrare; sed ipsos 
mittebat, ut escas emerent, ut escas praepararent. Denique 
scriptum est in euangelio, cum propinquaret dies passionis 
illius, discipuli eius dixerunt ei: Domine, ubi uis pare- so 
mus tibi manducare pascha? Et iubet ubi paretur: et 
pergunt, et praeparant, et ministrant. Quid est ergo, quod ait, 
Sicut filius hominis non uenit ministrari, sed mini- 
strare? Audi quod sequitur: Non uenit, inquit, mini- 
strari, sed ministrare, et dare animam suam redemp-ss 
tionem pro multis. Ecce quomodo dominus ministrauit: 
mini- ecce quales seruos nos esse praecepit. Dedit animam suam 
redemtionem pro multis: redemit nos. Quis nostrum idoneus 
es { redemere aliquem? Illius quidem sanguine, illius morte 
a morte redemti sumus, illius humilitate iacentes erecti SU-QO 
mus; sed et nos debemus conferre portiunculas nostras mem- 
bris illius, quia membra illius facti sumus: ille caput, nos 
corpus sumus. Exhortans denique nos apostolus lohannes 
in epistula sua in exemplum domini, qui dixerat, Erit uester 

144 



XXXII. De ordinatione episcopi 

gsseruus, quicumque uult in uobis maior esse; sicut 
filius hominis non uenit ininistrari, sed ministrare, 
et dare animam suam redetntionem pro multis; exhor- 
tans ergo nos ad similitudinem, ait: Christus pro nobis 
animam posuit: sic et nos debemus pro fratrib.us 
looanimas ponere. Ipse etiam dominus loquens post resurrec- 
tionem: Petre, amas me? Respondebat ille: Amo. Hoc ille 
ter dixit, hoc ille ter respondit; et to turn ter dominus: Pasce 
oues me as. Ubi mihi ostendis, quia amas me, nisi pascendo 
oues meas? Quid mihi praestaturus es amando me, quango 
losbmnia expectas a me? Quid ergo facias amando me, habes: 
pasce oues meas. Hoc sernel, et iterum, et tertio. Amas me? 
Amo. Pasce oues meas. Ter enim negauerat timore: ter con- 
fessus est amore. Deinde cum ei dominus oues suas tertio 
commendasset, respondenti et confitenti amorem, et dam- 
no nanti et delenti timorem, continue subiecit: Cum iuuenis 
esses, cinge | bas te, et ibas quo uolebas; cum autemiss* 
senior factus fueris, alter cinget te, et fer<e>t quo 
tu non uis. Hoc autem dixit significans, qua morte 
glorificaturus erat deum. Crucem suam pronuntiauit illi, 
nspassionem suam praedixit illi. Illuc ergo pergens dominus 
ait: Pasce oues meas, patere pro ouibus meis. 

4. Talis debet esse bonus episcopus; si talis non erit, 
episcopus non erit. Quid prode est misero, si Felix uocetur? 
Si mendicum aliquem aerumnosum hominem aspicias, qui 
i2ouocatur Felix, et ei dicas, Veni hue Felix, uade Felix, surge 
Felix, sede Felix, et ille inter omnia uocabula semper infelix; 
huic simile quiddam est, quando episcopus uocatur, et non 
est. Quid ei confert honor nominis, nisi cumulum criminis? sit quod 

/^ , i i , j.^ f\ episcopus 

Quis est autem episcopus, qui uocatur, et non est? Qui gau- 

125 det honore eo magis quam salute gregis dei, qui in ista 

celsitudine ministerii sua quaerit, non quae lesu Christi: 

uocatur episcopus, sed non est episcopus, nomen inane est 

ei. Et uides homines nihil loqui aliud. Vidisti episcopum? 

salutasti episcopum? Unde uenis? ab episcopo. Quo pergis? 

130 ad episcopum. Ut ergo sit quod uocatur, audiat, non me, 

S. Augustini tractatus. 10 145 



S. Augustini tractatus 

sed mecum: simul audiamus, simul in una schola condiscipuli 
ab uno magistro Christo discamus, cuius cathedra ideo est 
in caelo, quia prius crux fuit in terra. Humilitatis ille uiam 
docuit: descendens ascensurus, uisitans eos qui in imo lace- 
bant, et eleuans eos qui sibi cohaerere uolebant. 135 

5. Denique auditu euidentissime percipe. Duo discipuli 
eius fratres, filii Zebedei lohannes et lacobus prae ceteris 
illius sublimitatem concupierunt, et per matrem suam, quia 
ipsi uerecundabantur, dixerunt ei, ipsam inmittentes, quae di- 
ceret illorum desideria: Domine, dixit, f ac ut <in> regno 140 
tuo unus filius meus sedeat ad dexteram tuam, alter 
ad sinistram. Et dominus ad illos, non ad illam: Nesci- 
tis quid petatis. Et adiecit: Potestis bibere calicem, 
quern ego bibiturus sum? Quern calicem, nisi de quo dicit 
propinquans passioni: Pater, si fieri potest, transeat a MS 
me calix iste? Potestis, inquit, bibere calicem, quern ego 
bibiturus sum? Et illi continuo, auidi sublimitatis, obliti 
infirmitatis: Possumus, inquiunt. Et ille: Calicem qui- 
dem meum bibetis: sedere autem ad dexteram uel ad 
sinistram meam non est meum dare uobis; aliis pa-iso 
foi. isQratum est a patre meo. || Quibus paratum est, si discipulis 
non paratum est? Qui illic sedebunt, si apostoli non sede- 
bunt? Aliis paratum est, non uobis paratum est: aliis, non 
superbis. Et bene et ipse humilitatem praetendit, cum diceret, 
Aliis paratum est a patre meo; cum utique ipse praepa-155 
raret, a patre suo dixit praeparari: ne et hie arrogans esse 
uideretur, et non aedificaret ad humilitatem, propter quam 



s, humi- ista omnia loquebatur. Neque enim parat pater, quod non 

litatis doctor ... . . .,. t . , 

t parat films, aut parat films quod non parat pater: cum ipse 
(jicat, Egoctpaterunum sumus; ipse etiam dicat, Quae- 160 
cumque pater facit, haec eadem et filius similiter fa- 
cit. Doctor humilitatis sermone et opere: sermone enim 
semper ab initio creaturae numquam tacuit, per angelos, per 
prophetas, docere hominem humilitatem; docere dignatus est 
etiam exemplo suo. Venit humilis creator noster, creatusi65 
inter nos: qui fecit nos, qui factus est propter nos: deus ante 

146 



XXXII. De ordinatione episcopi 

tempora, homo in tempore, ut hominem liberaret a tempore. 
Venit sanare tumorem nostrum magnus medicus. Ab oriente 
usque in occidentem genus humanum tamquam magnus iace- 

no bat aegrotus, et magnum medicum requirebat: misit primo 
pueros suos medicus iste, et uenit ipse postea, cum a non- 
nullis desperaretur. Quomodo et medicus quando mittit pue- 
ros suos, quasi ad aliquid facile faciendum: cum periculum 
magnum fuerit, ipse uenit; sic magno periculo laborabat 

175 genus humanum, uitiis omnibus inuolutum, maxime a super- 
biae fonte manante: et ideo uenit curare ipsam superbiam 
exemplo suo. Erubesce adhuc superbire, homo, propter quern 
humiliatus est deus. Multum se humiliasset deus, si tantum- 
modo nasceretur propter te: dignatus est etiam mori pro te. 

iso Hie ergo erat in cruce in homine, quando agitabant caput 
ante crucem persecutores ludaei, et dicebant: Si filius dei 
est, descendat de cruce, et credimus ei. Ille autem ser- 
uabat humilitatem, ideo non descendebat: non perdiderat 
potentiam, sed demonstrabat patientiam. Nam ipsum effec- 

iss turn uirtutemque eius cogitate, et uidete quam facile potuit 
de cruce descendere, qui potuit de sepulcro resurgere. Sed 
tibi humilitas, tibi patientia, si non erat demonstranda, non 
erat praecipienda: si autem praecipienda erat uerbo, demon- 
stranda et commendanda erat exemplo. Hoc ergo attenda- 

190 mus in domino: humilitatem eius uideamus, calicem | humi-i59 v 
litatis eius bibamus, ad eum nos artemus, eum meditemur. 
Facile est cogitare sublimitates, facile est honoribus gaudere, 
facile est assentatoribus et adulatoribus aures praebere. 
Ferre conuicium, patienter audire opprobrium, orare pro 

195 contumelioso, hie est domini calix, hoc est conuiuium domini. 
Inuitatus es a maiore? cogita quia talia te oportet 
praeparare. 

6. Apostolus describens episcopum hoc primo posuit: 
Qui episcopatum desiderat, bonum opus concupiscit. 

200 Quid est hoc? Quasi inflammauit omnes ad desiderandum 
episcopatum, et meliores erunt ambitores quam uerecundi, 
et meliores erunt arrogantia quadam sibi etiam indebita 

10* 147 



S. Augustini tractatus 

usurpantes, quam etiam debita timore uitantes? Absit hoc, 
non est istud: non hoc docuit, ut ambiamus ad episcopatum 
peruenire. Sed quid dixit, intendite, si potuero explicare205 
quod sentio. Apostoli sensus est lucidus intellegentibus, 
contra episcopi superbis et ambitoribus caliginosus et obscurus. Hoc ergo 

riomen. non rein, , < . , j*^ . . , . . , , * 

apostolus ait: Qui episcopatum desiderat, bonum opus 
concupiscit. Non est desiderare <episcopatum>, episco- 
patum desiderare: bonum opus concupiscere est. Sed epi-2io 
scopus uult esse, qui non facit bonum opus, sed suum opus? 
Non episcopatum iste desiderat. Hoc est, quod dicebam 
paulo ante: nomen quaerit, non rem. Episcopus uolo esse: 
o si essem episcopus! Utinam esses! Nomen quaeris, an 
rem? Si rem quaeris, bonum opus concupiscis: si nomen 215 
quaeris, potes habere et in opere malo, sed peiore supplicio. 
Quid ergo dicemus? sunt episcopi mali? Absit, non sunt: 
prorsus audeo dicere, non sunt episcopi mali; quia si mali, 
non episcopi. Tu iterum ad nomen me reuocas, et dicis: 
Episcopus est, nam sedet cathedra. Est et faeneus custos22o 
in uinea. 

7. Dixit inter cetera, Unius uxoris uirum: sed quanto 
melius nullius! Quousque progrediendum sit, dixit, ut non 
plus ab una; sed multo melius, si nee una. Filios haben- 
tern obsequentes: ut, si habet, obsequentes habeat; non225 



si nee unam uxo- . ji t i j r-v i 

nee fiiios ut conetur habere, si non habet. Disciplmam emm com- 



mendauit in fiiios, propter domum regendam: Qui enim 
domui suae praeesse nescit, quomodo ecclesiae <dei> 
diligentiam habebit? Ipsius, apostoli uerba sunt. Et quo- 
modo erit sine filiis episcopus, si bonus erit episcopus? 230 
Denique episcopus uester in nomine Christi, adiutus gratia 
foi. 160 Christi, fiiios carnales || habere noluit, ut spirituales habeat. 
Ad uos pertinet digne ei obsequi, digne oboedire, digno 
seruitio seruire; et habebit fiiios obsequentes, pro paucis 
tarn multos, pro terrenis supernps, pro heredibus coheredes. 235 

8. Diximus de episcopis bonis, et de episcopis malis: 
diximus quod esse debemus, et quod esse uitemus, Sed 
quid ad uos, o populus dei? Aliquid et ad uos. Volumus 

148 



XXXII. De ordinatfone episcopi 

enim uos in petra aedif icari, templum deo surgere, ad capien- 

240 dum deum idoneos fieri, spem uestram non in incerto fluc- 
tuate, sed in solido collocare. Qualescumque nos sumus, 
uos securi esse debetis. Equidem bonum est nobis, ut boni 
praepositi episcopi esse debeamus, non tantum uocemur, 
hoc bonum est nobis: talibus enim magna merces promitti- 

245 tur. Sed si non fuerimus tales, sed mali, quod absit, fueri- 
mus, et honores nostros propter nosmetipsos quaesierimus, 
praecepta dei neglexerimus, salutem uestram pro nihilo 
habuerimus, maiora supplicia nos expectant, quam praemia 
quae promissa sunt. Sed absit a nobis, et orate pro nobis: 

250 quanto enim in altiore loco, tanto in maiore periculo sumus. 
Cogitamus enim quam rationem reddamus de obsequiis 
hominum, quam de maledictis hominum. Multi nobis ob- 
secuntur, multi nobis detrahunt, nobisque maledicunt. Plus 
nos faciunt periclitari, qui obsecuntur, quam qui maledicunt: 

255 obsequium enim hominum titillat superbiam nostram, male- quam maledicos 
dicta hominum exercent patientiam nostram: alibi timeo 
lapsum, alibi munior firmatus. Nam Opprobria homi- 
num, ait mihi quidam seruorum dei, nolite metuere. Dicit 
et dominus lesus Christus: Beati eritis, cum uobis inale- 

26odixerint homines, et dixerint omne malum aduersum 
uos, mentientes, propter me. Nam si qui maledicunt, 
et uera dicunt, non male dicunt, quia uera dicunt; sed male 
dicunt, qui falsa dicunt. Nobis autem quid promisit domi- 
nus? Gaudete et exultate, quia merces uestra copiosa 

265 est in caelis. Auget mercedem meam maledicus meus: 
minuere uult mercedem meam adulator meus. Sed quid 
dicam, fratres? Ut augeatur merces nostra, optare debemus, 
ut maledici sitis? Nolumus malo uestro nostram augeri 
mercedem. Benedici estote, obsequimini; nos periclitemur, 



, , . r\ j i -L cpiscopus 

270 et uos non deminuammi. Quid ergo, si populus incurrat in 
episcopum malum? Dominus et episcopus episcoporum fecit 
securum, | ne spes uestra in homine sit. Ecce in nomine do- 160 V 
mini episcopus uobis loquor: qualis sim ego, nescio: quanto 
minus uos? Quid enim sim ad horam, possum utcumque sen- 

149 



S. Augustini tractatus 

tire: quid quandoque futurus, unde scio? Quomodo praesum- 275 
sit Petrus, et demonstratus est sibi Petrus; aeger se nesciebat, 
sed medicum non latebat. Dixit, praesumsit, ausus est polli- 
ceri: Tecum usque ad mortem. Animam meam pro te 
ponam. Et ille medicus uenam cordis inspiciens: Animam 
tuam, inquit, pro me ponis? Amen dico tibi, prius quam280 
gallus cantet, ter me negabis. 

9. Dominus itaque praestet, a<d>iuuantibus nos orationi- 
bus uestris, et hoc nos esse, et hoc usque in finem perseue- 
rare, quod nos uultis esse, omnes qui nobis bene uultis, et 
quod nos uult esse ille, qui nos uocauit et iussit: adiuuet nos 285 
implere quod iussit. Sed qualescumque sumus, spes uestra 
non sit in nobis. Mihi derogo, ut episcopus hoc loquar: 
gaudere de uobis uolo, non inflari. Omnino quemcumque 
inuenero spem ponentem in me, non illi gratulor: emendan- 
dus est, non firmandus: mutandus est, non stabiliendus. 290 
Si monere non possum, doleo; si autem monere possum, 
iam non doleo. Sicut modo in nomine Christi loquor populo 
dei, loquor in ecclesia dei, loquor qualiscumque seruus dei: 
spes uestra non sit in nobis, spes uestra non sit in homini- 
bus 1 . Boni sumus, ministri sumus; mali sumus, ministri su-295 
mus. Sed boni, fideles ministri, uere ministri. Quod mini- 
stramus, attendite: si esuritis, et ingrati esse non uultis, de 
cuius cellario proferatur aduertite. In quali uasculo tibi 
ponatur, quod tu auidus es comedere, non ad te pertineat. 
In magna domo patris familias, non tantum uasa aureaaoo 
et argentea, sed et fictilia sunt. Argenteum uas est, 
aureum uas est, fictile uas est: tu utrum habeat panem 
attende, et cuius iste sit panis, quo donante ministretur. 
Ipsum aduertite, de quo loquor, quo donante ministratur 
hie panis. Ipse est panis: Ego sum panis uiuus, qui de305 
Doctn, iam caelo descendi. Ministramus ergo uobis Christum pro 



^oTSV^Christo, ipsum sub ipso; ut ipse ad uos perueniat, ipse sit 
mores aucndat. j uc j ex ministcni nostn. Nam si fur est episcopus, numquam 
tibi dicturus est de exedra ista, Fac furtum; sed non est 
tibi dicturus nisi, Noli facere furtum. Hoc enim accipit desio 

150 



XXXII. De ordinatione episcopi 

cellario domini. Sialiquid aliuddicere uoluerit, respuis ilium, 
et dicis: Non est hoc de cellario domini, || tua mihi dicis. foi. i6i 
Qui loquitur mendacium, de suo loquitur. Dicat ergo 
tibi secundum deum: Ne furtum facias, ne adulterium, ne 

aishomicidium; dicat tibi secundum deum, ut timeas, ut non 
extollaris, ut a saeculi amore auertaris, ut spem tuam in 
domino ponas. Haec tibi dicat secundum deum. Ipse si non 
facit, quid ad te? Dominus deus tuus Christus est, securum 
te fecit. Scribae, inquit, et pharisaei in imagine prae- 

saopositorum sederunt cathedram Moysi: quae dicunt, 
f acite: quae autem faciunt, f acere nolite; dicunt enim, 
et non faciunt. Quid ad hoc dicturus es? unde te in iudicio 
Christi excusaturus? Dicturus es: Ideo feci male, quia uidi 
episcopum meum non uiuere bene. Respondetur tibi: Ele- 

325 gisti tibi, cum quo damneris, non cum quo libereris. Ipsum 
imitatus es male uiuentem: quare ipsum imitatus es potius, 
et non me audisti per ipsum? Ego enim tibi in euangelio 
meo non dixeram, ut, quando uides praepositos malos, quae 
dicunt facias, quae autem faciunt non facias? Me per illos 

330 audires, et per ipsos non perires. 

10. Si ergo et mali possunt dicere bona, et nunc re- 
spondeamus Christo, et dicamus, discendi causa, non con- 
temnendi aut exagitandi: Domine, si mali possunt dicere 
bona unde admonuisti, et praecepisti dicens, Quae di- 

335cunt, facite, quae autem faciunt, facere nolite si 
mali ergo possunt dicere bona, quomodo alio loco dicis: 
Hypocritae, non potestis bona loqui, cum sitis mali? 
Attendite rem ligatam, quousque illius adiutorio cernatis 
solutam. Iterum propono quaestionem. Christus dicit: Quae 

340dicunt, facite: quae autem faciunt, facere nolite; di- 
cunt enim, et non faciunt. Quid ergo, nisi quia dicunt 
bona, et faciunt mala? Ideoque quae dicunt, debemus facere; 
quae faciunt, non debemus facere. Alio loco: Numquid 
colligunt de spinis uuas, aut de tribulis ficus? Om- 

345 nis arbor ex fructu cognoscitur. Quid ergo, quomodo 
obtemperabimus? quomodo intellegemus? Ecce uepres sunt, 

151 



S. Augustini tractatus 

spinae sunt. Facite. lubes me colligere uuam de spinis: alibi 
Eam in mins iubes, alibi uetas: quomodo obtemperabo? Audi, intellege. 
Cum dico, Quae dicunt facite, quae autem faciunt fa- 
cere nolite, attende prius quid dicam: Cathedram Moysi 350 
sederunt, dixi. Quando dicunt bona, non ipsi dicunt, sed 
cathedra Moysi. Cathedram pro doctrina posuit: non quia 
cathedra loquitur, sed doctrina Moysi: in memoria eorum est, 
in operibus non est. Quan|do autem ipsi dicunt, quando 
ipsi loquuntur, hoc est, quando de suo loquuntur, quid 355 
audiunt? Quomodo potestis bona loqui, cum sitis 
mali? Nam aliam similitudinem attendite. De spinis nolite 
uuam carpere: non enim potest aliquando uua nasci de 
spinis. Sed non attendistis palmitem uitis crescendo ire in 
sepem, et inuoluere se in spinis, et inter spinas germen pro-360 
mere, botrum summittere? Esuris, et transis, et uides botrum 
pendentem inter spinas: non facis, non carpis. Esuris, et 
carpere uis: carpe, manum diligenter et caute extende: spi- 
uua coin- nas caue, fructum carpe. Sic etiam quando pessimus aut 
. malus homo tibi loquitur doctrinam Christi, audi, excipe, 365 
noli contemnere. Si malus homo est, spinae ipsius sunt; si 
bona dicit, botrus ille est pendens inter spinas, non nascitur 
de spinis. Ergo, si esuris, carpe, sed obserua spinas. Si enim 
facta eius coeperis imitari, dum libenter eum audis, incaute 
extendisti manum: prius in spinas incurristi, quam ad fruc-3?o 
turn peruenisti: uulneratus exis, laniatus exis: non iam tibi 
prodest fructus, qui est de uua, sed obsunt spinae, quae sunt 
de radice propria. Nam, ut non fallaris, attende, unde carp- 
<s>isti fructum: sarmentum ibi est. Dirige oculos in sar- 
mentum, et uide pertinere ad uitem, de uite exire, de uite3?5 
progredi, sed in spinis incurrere. Numquid ergo uitis con- 
trahere debet palmites? Sic et doctrina Christi crescendo et 
procedendo inseruit se arboribus bonis, inseruit se in spinis 
malis: dicitur a bonis, dicitur a malis. Tu uide, unde sit 
fructus, unde nascatur quod te pascit, et unde nascatur quodsso 
te pungit: permixta sunt in publica facie, sed discreta sunt 
in radice. 

152 



Sis 



XXXII. De ordinatione episcopi 

11. Hoc autem attendite, fratres mei, ut aliquid etiam 
dicamus de acriore dolore nostro, hoc attendite, fratres Amor 

385 nostri quare se separarint a nobis. Dicant nobis, quare?^ii 
Mali erant episcopi. Cathedras suas sedebant, cathedras 
Christi sedebant, in unitate Christi erant: ab unitate sepa- 
rari Jion oportebat. Mali erant ipsi: tu faceres, quod dominus 
praecepit, Quae dicunt facite, quae autem faciunt fa- 

390 cere nolite. Quare te a cathedra Christi separasti? Si pesti- 
lentiosus ibi sedit, audires per ilium, non imitareris ilium. 
Et tamen potes probare, cum dicis, Pestilentiosus ibi sede- 
bat? Sed ego te probo pestilentiosum, qui cathedram Christi 
dimisisti. Quod tu dicis, occultum est: quod ego dico, probo. 

395 Separatio tua te || punit, discissio tua te punit. Simul emti foi. 162 
sumus, uno pretio comparati sumus; pretii nostri tabulae 
recitantur, nostrae emtionis instrumentum sanctum est cuan- 
gelium. Aperio, lego. Quid aperio? quid lego? Ubi emti 
sumus, ubi fratres et conserui sumus, ubi in unitate consti- 

400 tuti sumus. Quid enim emerit Christus, non tacuit, ne aliquis 
illi tolleret possessionem suam, et supponeret alienam; pror- 
sus non tacuit quod emit. Aperi tabulas, lege: instrumenta 
confecta sunt, non emit sine scriptura, praeuidit calumnia- 
tores futures; prorsus fecit, quod obiciatur calumniatoribus. 

405 Quod legitur, creditur: legitur autem, uide a quo scriptum, 
uide quo dicente, quibus excipientibus. Dicebat ille, excipie- 
bant apostoli: conscripta nobis relinquerunt. Legamus ergo 
instrumentum, fratres: quare litigamus? Quid si tabulae 
domini nostri, emtoris nostri, tollant a nobis litem? Tu dicis 

4ioecclesiam Christi in Afris et in Africa esse: ego dico eccle- 
siam Christi per omnes gentes diffundi. Ecce ubi quaestio 
est, ecce unde rixa inter fratres. Litigas tu pro parte: litigas, 
ut in parte remaneas. Ego tibi contradico, ut totum possi- 
deas. Intellege litem concordem, intellege litem caritatis. 

415 Non tibi dico, Victus es, recede. Ab initio enim displicuerunt 
domino nostro lesu Christo diuisores hereditatis. Nam prae- 
dicanti in populis ueritatem ait unus de turba: Domine, die 
fratri meo diuidat mecum hereditatem. Et dominus, 

153 



" 



S. Augustini tractatus 

qui noluit confirmare diuisionem, qui uenerat f acere unita- 
tem audiuimus enim et modo in euangelio de ipsa uni-420 

erat tate, Habeo alias cues, quae non sunt de hoc ouili; 

h. 10, o ^ or ^^ me eas a dducere, ut sit unus grex, et unus 

pastor dominus ergo, qui amabat unitatem, oderat diui- 
sionem, ait illi homini: Die, homo, quis me constituit 
diuisorem hereditatis inter uos? Ego dico uobis, Ca-425 
uete ab omni cupiditate. Noluit esse diuisor hereditatis: 
unitatem uenerat congregare, unam hereditatem per terras 
dare. Legantur instrumenta hereditatis ipsius; legantur, ut 
dicere coeperam. Resurrexit a mortuis, ostendit se discipulis 
suis, non solum uidendum, sed etiam tangendum et con-430 
trectandum. Palpate, inquit, et tangite, et uidete quia 
spiritus ossa et carnem non habet, sicut me uidetis 
habere. Putarant enim ilium spiritum esse, non corpus; 
i62 v fantasma esse, non ueritatem. Et cum adhuc | prae gau- 
dio mirarentur, ait illis: Non sciebatis quia, cum435 
essem adhuc inter uos, haecdiceb am uobis, quiaopor- 
tebant impleri omnia quae scripta sunt in lege Moysi 
et prophetis et psalmis de me? Quid est hoc? quid est 
scriptum de illo in lege et prophetis et psalmis? Audi. Quia 
oportebat Christum pati. Credo, inquit. Merito, fratres:44o 
attendite cetera. Tabulas dominicas lego, instrumentum uel 
potius testamentum hereditatis nostrae lego; legamus, in- 
tellegamus: quare litigamus? Ecce lego, audi cetera. Opor- 
tebat Christum pati. Credis mecum? Credo, inquit. Et 
resurgere a mortuis tertio die. Credis mecum? Credo 445 
plane. Crede et cetera, et finita est discordia. Quid est illud 
in ceteris? Et praedicari in nomine eius paenitentiam 
et remis<s>ionem peccatorum per omnes gentes, in- 
cipientibus ab Jerusalem. Ecce quod lego, haec est eccle- 
sia Christi: Per omnes gentes, incipiens ab Jerusalem. 450 
Tene illam mecum, et tolles discordiam. Si in ilia non eris, 
in parte eris. Damno tuo uincis, lucro tuo uinceris. Agnosce 
quia uictus es, et tenebis illam mecum per omnes gentes 
diffusam, incipiens ab Jerusalem. Tabulae dominicae legun- 
tur euangelium dominicum loquitur: quid mihi calumniaris, 455 
quia ego incendi tabulas istas? Quis debet credi quod in- 
cenderit illas: qui illis oboediuit, an qui illas contemnit? 

154 



XXXII. De ordinatione episcopi 

Quicumque incenderit, undecumque prolatae sint, legamus, 
audiamus, faciamus, concordemus; dimittamus praeterita 

460 praeteritis, transeuntia eis qui transierunt relinquamus. 

12. Aduocatus ipsorum, defensor ipsorum in mediis 
gestis collationis nostrae clamauit in angustiis: Nee causaoestacoiiaoni s 
causae, nee persona personae praeiudicat. Peccauit ^n* 8 '^ 8 ' 8 
Caecilianus? Immo non peccauit Caecilianus, sed pone pecca- 

465uerit Caecilianus; audi certe defensorem tuum. ,Nec causa 
causae, nee personae persona. Non praeiudicaret uni per- 
sonae una persona: et praeiudicabit finibus terrae? praeiudi- 
cabit hereditati Christi eunti per omnes gentes, incipientibus 
ab Jerusalem? Peccauit Caecilianus: numquid ideo mentitur 

4?oChristus? Et tamen non peccauit Caecilianus; sed tu non 
uis esse bonus Christianus. Quid ad me de homine? Hoc 
uobis loquebar, ad hoc uos aedificabam. Spes mea non est 
in Caeciliano, spem meam non posui in homine. Si bonus 
fuit Caeci || lianus, congratulabor bono fratri; si malus fuit, f i. 153 

475 ego iudex non sum de occultis fratris. Ergo paululum hono- 
rificentia sequestrate Caeciliano et memoria eius, dominum 
meum interpello, ego interpello Christum contra fratrem 
meum. Non quomodo ille: non ei dico, Do mine, <dic> fra- 
tri meo diuidat mecum hereditatem; sed dico, Domine,cari<asnumeroso 

480 die fratri meo teneat mecum hereditatem. Ergo quod inter- 
pellaui dominum contra fratrem meum, non est contra fra- 
trem meum, sed pro fratre meo: nolo ilium exheredem, nolo 
solus possidere; scio enim quia quod possideo non fiet angu- 
stum, si multi mecum possideant. Quod possideo, caritas 

485uocatur, quae numeroso possessore amplius dilatatur. 

1 Vide Praefat. ad n. LXXXIV. EPISCOPI] num. I. add. G. 
7 uosj scripsi; nos Q. instruamus] haec Caesarius imitatus est in clau- 
sula additicia Serm. August. 340: ,Et ideo hoc debemus loqui, quod et 
nosmetipsos cohortari, et uos possit instruere/ 16 maior] cf. Luc. 22, 
24. 19 caelorum] Mi IS, 3. 22 dicit] pro dicat? 24 sitis] I Cor. 14, 
20. 27 propinabit G. 28 qui factus] supple erat aut aliud quid simile. 
31 dii] Gen. 3, 5. 38 cum] quam ante h. uerbum excidisse suspicor. 
39 neoffitum 41 diaboli] I Tim. 3, 6. 47 in quo G. 50 seruus] 
Matth. 20, 26. 56 pugno] ex ptignor corr. ; porro eundem locum Au- 
gustinus alibi commemorans uerbo pugillor saltern quater usus est. ce- 

155 



S. Augustini tractatus 

dens G. 58 inueniar] I Cor. 9, 26. 27. 62 seruos uestrosj post, 
serui uestri perperam corr. Ies:um] II Cor. 4, 5. 65 eritis] Ion. 8, 
36. 73 adhortatus] est s. 1. absque causa add. 76. 86 minis trab'it 
81 pascha?] Matth. 26, 17. 86 multis] Matth. 20, 28. 89 rede mere] 
in redimere post mut. 92 capud 98 assimilitudinem 100 po- 
nerel I loh. 3, 16. ipse e. dominus loquens] in ablatiuum absol. 
nequicquam corr. 102 to turn] postmodum exp. 103 me as] loh. t21, 15. 
16. 17. 112 feret] fert Q, ut saepe supra. 113 glorificaturus] o in 
a post. corr. 114 deum] loh. 21, 18. 19. pronunciabit 118 prode est] 
alteraepost. exp. 120 hue] ex hoc corr. 125 eo magis] eo, utuidetur, 
ex abundanti. 134 descendes 140 in] suppleui. 142 sin is tram] cf. 
Matth. 20, 21. 144 sum?] ibid. 22. 146 iste] Matth. 26, 39. 149 atitem] 
s. I. post. add. 151 meo] Matth. 20, 23 ubi quidem translator SUoi? pro 
&/.' ols legebat, quemadmodum cod. Cantabr. d, Hilarius et alii. 153 
aliis, nion superbis] cf. Enarr. in Ps. 103, Serm. 3, n. 9: ,Quid est, Non 
est meum dare uobis? Non est meum dare superbis*; turn eadem exempla 
Augustinus, quae in hocce Tractatu, ex s. scriptura commemorat, ,Qui- 
cumque in uobis uult maior esse, erit uester seruus' et ,Nos autem seruos 
uestros per lesum'. 158 quod non parat films] ita quoque De trinit. 
lib. 1, c. 12, n. 2527. 160 sumus] loh. 10, 30. 161 facit] loh. 5, 19. 
169 occidentem] m post, suppl. 172 qttando] n. s. 1. 'add. ISOdapud 
182 ei] ex Matth. 27,40 et 42 confl., uti saepius supra. 197praepa'rare 
cf. Prou. 23, 1 iuxta LXX. 199 concupiscit] I Tim. 3, 1; iisdem porro 
uerbis hoc exemplo utitur August, in Epist. 173, 2 circ. an. 412 scripta. 
209 episcopatum] semel G. 216 suplicio. 220 cathedra] praepos. 
in m. post, sine causa praem. faeneus] conieci; ueneus G, sed prima 
littera loco alterius erasae, f ni fallor, subdita est. 222 uirum] I Tim. 3, 2. 
222 obsequentes] ibid. 4. 228 dei] om. G, nimirum ob syllab. di quae 
sequitur. 229 habebit] I Tim. 3, 5. 238 quid ad uos] 1 loco ad s. 
1. suppl. 243 debeamus] a emendator suppl. 251 cogitamus] a in e 
post. m. perperam mut. 257 firmatum G, quemadmodum infra 1. 371 
,non iam tibi prodest fructum, qui est de uua', pro jfructus*. 258 me- 
tuere] Esai. 51, 7. 261 me] Matth. 5, 11. 263 falsa dicut 265caelis] 
Matth. 5, 12. 266 adultor 274 quid enim sim ad horam etc.] cf. 
Serm. 147, 2: ,Omnis autem homo qualis sit tune cum loquitur, forte scit; 
qualis crastino futurus sit, quis scit?' 275 quandoquae G, post. corr. 
qandoqui. 278 ad mortem] Luc. 22,33; cf. supra Tract. XVII, 1. 10 
itemque Enarr. in Ps. 103, Serm. 3, n. 9: ,Quomodo Petrus, Tecum usque 
ad mortem 4 et alibi passim. 279 ponam] loh'. 13, 37. 281 negabis] 
ibid. 38. 282 aiuuantibus 285 adiuuat 291 monere] pro mo- 
uere? 299 atte. pertin.eat] pro pertinet? 301 sunt] il Tim. 2, 20. 
306 descendi] loh. 6, 51. 309 exedra] post. m. mut. in cathedra. 

156 



XXXII. De ordinatione episcopi 

313 loquitur] loh. 8, 44. 320 sederunt ca,thedram] absque praepo- 
sitione, uti fere constanter August., ubi hoc exemplo utitur; male feriatus 
emendator hie et in sqq. add. super ante cathedram. 322 faciunt] 
Matth. 23, 3. 331 bona] interrogandi notam ( sine causa add. G. nuncj 
1 m. ex noji corr. 334 ammonuisti 335 nolite] hie iterum interrog. 
nota ex abundant!. 336 dicis] ex dicit emendaui: Christum enim alloqui 
pergit orator. 337 ypocritae. m'ali] Matth. 12, 34. 344 fie us] 
Matth. 7, 16. 345 cognoscitur] Luc. 6, 44. 346 obtempera- 
uimus. uaepres. 355 ipsi loquuntur] loquntur Q, ex loquitur corr. 
355 de suo locuntur 363 carpere] ex carpire corr. carpe manu. 
diligenter 364 quado 366. 367 si ... si] ex sed . . . sed corr. 
370 erat primum affructum. 371 exis] utrobique ex exsis corr. iam 
conieci; tarn G. 372 prodest] d s. 1. add. fiructus] ex f rue turn corr. 
373 carpisti 376 in spinis] in accusatiuum post. mut. 382 De uuis 
inter spinas colligendis alibi quoque fere eadem profert August., uerbi 
gr. Serm. 137, n. 13; Tract, in Ioh ! . 46, n. 6. 384 acriore] e in i post, 
mut. 385 nostri] non G. 390 cathedra Petri G; at uero nusquam 
alias apud Augustinum haec uerba simul coniuncta reperisse me memini, 
nee quicquam aliud hie expectes nisi , cathedra Christi'. 392 potes] 
particula non, quae praennissa erat, post deleta. 396 unum praecium 
1 m. 404 futures] o ex u corr. 407 reliquerunt] ex relinq. corr. 
418 hereditatem] Luc. 12, 13. 419 qui] primum in quidem mut., post 
perperam del. 422 pastor] loh. 10, 16. 425 inter uos?] Luc. 12, 14. 
426 cupiditate] ibid. 15. 433 haftere] Luc. 24, 39 ubi Aug. modo 
,palpate' legit, modo ,tangite'. 433 putarant] conieci; putarent, post, 
corr. putabant G. 435 ait illis] Luc. 24, 41. 436 oportebant] 
plur. num. G, nee desunt exempla. 438 de me?] Luc. 24, 44. 440 pati 
ibid. 46. 448 remisionem. incipientibus] hie et semel infra 1.468, 
alias incipiens, utrumque passim ap. Augustinum. 449 Jerusalem] 
Luc. 24, 47. 452 damno tuo] tuo postea uersus initio suppl. 456 
incenderit] ex incendiderit corr. 461 in mediis gestis coltationis 
nostrae] id est Celebris Collationis Carthagine contra Donatistas an. 411 
mense lunio habitae. 463 nee persona personae praeiudicat] cf. 
Serm. 164, n. 13 (an. 411 exeunt.): ,Et ille defensor illorum: Nee causa 
causae praeiudicat, nee persona personae'; de qua elicita confessione 
multus est Augustinus in aliis scriptis circa idem tempus editis, ut puta 
Epist. 141, 6 sqq.; 142, 3; 173, 7 sq., praesertim uero in libro Ad Dona- 
tistas post collat., n. 2. 3. 4. 5. 14. 24. 25. 38. 39. 52. peccabit 466 
personae persona] ex persona personae, ut uidetur, corr. 469 sq. 
peccabit 471 quidamme 475 fratris] fratribus G ob praeced. 
ablat. 478 die] om. G, suppleui ex. 1. 417 supra. 483 fiet] fuit G. 



157 




Caniata crat 

antiphona ex 

Psal. 56, 2. 



DE MULIERE CANANEA SECUNDUM 

MATHEUM 

^ulier ista, quae clamabat post dominum, audistis 
v quemadmodum quaesierit, petiuerit, pulsauerit, et 
/ apertum sit ei. Docet ergo nos quaerere, ut in- 5 

ueniamus: petere, ut accipiamus: pulsare, ut ape- 
riatur nobis. Quid est ergo, quod dominus nolebat tribuere 
quod petebatur? numquid inmisericors erat? Sed sciebat 
quando daret, qui differebat dare: non enim suum negabat 
benef icium, sed illius exercebat desiderium. Clamemus ergo 10 
ad eum, quod modo cantauimus: Miserere mei deus, mi- 
serere mei, quoniam in te conf isa est anima mea. Mise- 
rere, inquit, mei deus: quare? Quoniam in te conf isa est 
anima mea. Hoc est, inquit, sacrificium quod tibi offero, 
ut exaudias me: quoniam in te confisa est anima mea. Quisi5 
sperauit in deum, et derelictus est? Fit enim in magnis 
temtationibus: et quantumcumque in deo proficiamus, sub 
uenia uiuimus. Numquid agnos paruulos, et non ipsos arie- 
tes, dominus lesus docebat orare? Discipulos suos, aposto- 
los nostros, ipsos gregis duces, quorum filii nos sumus, 20 
de quibus dictum est, Afferte domino filios arietum; 
ipsos ergo arietes docebat orare, quando eis dixit ut dicerent, 
Dimitte nobis deb it a no str a. Si cottidiana est ista oratio, 
sub uenia uiuimus. Et dimissa sunt nobis in baptismo cuncta 
peccata, et sub uenia uiuimus. Proficimus, si spes nostra25 
in deo nutritur, et corroboratur illo a<d> iuuante, ut omnem 
concupiscentiam frenemus. Pugnemus: certamen nostrum illi 
notum est, qui et spectare nouit et a<d>iuuare. 

2. Audistis, cum apostolus | lege<re>tur: Scimus, in- 
quit, quia lex spiritualis est; ego autem carnalis sum. so 
Videte quis quid dicat. Lex, inquit, spiritualis est; ego 
e P . autem carn&lis sum, uenundatus sub peccato: quod 
ad Rom. 7,14. en j m O p erorj ignoro. Quid est, ignore? Non accepto, non 

approbo. Non enim quod uolo ago, sed, quod nolo, 
illud facio. Si autem quod nolo hoc ago, consentioss 

158 



Sub uenia 
uiuimus. 



180* 



XXXIII. De muliere Cananea 

legi quoniam bona est. Quid est, consentio legi? Quia 
quod nolo ego, hoc non uult lex: quando ergo quod nolo 
ago, et hoc nolo quod non uult lex, consentio legi quoniam 
bona est. Sed ilia spiritualis est, ego carnalis sum: quid 

40 ergo fiet? Agimus quod nolumus: et si mala omnia agamus, 
inpuniti erimus? Absit, noli tibi hoc promittere: o homo, 
attende quod sequitur: Si autem quod nolo hoc facio, 
iam non ego operor illud, sed quod habitat in me 
peccatum. Quod est peccatum quod appellat, nisi concu- 

45piscentiam carnis? Et ne forte diceres non ad te pertinere, 
ideo dixit, Quod habitat in me peccatum. Et quid est, 
Non ego operor illud? Carne concupisco, mente non con- 
sentio. Caro concupiscit, mens non consentit: ecce pugna. 
Permane, mens, in certamine tuo, et posce adiutorium a do- 

somino deo tuo. Permane, mens, in certamine tuo, et clama 
quod mulier ilia: Domine. adiuua me. Permane, mens. Sacrificium men - 

* ' ' ' us, confidere in 

in certamine tuo, et clama quod cantasti: Miserere mei Domino. 
deus, miserere mei. Ecce sacrificium: in te confisa est 
anima me a. In baptismo deletur iniquitas, sed manet in- 

55firmitas; in resurrectione autem nulla erit iniquitas, et con- 
sumetur infirmitas. Quando mortale hoc induerit in- 
mortalitatem, et corruptibile hoc induerit incorrup- 
tionem, et fiet sermo qui scriptus est, Absorta est 
mors in uictoria. Ubi est, mors, contentio tua? Et si 

eo mortis contentio certamen est nostrum, iam non ego operor 
illud, sed quod habitat in me peccatum. Concupiscentiam 
carnis peccatum uocauit: concupisco, sed mente non con- 
sentio, et concupiscentia ad malum stimulare non cessat. 
Haec est mortis contentio. Tune autem exterior hostis diabo- 

65 lus sub pedibus erit, quando interior hostis concupiscentia 
sanata erit, et uiuemus in pace. Quali pace? Quam oculus 
non uidit, nee auris audiuit. Quali pace? Quam nullum 
cor cogitat, non aliqua prosequitur discordia. Quali pace? ||foi. 
De qua dixit apostolus: Et pax dei, quae superat omnem 

7ointellectum, custodiat corda uestra. De ipsa pace dicit 
Isaias propheta: Domine deus noster, pacem da nobis: 

159 



S. Augustini tractatus 

omniaenimreddidistinobis. Promisisti Christum: reddi- 
^isti. Promisisti eius crucem. et fundendum sanguinem in 

promissa et lam J 

remissionem peccatorum: reddidisti. Promisisti eius ascen- 
sionem, et de caelo mittendum spiritum sanctum: reddidisti. 75 
Promisisti ecclesiam toto orbe terrarum diffusam: reddidisti. 
Promisisti futures hereticos ad exercitationem nostram et 
probationem nostram, et de illorum erroribus ecclesiae uicto- 
riam: reddidisti. Promisisti ,'abolenda idola gentilium: reddi- 
disti. Domine deus noster, pacem da nobis: omniaso 
enim reddidisti nobis. 

3. Interim donee ad illam pacem ueniamus, ubi nullum 
hostem habebimus, diu et fideliter strenueque pugnemus, 
ut a domino deo coronari mereamur. Apostolus lacobus ait: 
Nemo, cum temtatur, dicat quoniam a deo temtatur.85 
Temtationem dicit, quae est ad seductionem. Deus, inquit, 
intemtator malorum est, ipse autem neminem tem- 
tat; unusquisque autem temtatur a concupiscentia sua 
abstractus et inlectus. Dein concupiscentia cum con- 
ceperit, parit peccatum; peccatum autem cum con-QO 
summatum fuerit, generat mortem. Ergo unusquisque 
temtatur a concupiscentia sua: ideo pugnet, resistat, non con- 
sentiat, non pertrahatur, non earn permittat concipere quod 
pariat. Ecce blanditur concupiscentia, stimulat, instat, exigit, 
ut mali aliquid facias: noli consentire, et non concipit. Si 95 
libenter cogitaueris, concipit: pariet, ut tu moriaris. Vide 
quod ait apostolus: Peccatum cum consummatum fue- 

generat mortem. Duke est peccatum, sed mors amara 



est: caue peccati dulcedinem, ne mortis sentias amaritudi- 
nem: caue concupiscentiam, et si non ad factum, certe adioo 
uerbum. Audis aliquid libenter, quod non debes audire, 
dicis quod non debes dicere, cogitas quod non debes cogi- 
tare, Nihil cogitatione uelocius, alas incredibiles habet: de 
corde se excutit, et linguam transit: malum ante quam dica- 
tur, cogitatur. Noli ibi stare. Obrepsit cogitatio: uade inde, 105 
perge alibi, noli ibi immorari. Non disponis male facere: 
quare libenter cogitas, quod non uis facere? Fratres mei, 

160 



XXXIII. De muliere Cananea 

peccata ista cui non sunt magna, dubitat | in illis perseuerare isi v 
quibus dominus dicit: Dicite, Dimitte nobis debita 

no nostra. Quantumcumque proficiatis, concupiscentiam illam 
in uobis habetis. Antequam mors absorbeatur in uictoriam, 
ergo dicite: Dimitte nobis debita nostra. Nolite caput 
in superbiam erigere, deum timete: sub uenia uiuimus. Dicite 
ex toto corde, Dimitte nobis debita nostra. Hoc de 

us praeteritis, hoc de factis, de dictis, de cogitationibus: de 
futuris, quid? Audite, et dicite quod sequitur: Ne nos in- 
feras in temtationem. Vigilate et orate, ne intretis 
in temtationem. Quid est, intrare in temtationem? Con- 
sentire malae concupiscentiae. Consensisti? intrasti: tiel cito 

120 exi. Antequam uenias ad peccatum, occide consensum tuum: 
gaude non te f ecisse, paeniteat te cogitasse. 

4. Fratres, habeamus cor sapientem: timeamus deum 
magna promittentem, terribilia comminantem. Vita ista quan- 
doque finienda est. Videtis quia cottidie hinc transeunt ho- 

125 mines: mors differri potest, auferri non potest. Velimus 
nolimus, uita ista finienda est; illam desideremus, quae 
finem non habet; ad quam uitam non est qua transeas, nisi 
per mortem. Non timeamus ergo illud, quod quandoque 
uenturum est; illud timeamus, quod si uenerit, et occupauerit 

130 nos in peccatis, trahit nos non ad temporalem sed ad sem- pi us t 
piternam mortem : quod auertat deus ab omnibus, et a nobis, peccatum - quam 
et a uobis. O homo, non times in aeternum mori, qui sic 
agis ut in aeternum tempus puniaris aut moriaris? Timor 
huius mortis te doceat, quomodo sit mors metuenda futura. 

135 Times mortem: numquid euades mortem? Velis nolis, ne- 
cesse est ut ueniat. Times mortem, plus debes timere pecca- 
tum: per peccatum enim moritur anima, peccatum hostis est 
animae tuae. A peccato autem quandoque solueris: sed so- 
lutus a conpedibus corruptibilibus carnis, uide ne gehennae 

uoconpedibus alligeris. Solutus, liber esse debes, non seruus. 
Cauete fraudes, propter illam concupiscentiam quae aua- 
ritia uocatur: cauete turpia lucra, propter concupiscentiam 
quae auaritia uocatur; quia et ipsa auaritia radix est om- 

S. Augustini tractatus. 11 161 



mors. 



S. Augustini tractatus 

nium malorum, sicut scriptura dicit. Cauete ebriositatem, 
cauete adulterium, furtum, mendacium, f alsum testimonium. 145 
Cauete a blasphemiis, a ligaturis, incantationibus, et a di- 
foi. i82uersis superstitionibus. Cauete || ab usuris et a foenore: 
nolite habere societatem cum foeneratoribus, dimittite eos. 
Veniet dies, quando eis dicetur: Pecunia uestra uobisctim 
sit in interitum. Veniet dies iudicii, quando pro ipsa pecunia, iso 
et cum ipsa pecunia, ardebunt in igne sempiterno, ubi erit 
fletus et stridor dentium. Pecunia ilia in testimonium illis 
erit. Nolite sic dare, nolite sic accipere, ne incipiatis in die 
iudicii malam rationem de uobis deo reddere. Quid enim 
eis prodest, nisi ut pro pecunia, quam aut uiui perdituri 155 
sunt, aut mortui relicturi, animam suam perdant, quam re- 
dimere non possunt? Sicut dicit sanctum euangelium: Quid 
prode est homini, si totum mundum lucretur, animae 
autem suae detrimentum patiatur? Aut quam dabit 
homo commutationem pro anima sua? Cauete ergo, 160 



MUM inde ui- fratres mei, ab usuris et a foenore. et nolite dicere: Et unde 

mint, unde morl- . 

uiuemus? Hoc non est uitam quaerere, sed mortem. Nolite 
dicere, Et unde uiuemus? Sunt aliae causae, unde se homi- 
nes transigant. Quod prohibet deus, nolite facere, nolite 
inde uiuere. O miser, et miserabilis, et infelix! attendisies 
quia inde uiuis, et non attendis unde moriaris. Et unde, in- 
quis, uiuam? Hoc mihi et leno potest dicere, hoc mini et 
latro potest dicere: numquid ideo latrocinia facienda sunt, 
aut lenocinia exercenda, quia qui ea faciunt inde uiuunt? 
Vae miseris qui inde uiuunt, quia inde moriuntur. Melius no 
mendicatur, quam de inlicito uiuatur. Postremo melius est 
ut homo moriatur, quam de inlicito uiuendo id efficiatur, 
ut morte sempiterna crucietur. Mors ista finit dolorem: 
mors ilia in aeternis doloribus permanet. Credite, intellegite, 
timete. ab omni re mala uos abstinete; studete uerbo dei, ns 
amate audire quid uelit deus, et facientibus uoluntatem 
suam quid promittit deus. Et ut fiat quod iubet, rogetur 
deus, et adiuuat deus. 



162 



XXXIII. De muliere Cananea 

Vide Praefat. ad n. XCII. 4 erat primum, sicut ubique hac tenus, 
quern ammodum. 11 quod modo cantauimus] quod de una ex 
antiphonis intellegas uelim, quae a populo uniuerso decantabantur: hae 
porro ut plurimum erant ex translatione aliqua antiquiore mutuatae, 
ideoque non in omnibus cum uersione, qua Augustinus utitur, concordant. 
12 mea] Ps. 56, 2. 16 sperabit Q. deflelictus est] ex Eccli. 2, 11 
et 12 confl. Fit enim in magnis temtationibus] Q ubi mendum inesse 
uidetur, cui medelam non inuenio; attamen adiectiuum magnis adiectiuo 
paruulos uers. sq. respondere censeo, itemque in uoce temtationibus 
propter ablat. plural, qui praecedit, uti saepe alias in codice, erratum 
esse; enim quoque pro etiam falso passim scribitur: ut fit etiam in 
magnis temtatio aliudue simile legendum putem. 1Q discip'Ul'os 
suos, apostolos nostros] cf. Tract, praeced., 1. 12: ,discipulis domini 
lesu Christi, apostolis nostris' et alibi. 21 arietum] Ps. 28, 1. 23 
nostra] Matth 1 . 6, 12. 24. 25. 113 sub uenia Uiuimus] tergeminum 
effatum, ut ,uenit unus contra unum' supra Tract. XXXI, n. 1 et ,permane 
mens in certamine tuo' infra 1. 49 51. 25 profecimus Q. 26 aiur 
bante 28 nobit. aiubare. 29 legetur 32 peccato] Rom. 7, 14. 
35 facio] ibid. 15. 36 est] ibid. 16. 44 peccatum] ibid. 20. 51 me] 
Matth. 15, 25. 54 in baptismum 59 uicturia Q; I Cor. 15, ,54. 
tua?] ibid. 55. 63 ad m alum] baud cunctanter emendaui ex animalium; 
uidelicet scripsit more suo librarius ammalum, indeque confusio orta 
est. 65 suppedibus 66oculos 67 audiuit] I Cor. 2, 9. 70 uestra] 
Phil. 4, 7. 72 nobis] Esai. 26, 12. 85 sq. temtatur... temtationem] 
p post tern 2 m. s. 1. add. 86 asseductionem 1 m. 87 temtat] lac. 
1, 13. 89 inlectus] ibid. 14. 91 mortem] ibid. 15. 100 ad factum] 
1 m. affactum. 106 disponis] perperam corr. disponas. 109 dicit, 
Dicite] minus eleganter, at idem supra habes 1. 22: ,quando eis dixit 
ut dicerent, Dimitte/ 116 inferas in temtationem] Matth. 6, 13. 
117 intretis. i. teimt.J Matth. 26, 41. 122 cor sa'pientem] 1 m. rhyth- 
micis legibus consentanee, posterius uero rudi manu cor sapiens corr.; 
at certe etiam antiqui cor masculini generis esse censuere (cf. Thes. 
ling. lat. IV, 930), et ex Benedicti Reg. Monach 1 . c. 5 commemorare iuuat 
,qui cor respicit murmurantem'. 130 assempiternami 1 m. 137 mori- 
tur] ex morietur corr. 139 corruptibilibus] eadem rudi manu in 
corruptibilis mutat., quae paulo ante cor sapiens ex masculine emen- 
dauit. 144 malorum] I Tim. 6, 10. 149 uenient Q, ubi n ex abundanti 
esse seq. uersus ostendit. 150 interitum] cf. Act. 8, 20. ueniet] hoc 
loco ex uenient merito corr. 152 dentium] Matth. 8, 12 et al. 158 
prode est] e 1 loco post deleta. 160 sua] Matth 1 . 16, 26. 161 nolite] 
te s. 1. suppl. et unde] et s. 1. pariter add. 162 sq. uiuemus] ex ui- 
uimus utroq. loco corr. 177 promittit] pro promittat? 



11' 



163 



APPENDIX 



SS. OPTATI MILEVITANI 

QVODVVLTDEI CADTHAQINIENSIS EPISCOPORVM 

ALIORVMQVE EX AVQVSTINI SCHOLA 

TRACTATVS NOVEM 



IN EODEM COD. GVELFERBYTANO REPERTI 





DE NATALE DOMINI 

Jodie, fratres carissimi, caeli desuper rorauerunt: 
hodie aperta est terra, et genuit saluatorem. Felix 
ilia terra, quae sine semine caelestem saeculo pro- 
tulit panem, et mundo genuit saluatorem. Hodie 
inter caelum et terram pacem fecit filius uirginis matris: cul- 
pas hodie genitricis abstulit uterus sanctitatis. Celebrant 
saecula tanti consulis | diem, cuius natiuitatem gemmatus 4 
iam pauet Herodes, ad cuius cunas 1 regalis diadema terretur, 
10 cuius per praesepium tremit inmane palatium. Virtutem sae- 
culum uidet nascentis, qui prius terruit quam lactauit. O f idei 
pactum! o fidele secretum! Virgini promittit angelus f ilium 
nasciturum: uirgo gaudet, cupitque effici mater: gemina ra- 
tione turbatur, quod per earn deus uelit in hominem nasci, 
is et nulla possit incorrupt! uteri damna sentire. Age, optime 
Gabrihel, tam mundo gaude negotio, et auribus sacrae uir- 
ginis angelico ore tanti numinis nomen infunde. Scire debet 
uirgo, cui paret assensum: isto nuptiali foederi corda, non 
membra, paranda sunt. Aduentus eius in uterum ordinem 
20 refer: hoc uirgo, hoc casta, hoc pudica cupit audire; quae 
uirum non nouit amare, nouit de incorrupta uirginitate gau- 
dere. Iam indica, quaeso, et caelestis curiae pande secretum: 
noli, noli diutius rationi moras innectere: cogitantem de tua Aduen1us Numi - 

" nis in uterum 

salutatione uirginem uide. Maria, inquit, cogitabat qua 1 is 

25esset ista salutatio. Et angelus ad earn: Ne timeas, 

Maria, inuenisti enim gratiam apud deum; ecce con- 

cipies in utero et paries f ilium, et uocabis nomen eius 

lesum. Subito puella territa mente est, et de sui uteri in- 

corruptione secura suam interrogat castitatem. Quis hie, o 

aocastitas dulcis, noui sermonis portitor uenit? <E>quidem 

damna nobis non inferunt, quae promittit: sed quomodo 

habere f ilium poterit non copulata marito? Itane aliquando 

contigit, uirginem sine coitu concepisse, et contra naturam 

illibatam genuisse, gaudereque de nato, pudore seruato? 

35 Audi quod mecum, castitas, admireris: audi, inquam, quod 

167 



Appendix. Tract. I. 

me magnam facial genitricem, et per saecula cuncta felicem. 
Claustra ingredietur deus, claustra nostri pudoris grauidata: 
uidebor te teste quod uirgo sim: celabitur lege seruata nas- 
scendi: in sanctis nascetur uisceribus filius maiestatis. || Nee 
aequ<al>itatem suam mouit, quia homo fieri uoluit, sed40 
uoluntatem patris impleuit. Nascitur pulchra origine deus, et 
natus assignat uirginem niatrem, et te, castitas, tui nominis 
perpetuitate gaudentem. Ecce ancilla domini: fiat mihi 
secundum uerbum tuum. O oboedientia<m> sacrif icio me- 
liorem! O fides, imple promissas fidei. Subito spiritus sane- 45 
tus insedit, et per aurem inmaculatum corpus intrauit: sedit 
in tribunal! cordis eius, sanctificauit interiora eius, nouumque 
in uisceribus plasmabat Adam, et per quern f actus est primum 
captiuus, per ipsum redemptus est mundus. Statute die deum 
hominemque sacer uirginis uterus fudit, et ad natiuitatem so 
pueri stella processit; ut deum et regem apice fuluo corus- 
cans hominibus demonstraret, suumque factorem lucifluum 
sidus desuper salutaret. Veni nostra per uirginem uita: ueni 
optime pastor, et gregem luporum patentem morsibus salua. 
Ecce, dum nasceris, gloria intonat caelum: mundus omnisss 
super et terra pace ditatur: indulgentia tua infernus ut 
re<sus>citetur expectat. 

2. Cur solus pauet Herodes? cur iram dolosae pacis falsi- 
tate concinnat? Noli, miser, putare quod putas: hunc, quern 
paues ne tui regni sublimis apicem teneat, esse regem cog- 60 
nosce caelorum. Non potest dominus uilicus esse colonis. 
Audi quod de se, antequam carnem indueret, iste, qui natus 
apparuit, dixit: Per me, inquit, reges regnant, et tyranni 
per me tenent terra m. Non hunc terrificus illustris orna- 
tus, nee purpurae pereuntes, mille trahentes aduerso sole co- 65 
lores, sed prophetarum admonitio, postremo angelus eius 
sanctus, et caeleste mancipium, uirgini futurae matri quod 
uenturum fuerat nuntiabat. Sed licet iram corde mineris, 
licet dolos excogites, et in domini nostri lesu Christi perni- 
ciem rudis corpora paruulorum crudeli ferro perfodias, uelTo 
strages {u d r escribi " in dura lapidum mole collidas, Christo martyres f acis. Nam 

168 



DC natale domini 

Christum nee inuenies, nee occides, ut euangelista testatur: 
Et tune misit Herodes, et occidit omnesj infantess 
qui erant in Bethlem a bimatu et infra. Quid non faciat 

Tsuesanus furor? quid non excogitet mali, qui bonis numquam 
rebus infulsit? Rapiuntur ecce ab uberibus matrum noui 
dulces affectus: strictis matres amplexibus tenent, quarum 
colla breuia brachia constrinxerunt filiorum. Fremebant di- 
uersis planctibus urbes, castella, uicus. Pro dolor, libet ser- 

somonem proferre de extinctu filiorum. Subito dum miles ar- 
matus domum intrabat, et quamuis iam facinus scelerata 
fama praecesserit, tamen genitor siue mater: Quid, inquit, 
quaeris? cur, miles, ingressus es? At ille toruo uultu et mina- 
cibus loculis totius domus loca perlustrat, nee quid quaereret 

sspoterat indicare: quia operi regio uolebat iniuste parere, ne 
facinus antequam perficeret publicaret. Districto ense hue 
illucque uagatur. Si licitum est boni aliquid de 'tortoribus, 
de carnificibus suspicari, arbitror quod possint pietate mo- 
ueri, :si durus ille carnifex pius esset pro aetate qua iubebatur 

90 occidi, antequam disceret loqui. Figebantur in delicatis mem- 
bris uulnera, et rudis conpago membrorum illisa quasi duro 
silici uidebatur sanguine subsequente districta. Pendebat ad 
militis manum nouus uitae hospes hesternus ilico uitam 
finiturus. In saxo infantes pro infante eliduntur, in petra 

95 pro petra: Petra autem erat Christus. Vox in Rama au- 
dita est fletus et luctus, Rachel plorans filios suos. 
Euntes ibant et flebant, reddebant effectui quod debe- 
bant: nam Christo martyres dirigebant. Exulta, laetare, po- 
pulus dei: hodie saluator natus est Christus, constitutus est 
loonobis in frequentationibus iste dies. Natus est, inquam, hodie 

Christus, qui est ante saecula deus. Festus nobis erit iterum Resurrections 
dies, cum surrexerit passus: quia uiuere redimique non po- 
terat mundus, nisi fuisset Christus occisus. 

1 Vide Praefat. ad n. III. DOMINI] add. num. III. O. 3 saluar 
torem] cf. Esai. 45, 8. 7 caeleb'rant 9 diadema] femin. generis, 
nee desunt alibi exempla. 10 saeculum] conieci; saeculi O. 15 nul- 

169 



Appendix. Tract. H. 

lam. incorrupti] o ex us. 1. corr. 18 isto] sic G. 19 me libra 
28 lesum] Luc. 1, 29. 30. 31. 30 uenit? Equidem] conieci; uenit 
quidem G. 34 gauderetque G. 35 admireris] item ex coniectura; 
admiseris G. 38 caetabitua*. 40 aequalitatem] aequitatem G. 
44 tuum] Luc. 1, 38. oboedientia. 45 promissas] sic. 49 statute 
die deum] scripsi; statute h'odie die G, deinde deum in marg. suppl. 
51 apicifuluo G. 55 gloria] s in fine del. 56 resuscitetur] conieci; 
recitetur G. 64 terrain] ex Prou. 8, 15 et 16 conflatum, uti ap. August. 
De nat. boni, c. 32. 74 Bethlem] sic. infra] Matth. 2, 16. 79 uicus] 
sic, quarta declinatione ? 83 illi G. 86 'perficeret] i ex e s. 1. corr. 
districto ense] sane legendum; di&ticto in se G. 89 qua] pro quae? 
90 figebantur] n suppl. s. 1. menbris. 94 eliduntur] cf. Ps. 136, 9 
95 Christus] I Cor. 10, 4. 96 suos] Matth. 2, 18. 97 flebant] Ps. 
125, 6. 100 in frequentationibus] ex Ps. 117, 27 iuxta antiq. uers. 
101 Festus nobis erit iterum dies etc.] Antiquus sane mos est occi- 
dentalis ecclesiae uenturum Paschalem diem intra Natiuitatis seu Epiphaniae 
sollemnia nuntiandi. 

IN NATALE INFANTUM 
QUI PRO DOMINO OCCISI SUNT 

duenit ecce dies, qua sacramentum christianae na- 
tiuitatis sollemnitate debita celebremus, in quo et 
nos deo mixtos agnoscimus, et erroribus liberates 5 
scimus: spem quietis aeternae uidemus, ac per- 
foi. 9inde||perseuerantiae laborem non inuiti subimus. Nascitur 
enim dominus lesus Christus, homo deo mixtus, qui eccle- 
siam in semetipso deo misceret, et sequuturis fratribus exem- 
christo ho- plum uirtutis ostenderet, ac si<c> caelestis regni mercedem 10 

fidelibus aperiret. Exoritur enim stellae maiestas, regnum 
Deo miscetur. fiouum et lumen credentibus manifestans, quae ex ultimis 
terris excitat magos, ut regem animarum deuota mente per- 
quirant. At illi festinant, quaerunt, inueniunt, mysticis mune- 
ribus honorant; et per aliam uiam iussi remeant, scilicet ne 15 
illi, qui iam Christum cognouerant, erroribus pristinis in- 
haererent, sed in aliam uiam, id est in bonos mores actus 
suos et totum uitae ordinem ducerent, et se euasisse 
gauderent. Mine et Herodes furit insanus; immo uero 
diabolus in Herode deiectus dolet ecclesiam suis fau-20 

170 




In natale infantum 

cibus ereptam et deo coniunctam. Sub dolis tamen sub- 
tilibus adoraturum se dominum simulat, ut hominem deo 
mixtum, si fieri possit, occidat; quern spiritus sancti guber- 
fratione subtractum inuenire non meruit, et <inde> tan- 

25 tarn caedem cruentus indixit. Haec est uia caelorum, tieritas 
euangeliorum, perpetua uita sanctorum. Ego sum, inquit, 
uia ueritas et uita: nemo uenit ad patrem, nisi per me. 
Si ergo ipsa est uia caelorum, quam secuturis fratribus pa- 
tiendo substrauit, si ueritatem absconditam reuelans uitam 

30 credentibus dedit, qui fideli militia signamur, Christiana ues- 
tigia intrepide consequamur. Si nos odio mundus habet, si Qui n OS 

, . i .1 . . t i i i habet miindus, 

potestas regahs insequitur, mm ipsum dominum odnt, et j pse 



subdole inquirens necare quaesiuit; et cum pro Christo 
infantes interfecit, turbam martyrum fecit, nee tamen 

35 Christum, quern male quaerebat, inuenit. 

2. Tune Herodes cum se inlusum uideret a niagis, 
misit in Bethleem et in omnes fines regionis illius, 
et interfecit infantes omnes a bimatu et infra, secun- 
dum tempus quod exquisierat a magis. O gloriosa mors 

40infantium occisorum, quibus contigit pro Christo ante poe- 
nam pati quam nasci, ante domini sui fieri comites quam 
homines, prius martyres quam fideles! Aetas minus stabilis innocentes prius 
ad pugnam idonea facta est ad coronam: ante regnatur quam mar flieie s quam 
uiuitur, prius paradisus quam terra cognoscitur: praecedunt |Q V 

45 palmae laborem, antecedunt coronae dolores. Ostensum est 
totam innocentiam pro Christo debere uexari, quando in 
eius natiuitate infantes uidimus occidi. Semper enim inno- 
centia pro ueritate in saeculo laborauit, quia inter ipsa initia 
mundi inimicitias cum diabolo insidiatore suscepit, quando 

sodiuina sententia utraque haec semina aduersum se aemula- 
tione molesta constituit: Ponam, inquit, inimicitias inter 
semen tuum et semen mulieris; ipsa tuum obseruabit 
caput, et tu eius obseruabis calcaneum. Haec ergo 
aemulatio, haec innocentiarum condicio ab initio rerum sanc- 

55 turn sanguinem manat. Denique statim Abel Justus innocens 
a fratre necatur, et qui deo placuerat, crudeli uulnere truci- 

171 



Appendix. Tract. II. 



noxia ' 






ab datur. Idco autem in terris sanctorum sanguis inpune interim 

iniho rerum per- * 

funditur, ut in iudicium [ ...... ] si non praecederet patientia 

sanctorum? Aut quis esset qui uindicaretur, si Christiana 
mansuetudo non pateretur? Inde iam omnes iusti et electi&o 
prophetae per tractus temporum et decursiones aetatum im- 
piis dominaritibus oppressi, fugati, necati sunt; ut nemo 
eorum habeatur inmunis, qui non aut sanctum sanguinem 
aut pias lacrimas fuderit, uel graues gemitus aut indignos 
dolores ediderit. Si ergo eadem forma in patribus ante prae- 65 
cessit, eadem in Christo etiam nunc recidiuo Sacramento 
florescit, scilicet ut innocentia omnis pro ueritate in saeculo 
iuguletur. Beati etiam nos sumius, qui pro ecclesiae ueritate 
inittiicorum minis et potestatum terriculis fatigamur: forsitan 
etiam nos innocentes apud deum aestimati sumus, quando?o 
talia pro Christo pati meruimus, dominica uestigia sequi, 
sanctorum meritis adaequari, in saeculo laborare, cum Chri- 
sto regnare, ucritatcm ecclesiae tenere, et fratres apostatas 
irridere. Sic enim scriptum legimus: Spreuit te, uirgo f ilia 
Sion; super te caput mouebit, uirgo filia Jerusalem. 75 
Minatur mimicus, et irridet ecclesiam: ille persequitur, et 
haec gloriatur: ille percutitur, et haec coronatur. Ita fides 
in sanctis nee uiua succumbit, nee mortua erubescit: in morte 
enim durando uincit, quod fideliter in uita seruauit; maxime 
foi. 10 cum alieno la || bore patiatur, alieno tegmine subleuetur. Dum so 
enim Christo credendo miscetur, ipse iam in suo corpore, id 
est, in ipso homine proeliatur. De homine fides exigitur, 
de Christo tutela perquiritur: inde semper christianus in- 
uictus abscedit, quia cum spiritu sancto in proelium descen- 
dit. Nobiscum, inquit, deus. Scitote, gentes, cum con-ss 
fortatae fueritis, iterum minoramini; et quodcumque 
consilium cogitaueritis, dissipabit domin^s. 

3. Quando enim stabile potest uideri, quod aduersus 
deum initur consilium, quod contra deum cogitatur? Cadat 
necesse est, et in ipso conatu frustretur, quod in perniciemQO 
innocentium sacrilego furore conponitur. Denique antequam 
moueat, detegitur; antequam cogitet, denudatur. Simulat se 

172 



In natale infantum 

Herodes Christum adorare, et subdolis insidiis quaerit occi- 
dere. Hunc dei nutu angelus uidet, consilium prodit, infan- 

95 tern in Aegyptum asportari demandat, donee ipse in mortem 
cadat, qui corpori christiano, id est, ecclesiae interitum cogi- 
tabat. Sic in somnis angelus ad Joseph: Surge, inquit, et 
uade in Aegyptum, et esto illic, quoadusque tibi dixe- 
ro; incipit enim Herodes quaerere puerum, ut eum oc- 

loocidat. Paululum Herode defuncto, idem angelus ad loseph: 
Surge, et uade in terrain ludeam; martin sunt enim, 
qui quaerebant animam pueri. O ratio mystica, totius 
temporis continens documental Cum solus Herodes persecu- 
tor ibi fuerit, plurimos dixit in eius morte perisse. Mortui 

105 sunt, inquit, qui quaerebant animam pueri. Quid est, quod 
plurimos tetigit, nisi quia in Herode persecutore omnes 
omnino posterioris temporis persecutores extinxit? In do- 
mino enim totius ecclesiae figura uersatur, et in Herode 
omnium persecutorum iniquitas condemnatur. Sicut ergo in in Herode P oste- 

i . , . . . 11*1 ... rioris temporis 

no domino omne ecclesiasticum corpus de loco in locum mimico p e ecutores 
persequente mouetur, et totius secuturae fidei labor osten- p raefi s urati 
ditur; sic in Herode omnium persecutorum consilia nudan- 
tur, et aeterna ultione necantur, sicut scriptum est: Insur- 
gam super eos, dicit dominus, perdam eorum reli- 

nsquias et semen. His itaque fideli mente perspectis, frustra 
sibiChristianus de mundi securitate blanditur, frustra in omni 
persecutions | labore turbatur. Ipsius est enim quod credit, io v 
sed non est ipsius quod euadit: ip'sius est quod confitetur, 
sed non est ipsius quod ab inimico defenditur. Herodem 

120 enim non homo sed angelus denudauit: a quo praeuentus 
inefficax latro remansit, qui se occidisse sensit, quern diuino 
consilio non inuenit. Ita posterior ecclesia sanctorum angelis 
protegentibus custoditur, et hosti abripitur, quia in omni per- 
secutione non superatur. Angelis, inquit, suis 

i25de te, ut custodiant te, ne of f endas ad lapidem 

tuum. Habes iam, fidelis et deuota fraternitas, protectionem 
angelicae paraturae: nescia protegeris, nescia gubernaris. 
Hoc tantum quaerebatur, ut crederes: cetera Christus imple- 

173 



Appendix. Tract. II. 

uit. Firma esto sensu, deuota fide: expecta auxilium <de> 
deifica pietate. ' 130 

4. Offeramus itaque, quod magos domino obtulisse com- 
perimus: aurum, thus, et mirram. Sed nos aurum non habe- 
mus, quia mundi bona reliquimus: quid ergo factura es, 
praelecta pauperies? qualiter ad Christum ingredi poteris? 
qualiter adorabis, cum nee auri tecum pondus aut turis autiss 
myrrae suaues odores attuleris? Non de te aurum quaeritur, 
i pretiositas. sed fidei pretiositas flagitatur. Aurum illud, quod magi 
ferebant, pretiositatem fidei demonstrabant. Neque enin] 
uere aurum Christus desiderabat, qui totam auaritiam dam- 
naturus aduenerat: nee turis aut myrrae supplicamenta quae- HO 



suppllcamenta. t . < .... 

rebat, quia nouus sacerdos nouorum sacrorum tus et spin- 
talia deinceps sacrificia demandabat; sed accipiebat in auro 
a credentibus fidem, in myrra uel thure passionis et sancti- 
tatis amabilem suauitatem. Nam sicut reges saeculi ab his, 
quos uincendo in suae dictionis iura uerterunt, et tributa exi- 145 
Aurame gunt, et aurarias indictiones fidenter exposcunt; ita etiam 
dominus Christus, rex aeternus, passionis suae perfecta uic- 
toria, de his quos diaboli captiuitati subripuit, et suae ser- 
uitutis dominio subiecit, exigit principaliter fidei aurea mu- 
nera, exigit sanctitatis et passionis. Actus enim nostri etiso 
inter homines flagrant, et caelorum regna conscendunt: quid- 
quid agimus, existimationis fumo et opinionis odore uulga- 
foi. ntur: et si quid || recte flagrauerit, diuinus exinde animus ob- 
lectatur, quia deus per hominem clarificatur; et credentium 
uita redimitur, dum bonis incitamentis credulitas prouocatur. iss 
Si uero triste aliquid et aduersum ex illius hominis con- 
uersatione prodierit qui Christi nomen inf amat, mortis huius- 
modi odorem flagrat, quia exemplo suo consimiles necat, 
apostolo dicente: Quibusdam odor mortis in mortem, 
quibusdam odor uitae in uitam. Odor uitae in uitam, 160 
c i um bonorum exemplis pro caritate multi in uitam aeternam 
credendo saluantur; odor mortis in mortem, dum pessimo- 
rum moribus inflammati, taliter uiuendo in mortem consi- 
miles prouocantur. Sic illi lumen uiuendo secuntur, et uiuent; 

174 



In natale infantum 

165 sic impii consilium prauitatis amando quasi odoribus mortis 
prauitate necantur. Quemadmodum scorpius adustus cum 
nidore conbusti ueneni totius domus tecta repleuerit, ceteros 
ex occultis rimulis et refossis angulis conbustionis suae odo- 
ribus prouocat, et calori consimilis mortis morituros adducit; 

no ita omnes homines in peccata decliues cum odorem malae 
existimationis alicuius auari passiui aut intemperantis acce- 
perint, peccandi occasionibus irritati, in similia peccata pro- 
uocati concurrunt, et consimilis mortis exitum sumunt. Qui- 
busdam odor mortis in mortem, quibusdam odor uitae 

nsin uitam. 

5. Propterea itaque dextra atque sinistra mortis et uitae 
odores ante oculos duximus, ut quidquid utile et necessarium 
ex aliis imitando capimus, et ex nobis ipsis ceteris praebe<a> 
mus. Hie est odor flagrantium aromatum, quern relictis erro- 

isoribus magi Christo portabant, et nostrae similitudinis ima- 
gines demonstrabant. Itaque etiam si nos magorum exemplo 

relictis erroribus mundi dominum caeli quaesiuimus, auro 
et odoribus, id est, fide et sanctis operibus dominum, quern 

cognouimus, oblectamus. Longe absit iniquae conuersationis 

iss teterrimus odor, et serpentinae conbustionis mortalis nidor, 
qui et bonis pericula generat, et inpossibiliter malos necat. 
Si diabolo, si mundo renuntiauimus, pestifera haec itinera 
non requiramus, | carissimi: imitemur magos, audiamus an-n v 
gelos; ut non per illas iterum uias ambulemus, quibus ali- 

iQoquando dominum nescientes errauimus. Hoc est Christum 
quaerere, hoc et inuenire, hoc fideliter adorare. Et si inno- 
centiam nostram inimicalis infestatio conpulsat, si sacrilega 
infestatio fatigat, sciamus ipsum dominum, qui est initium oominus 
et forma sanctorum, his regalibus insidiis appetitum, et in et forma sancto " 

igsillo totum ecclesiasticum corpus de loco in locum persecu- 
tione commotum; quod tamen angelis gubernantibus tegi- 
tur, et inimico prostrate in deo seruatur. Omnia ilia temta- 
tionum genera molitur, omnium tiequitiarum uires exequitur; 
sed illius, quern appetit, uictrici planta calcatur. Carissimi, 

200 Super aspidem, inquit, et basiliscum calcabis, et con- 

175 



rum. 



Appendix. Tract. II. 

culcabis leonem et draconem. Carissimi, Quoniam spe- 
rauit in me, protegam eum, quia cognouit nomen 
meum. 

6. Speremus ergo in domino, et liberabimur a diabolo. 
Unde ille reuocat, illo deuotione pertinaci curramus; a quo 205 
nos auertere quaerit, omnino non deseramus: quid nee pater 
omnipotens derelinquit, de quibus ante cogitauit, nee spiri- 
nobis tus sanctus, quos tuendos accepit. Omnia nobis in 1 deo salua 

salua, si fides . . -., , , , -.,. , 

permaneat. sunt, si fides salua permaneat: et amor nhorum, et consor- 
tium angelorum, si uiuat in sensibus nostris memoria prae-2io 
ceptoris, pro his laboribus fideUa munera, et perpetui regni 
aeterna solatia, spiritalia tributa. Hoc est aurum thesauris 
caelestibus necessarium, quod non habet regalis ambitio, 
non saeculi huius nobilis et sublimis elatio, sed sola filiorum 
Abrahae humilium omnium spreta et conculcata despectio, 215 
sicut Isaias praedicans ait: Afferentur, inquit, munera 
domino sabaoth a plebe tribulata et humili et de- 
specta, et non a plebe magna. Offeramus ergo regi saecu- 
lorum fidei auream pretiositatem, quae in fornace persecu- 
tionis non cinerescat. Quantum pressurarum secularium 220 
flammis exco;quitur, tantum perseuerantiae claritate fulgen- 
tior deuotione conspicitur. Sicut aurum, inquit, in fornace, 
sic electa corda apud dominum: quod scilicet uruntur, pro- 
bantur, et examinata thesauris caelestibus reconduntur. Tra- 
foi. i2detur, inquit, in thesauris salus uestra; ibi pietas et [(225 
scientia ad dominum: hi sunt thesauri iustitiae. Istae 
sunt caelestes opes, sanctarum animarum multae redemptio- 
nes. Diuitiae saeculares multo auro laetantur, et diuitiae fidei 
multarum animarum redemptione gratulantur. Hoc est au- 
rum probatum, fidei nostrae praemium, et bonarum mentium 230 
pretiosum supplicamentum; quod comita<n>tur thuris et 
mirrae suaues odores, id est, sanctitatis et passionis deificae 
uoluntates. Nihil est enim, quod pater omnipotens libenter 
accipiat, nihil quod pro summis supplicamentis propitiatus 
attendat, nisi christianorum illibatam conuersationem, et us- 235 
que ad mortis exitum durantem fidei deuotionem. Quod apo- 

176 



In natale infantum 

stolus confirmat, et dicit: Estote, inquit, imitatores dei 
tamquam filii dilectissimi, et ambulate in dilectione 
sicut et Christus dilexit uos, et tradidit se pro tiobis 

240 oblationem et uictimam deo in odorem suauitatis. Qui 
enim a peccatis abstinuit, qui iustitiam tenuit, qui humilem 
subleuauit, suaues odores incendit: qui afflictum periculis 
eripuit, desertum fouit, inopem tolerauit, magnum sacrifi- 
cium deo libauit: qui pacifice cum fratribus uixit, et adhuc 

245aliena peccata ulcisci noluit, diuinam mentem uoluptuosis 
odoribus oblectauit. Ista sunt odoramenta quae magi ex ul- 
timis terris Christo portabant. Cui est honor, uirtus, gloria 
et imperium in saecula saeculorum. Amen. 



1 Vide Praefat. ad n. VI. In codicfe Aurelianensi 154 (al. 131. ex 
Floriaco, saec. VII/VIII.) inscribitur: ,,Incipit sermo in natale sanctorum 
Innocentium qui pro domino occisi sunt sancti Optati Mileuitani 'episcopi/ 
INFANTUM] infra in subscriptione, hie uero INFANTORUM G. 
3 christi,anae] pro ChrSsti? cf. tamen infra 1. 30 et 96. 10 sic] si 
G, propter c quae sequitur. 12 15 credentibus . . . honorant] haec 
litteris tenuioribus scripta in ras. ,13 excitat] exercitat G. 16 erro- 
ribus pristinis] Optat. 49, 18 (C. S. E. L). t. 26.) ,ad pristini erroris liber- 
tatem.' 17 suos et] s. 1. corr. ex sui 21 sub dol;i,s] cf. Optati indicem 
p. 320. 24 inde] restituendum conieci ex duabus litteris deletis, in quibus 
m seu in facile agnoscas. 27 me] loft. 14 9 6. 23 ;i,psa] p;ro ipse? 
29 substrauit] s 2 loco s. 1. suppl. 30 ch'ristiana] pro Christi? 
32. 194 potestas regalis . . . regalibuls insidiiis] Optat. 134, 6 ,rega- 
lem purpur,am'. 37 mis it] 1 m. s. 1. suppl. 39 iriagis] Matth 1 . 2, 16. 
41 domini sui fieri com,ites] cf. Optat. ind. p. 259. 43 idonea f. e. 
ad coronam] Optat. 55, 7 ,ad paenitentiam agendam idonea'. 44 para- 
dysus G. 46 debere] s. 1. corr. ex h'abere: cf. indie. Optati p. 266. 
48. 67. 72 in saeculo] cf. ibid. 315. 48. 72 laittorauit ., . . laborare] 
absol., ut ap. Optat. ibid. 288. 50 utraque] emendaui ex uera quae 
53 calcaneum] Gen. 3, 15. 54 saindtum] in marg. m. recent, corr. sanc- 
torum; sed cf. infra 1. 63. 55 man ait] s. 1. ex man'et mox corr. 56 ne- 
catur] c ex g s. 1. corr; item infra 1. 62 mecati ex negati. 58 ut in 
iudicium] nonnulla profecto hie desiderantur, quae punctis indicaui, ex 
cod. Aurelianensi aliquando restituenda. 62 oppressi fugati necati] 
Optat. 73, 17 ,posset respirare uestiri pasci gaudere* et ind. p. 254 (asyn- 
deton). 74 spreuit te] restitui ex coniectura, ac sic certe legunt Hieron. 

S. Augustinl tractatus. 12 177 



Appendix. Tract. H. 

contra louin. 1, 32 et Euagrius, CSEL t. 45, p. 15, 10; fn scrip to G. 
75 mouebit] ita cum Q etiam cod. C Bratkii ibid. Jerusalem] 
;Esai. 37, 22. 79 durando et 236 dura'ntem fidei deuotionem] Optat. 
indie, p. 271. 85 cum] s. 1. suppl. 87 dominus] Esai. 8, 8. 9. 10. 
95 asportari] i ex e s. 1. 96 corpori christiano] cf. supra 1. 3. 30. 
99occidat] Matth. 2, 13. 100 pauluhim] ulloco s.l. suppl. 102pueri] 
Matth. 2, 20. o ratio] scrips!; oratio Q. 103. 106 Herodes perse- 
cutor ... in Herode persecutore] Optat. 91, 5 ,sub persecutore Floro'. 
115 semen] Esai. 14, 22. 116 sibi Christianus de mundi securitate 
blanditur] Optat. 131, 23 ,nolite uobis blandiri de dicto a. Pauli'. 
117 sq. ipsius est e. quod credit . . . ipsius est quod confiteturj 
haec ante exortum Pelagianorum dogma dicta memineris uelim. 122 an- 
gelis protegentibus custoditur] Notatu sane dignum, quantum huic 
angelicae quam uocat paraturae insistat antiquioris aeui orator: cf. ind. 
Optati p. 221. 122 hosti] conieci; hostis Q. 125 ad] d s. 1. suppl. 
126 tuum] Ps. 90, 11. 12. 127 angelicae paraturae] cf. ,paraturas dae- 
monum* ap. Arnobium, Migne 53, 404 A. 129 de] praepositionem propter 
syllabam sq. de excidisse uidetur. 133 quia mundi bona reliquitnus] 
ex his aliisque passim tractatum in religiosorum uirorum coetu habitum 
esse aliquando suspicatus sum. 134 praelecta] pro praeelecta? 137 sq. 
fidei pretiositas .... pretiositatem fidei] itemque fidei auream 
pretiositatem 1. 219; uocabulum ,pretiositas' trino loco ap. Arnobium 
olim a me notatum est: cf. , Etudes' etc. I, 379. 138 fidei] repet dei O. 
140 supplicamenta] iterum infra 1. 231. 234., Africana dictio, de qua 
uid. H. Ronsch, ,Itala u. Vulg.' p. 24. 142 demandabat] ut supra 1.95. 
146 indicciones 151 flagrant] ita G. 160 uitam] II Cor. 2, 16. 
1*66 prauitate] conieci ex pruritate. 167. 185 nidore c. ueneni... 
mortalis nidor] Optat. 90, 19; 146, 18. 20. ,inmundis nidoribus'. do- 
mus] u ex i s. 1. corr. 169 calori] haud sine scrupulo emendaui; coluni 
G r post, coloni corr. consimiles G, cui uoci post. m. s. 1. praem. in: 
cf. 1. 173. 171 intemperantes. 173 consimiles. 178 capimus] pro 
capiamus? praebemus G. 186 peri cula]ri s. 1. suppl. 194 fornra 
sanctorum] cf. indie. Optati p. 276 sq. 201 draconem] Ps. 90, 13. 
203 meum] ibid. 14. 212 aeterna solatia] hue usque in cod. Aurelian. 
textus progreditur. 214 Abraehae. 215 sq. sicut Isaias . . . pl'ebe 
magna] tenuioribus litteris 1 m. in ras. rescript. 217 dispecta 218 
magna] Esai. 18, 7. 221 exquoquitur. tan turn] ex tanto 1 m. corr. 
222 fornace] Sap. 3, 6 et Prou. 17, 3. 223 traditur 226 iustitiae] 
Esai. 33, 6. isti. 231 comitatur 239 sicut] m. recentiori in qua mut. 
240 suauitatis] Eph. 5, 1. 2. 



178 




DE DOMINICA ORATIONE 

|ominicum semen per manus linguae nostrae in ue- 
stris cordibus ac ||cedimus seminare: eia, fratresfoi. 34 
mei, tamquam terram bonam uestra corda parate; 
aratro crucis proscindite, et fructum dignum deo 
agricolae afferte. Suscipite semen sanctum, semen unicum, 
semen pretiosum; quoniam, sicut psalmus dicit, Do minus 
dabit bonitatem, et terra nostra dabit fructum suum. 
Nolite esse terra qualis est uia; ubi, sicut dominus in euange- 

10 lio dicit, missa semina et a transeuntibus conculcantur, et a 
uolatilibus colliguntur. Via est mala suasio, male tibi loquen- 
tes, male tibi suadentes; siadmittisillosadaurestuas, faciunt 
per te uiam, et quasi transeuntium plantis obduratur cor tuum, 
ut semen uerbi dei quod percepisti germinare non possit: tolli- 

istur enim inde a uolatilibus. Volatilia sunt diabolus et angeli 
dus, quibusteiamprofessusesrenuntiasse; ita autem tollunt 
uerbum de corde tuo, ut nee quod recorderis inuenias. Contra 
istos tales suasores, id est improbos et pessimos uiatores, 
per aurem cor penetrantes, et calcando indurantes, remedium Via est mala 

20 tibi datur in scripturis sanctis. Vult enim te sermo dei quasi 
rusticum diligentem esse in agro dei, hoc est, in ipso corde 
tuo; et quid tibi dicit? Sepi aures tuas spinis. Sepi, in- 
quit, et spinis sepi: ut qui adire temptauerit, non solum re- 
pellatur, sed etiam pungatur spinis. Sepi, ne fiat per agrum 

25 tuum semita: qui transire uoluerit, pungatur, et ager muni- 
atur; qui uoluerit mala suadere, punctus abscedat. Quid est, 
punctus abscedat? Ne suspicetur te delectatum, inueniat 
indignatum; cum enim male acceperis, et mala tibi suadentem 
repuleris, nemo tibi audebit mala suadere, et erit tutus ager 

so tuus: quoniam corrumpunt mores bonos colloquia mala. 

2. Noli esse etiam ager lapidosus: ager enim lapidosus 

cum semina acceperit, altam radicem semina figere non pos- 

sunt in lapide; de proximo exeunt, sed aestu facto cito ares- 

cunt. Tales, inquit, sunt ipse dominus, ipse enim qui pro- 

35 posuit tales, inquit, sunt qui audiunt uerbum, et ad Radix 

12* 179 






Appendix. Tract. HI. 

horam exultant; cum autem f acta f uerit pressura tam- 
34 v quam aestus, quia non habent altam radicem, | cito 
ares cunt. Radix ergo in alto sit. Radix caritas est: inde 
totum surgit, et latet; arbor placet, sed radix latet: sed si 
deesset quod latet, non esset quod placet. 40 

3. Nolite etiam esse ager spinosus. Spinas dixit esse 
, rerun dominus rerum secularium curas: et uidete, fratres mei, si 

saecularium ........ . . . .. . ., 

angit cura rei famihans, si angit cura rei pubhcae, si angit 



cura propriae ciuitatis, si angit cura agri tui, uillae tuae, 
domus tuae. Sufficiat diei malitia sua. Si spinas necessi-45 
tate nascentes doles euellere, quid tibi opus est spectaculo- 
rum tribulos addere? Cogit te necessitas rei familiaris agrum 
tuum curare: quae te cogit necessitas spectare, ut alias spinas 
tollas ad domum tuam? Paruas enim habes domesticas, ut 
quaeras extraneas? Dicit tibi deus: Euelle spinas quae in so 
agro tuo nascuntur. Et tu dicis: Video alias delectabiles et 
formosas; transfero illas ad agrum meum, et plantabo ibi 
eas. Et non times flammas? Tu quando spinosum uides 
agrum tuum, quid ei paras? Puto quia ignem, non hor- 
reum. Ergo si tu nosti quid facias spinoso agro tuo, numquid 55 
deus errat in suo? Puto quod prudentior sit te, qui fecit te: 
nam tu agrum tuum colere potuisti, creare non potuisti; ille 
uero qui tibi creauit agrum, qui creauit et te qui coleres 
agrum, te suum uoluit esse agrum. Euelle ergo spinas, ne 
sentias flammas, quando iam non erit tempus culturae, sedeo 
poenae. 

4. Estote autem terra bona, quam deus in euangelio lau- 
dat, quae cum semen acceperit, aliud affert centenum, aliud 
sexagenum, aliud tricenum; et sic colite quod auditis, sic 
accipite quod discitis, sic tenete quod accipitis, sic diligitees 
quod tenueritis, ut domino uestro fructum' dignum af feratis. 
Qui non potest afferre centenum, afferat sexagenum, afferat 
tricenum: quia et multum portanti, et parum portanti, tantum 
frumentum portanti, horreus praeparatur, ubi cum domino 
oratio gaudeat; quern etiam nunc patrem in oratione uocabitis, unde TO 
e * oratio domittica nuncupatur. Qui ergo frumentum esse 

180 



De dominica oratione 

desideratis, panem a uero pane, || qui de caelo descendit, in foi. 35 
hac oratione iam petite. Qui autem estis catichumini, pau- 
lulum uerecunde discedite. Dominus uobiscum. Signate uos, 
75 et quod dixero respondete. Et trades symbolum. D t e radeido 

catechumenis. 

1 Vide Praefat ad n. XVIII. ORATIONE] in inscriptione omissum 
ex subscriptione accepi, ubi et num. II. add. 8 bonitatem] ita a nonullis 
lectum testatur Augustinus, cum ipse legeret ,suauitatem': cf. Enarr. in Ps. 
105, n. 5; in Ps. 84, n. 15; in Ps. 118, Serm. 17, n. 1. suum] Ps. 84, 13. 
,9 in euangelio] Luc. 8, 5. 13 obturatur Q. 16 professus es renu;ni- 
tiasse] cf. Tract, seq. 1. 161. Formulam abrenuntiandi ,diabolo et angelis 
eius' Alexandriae in usu fuisise testantur Ambrosiiis (ex Origene) et Cyrillus 
Alex., in Africa uero Tertullianus et Quoduultdeus : uide ephemer. ,Rev. 
Ben/ XXXI, 1914, p. 156. 157. 158. 22 spinis] EccU. 28, 28. 30 mala] 
I Cor. 15, 33. 37 quia] a s. 1. suppl. 38 arescunt] haec liberius ex 
Synopticis; ,ad horam gaudent* legit pariter August., Enarr. in Ps. 90, 
serm. 1, n. 8. 45 sua] Matth. 6, 34. 52 trans fero]n . 1. suppl. 
!69 horreus] s post, exp., sed in m non mut. 73 cathicumini] i 1 loco 
ex e s. 1. corr. paulolum. 75 amen bino loco post jrespondete* ,et 
* inseruit is, qui hos tractatus in unum collegit. 




DE DOMINICA ORATIONE 

[idemus, dilectissimi, uestram sanctam deuotionem 
expectantium dominicam percipere orationem. De- 
betis autem nosse prius quid accipiatis, ut, cum 
acceperitis, inconcusso corde teneatis. Oratio cae- 
lum penetrat, aures dei pulsat, clauim indulgentiae inpetrat, 
uasa corporum nostrorum mundat, templum spiritui sancto 
ornat. Oratio dominica obligatos liberos reddit, reos indul- 
gentiae dimittit, seruos f ilios f acit. Oratio dominica tenebras Quanta ui 
loerrorum fugat, lumen ueritatis hauriendum demonstrat, cu- 
stodiam contra aduersarium praebet, a malo liberat, filio 
dei nos facit esse consortes. Audite iam ipsa uerba, quae 
teneatis: tenete, quae in cordibus uestris semper oretis. Quod 
auditis, dicite. 
is 2. Filius unicus, uolens habere multos fratres, docuit 

181 



cum 



Appendix. Tract. IV. 

homines dicere, Pater noster, qui es in caelis. Septem 
sententiis uel petitionibus continetur dominica oratio, in 
quibus tres inueniuntur pertinere ad deum, quatuor ad ho- 
mines. Sanctif icetur enim nomen tulum dum dicimus deo, 
Adueniat regnum tuum dum dicimus deo, Fiat uolun-20 

ties tas tua sicut in caelo et in terra dum dicimus deo, ad 
, homines ista referri non possunt, quamuis ista homines 
P e t ere uideantur. Ilia uero quatuor, Panemnostrumcot- 
tidianum da nobis hodie, et dimitte nobis debita nos- 
tra sicut et nos dimittimuis debitoribus nostris, ne25 
nos passus fueri's induci in temtationem, sed libera 
nos a malo, haec hominibus conpetunt his indigentibus: 
pane, remissione peccatorum, ne inducantur in temtationem, 
sed liberentur a malo. Tria ilia superiora aduertite, dilec- 
tissimi, quern ad modum petantur a deo, uel adsignentur 30 
deo; quia non ea deus exigeret a nobis, nisi etiam ipsa sciret 

35 V et nobis posse conpetere. | Rectus itaque ordo ipse poscebat, 
ut in tribus superioribus sententiis deus laudaretur; tune 
demum in istis sententiis alitquid a deo ab hominibus 
peteretur. 35 

3. Nam qualis est nostra petitio, ut nos dicamus deo, 
Sanctif icetur nomen tuum, cuius nomen est semper sanc- 
tum, ipso dicente per prophetam: Sanctum est nomen 
meum ingentibus? Sed dum poscimus sanctificari nomen 
dei, nos sanctificari uolumus in nomine dei. Sanctif icamur 40 
Dei autem ab illo, dum nobis promittit, dicens: Sanctif icabo 
uoSjetpossideamuoSjqua'sipopulums.an ctu m. Magna 
promissio, ut nos sanctificet, qui nos inuenit inquinatos, et 
gratia sua f acit mundos. Si sanctificatur in nobis nomen dei, 
sic uiuamus, dilectissimi, ut uiuunt filii dei: neque enim 45 
aliud debet inueniri in nostra professione, et aliud debemus 
ostendere ex nostra conuersatione. Sic uiuite, ut uiuendum 
est: ut sitis sancti, qui petitis sanctificari in uobis nomen dei. 
Nam si aliter oratis, aliter uiuitis, non respondebit ille iudex 
uestrae petitioni: quoniam uos in precibus cognoscit ipse so 
mentiri. Et si tales inuenerit ille, cuius in consequenti peti- 

182 



De dominica oratione 

tione rogamus ut adueniat regnum, quid faciet humana in- 
firmitas, ubi se in corde humano occultabit falsitas, quando 
diuina eum respexerit ueritas? 

55 4. Ecce petimus ut adueniat regnum eius; et illius regnum 
petimus ut ueniat, de quo dictum est, Regnum eius, reg- 
num sempiternum. Si sempiternum est regnum eius, quo- 
modo petimus ut adueniat regnum, quod semper manet in 
aeternum? Intellegere itaque debemus quid petamus, ne non 

GO intellegendo quod petimus, non deum sed nos ipsos falla- 
mus: fallit enim se, qui non sicut decet cognoscit ilium 
qui fecit se. Hoc ergo petimus, ut, quoniam nobis regnum Regnum quod 
promittit aeternum, uelociter reddat quod promittere est ipse uf 
dignatus. Quid promisit? Sedebitis, inquit, super duo- petimus< 

esdecim sedes, iudicantes duodecim tribus Israhel. Pro- 
misit hoc tantum, an et scripsit? Promissione sua se quidem, 
quia dignatus est, debitorem fecit; sed ne ei parum crederes, 
cautionem scripsit: quam cautionem per unicum f ilium suum 
ad te direxit, ut credas te regnaturum esse cum deo, qui iam 

TOflccepisti ut unicus || filius dei tecum esset homo. Cautionem foi. 36 
tenes, pignus penes te habes: quare dubitas, nisi quia fidem 
non habes? Quae est cautio? Euangelia. Quod pignus? 
Mors Christi, sanguis Christi. Parumne tibi uidetur, ut hoc 
tibi dimitteret, quod te ad ipsum posset sine aliquo timore 

Tsperducere? 

5. Credendo fac uoluntatem ipsius, ut et ipse faciat 
uoluntatem tuam: ac sic, dum imples uoluntatem dei, et ille 
implet uoluntatem tuam bonam, fit uoluntas eius in caelo 
et in terra. In caelo, ubi habitat ipse; in terra, ubi habitas Dum 



,, .. _ t1 i j i f , i uoluntalem Dei, 

so et tu, et ipse. Faciendo uoluntatem ipsius, qui fecit te, sic et me 



te habitat, ut te perducat ad se. Caelum est, quo 
terra est, in qua peregrinaris. Et haec terra lutea est domus 
tua, in qua ad tempus manere cognoscitur anima tua. Ita 
a te gubernetur haec domus tua, ut si quid in ea cognoueris 
85 ref iciendum, ipsum artif icem qui construxit roges, et quibus 
scit destinis sufferat transeuntem ruinosam domum, donee 
restauratam faciat sempiternam. 

183 



Appendix. Tract. IV. 

6. Et quae sunt sustentacula huius ruinosae domtis, nisi 
panis uiuus, de quo dicimus, Panem nostrum cottidia- 
num da nobis hodie? In pane petendo dupliciter exoramus:90 

Duplex panis nam et panem ilium quaerimus, qui reficit animam nostram, 
^ uiuus de caclo descendit; et panem istum uisibilem, quern 
cottidie opus habemus, ex quo nostra corpora sustentantur. 
Da, domine, petentibus nobis ilium sanctum panem, ne fame 
depereat anima nostra; rogamusque ut non sentiat famem 95 
etiam caro nostra. Quali fame intercepti sunt illi, quibus 
abstulisti panem uerbi tui, dicens per prophetam: Dabo illis 
famem, non panis, sed famem uerbi. Quomodo perie- 
runt, qui tali fame interierunt? Panis 1 iste uisibilis si non sit, 
corpus occidit: panis uerbi tui si desit, animam occidit. 100 
Quanto melius perit caro, quae facta est ex limo, quam 
perit anima, in qua est imago et similitude tua, quae demon- 
strat omnem pulcritudinem nostram? Hanc famem igno- 
rantes insipientes, non earn cogitantes, optant ut animae 
adsit, corpori desit. Hi autem, qui a te inluminantur, hocios 
36 V petunt, ut nee ilia | nee ista adsit; sed si hoc iudicaueris, 
magis eligunt istam sustinere in corpore, quam illam in 
anima tolerare. Auerte domine, auerte a nobis famem uerbi 
fames tui, ne tali fame periens anima, simul consumatur et caro 
et anima; sed panem nostrum cottidianum da nobis no 
hodie. Quid est, hodie? Semper dona ut petamus, semper 
da quod petamus. Non enim deficit manus tua, aut minui 
potest ille thesaurus, de quo magis si non erogatur minuitur, 
erogando uero multiplicatur atque cumulatur. 

7. Respondet nobis petentibUjS ipse, qui nos hortatums 
ut petamus: Ecce petitis: uultis audiam? Petentem audite 
petentes. Vultis accipere? Date et dabitur uobis: dimit- 
tite, etdimittetur uo,bis. Dicimus nosdeo, Panem nostrum 
cottidianum da nobis hodie; et ille respondet, Date, et da- 
bitur uobis. Dicimus deo, Dimitte nobis debita nostra; 120 
respondet et ille, Dimittite, et dimittetur uobis. Dando et 
dimittendo, f eneramus, non perdimus. Si enim consideramus, 
dilectissimi, quid damus, unde damus, qui damus, quibus 

184 



De dominica oratione 

damus, de cuius demtis, inueniemus nos dispensatores esse, 
125 non possessores. Damus enim panem esurienti, quern nisi 

1 , i i i ' mittendo. non de 

acceperimus, dare non possumus: damus potum sitienti, tuo das, sed Deo 
quern nisi acceperimus, dare non possumus: damus nummum de suo feneras - 
indigenti, quern nisi acceperimus, dare non possumus. An 
dicturus es, de meo do? Respondebitur tibi ab apostolo: 

130 Nihil in istum mundum intulisti, quia ex utero matris tuae 
nudus existi. Si nudus ex utero matris existi, et omnia ab 
ilia cuius sunt omnia accepisti, iam uide si de tuo das, an 
potius deo de suo feneras. Da ergo, ut accipias: nam qui deo 
dare noluerunt, omnia perdiderunt. Qui autem audierunt 

135 consilium domini sui, ut non conderent thesaurum in terra, 
sed migraret ad caelum, pauperes Christi tamquam laturarios 
mundi onerauerunt, et per eos ad caelum quae in terra habe- 
bant transtulerunt: feliciter securi, qui et ipsi illic semper 
erunt mansuri, et quod illuc transmiserunt numquam amis- 

140 suri. 

8. Alterum genus elemosynae fist in dimit || tendo peccata, foi. 37 
ut, si quis te laesit, siue in dicto, siue in facto, ei dimittas 
ex corde; ut libere a deo petas, quod ipse libenter <e>rogas: 
Hilarem enim datorem diligit deus. Dicis deo, Dimitte 

i45nobis, sicut et nos dimittimus debitoribus nostris. 
Magna fiducia petentis, qui facit, et sic petit: ilium enim 
interpellat, qui conscientias iudicat. Quando enim te uiderit 
fideliter obsecra<n>tem, senties eum pretiosorum munerum 
largitorem: ut is qui dimittit tua peccata, protegat te sua 

150 misericordia, nee te f aciat induci in temptationem, sed liberet 
te a malo. In temptationem non induceris, quando rulla 
temptatione uinceris; a malo liberaris, quando a perfidia 
separaris. Et hoc ergo petimus, et instantissime petimus, ut 
liberemur a malo. Mundus enim in maligno positus est. 

issEcce saeuiunt mala, et pereunt e mundo dilectores mundi. 
Blasphemant, insaniunt, aduersus deum murmurant: non 



,...,. , , ,. mundi murmu- 

solum ems misencordiam non deprecantur, uerum etiam ems ratio contra 
iudicia reprehendunt. Quis in eis talia operatur, nisi ille Deum 
auctor mali angelus superbus perditus et perdere cupiens? 

185 



Appendix. Tract. V. 

Liberet tios deus ab omni malo, ut pars nostra sit cum summo 160 
bono. Ab omni malo liberamur, quando a diabulo et eius 
angelis separamur: angeli enim sunt facientes uoluntatem 
eius. Non sit nobis pars cum talibus, qui faciunt uoluntatem 
diaboli: nos enim pretio redemti sumus. Societatem malorum 
fugientes, bona quaeramus, bono inhaereamus, illi seruia-165 
mus, eius uoluntatem faciamus; ut simus et nos angeli dei, 
de quibus dicit propheta, Benedicite dominum, omnes 
angeli eius, ministri eius, facientes uoluntatem eius. 

1 Vide Praefat. ad n. XIX. ORATIONE] add. num. III. O. 6clauim] 
i ex e 1 m. com 1 1 f ilio] s in fine exp. 1622 Pater ... a malo] Matth. 6, 
913 25 nostrilsj et s.l.add., deinde exp. 26pajssus fueris induci] Au- 
gust, constanter legit ,inferas': cf. infra 120, 20. 35 peteretur ex pene, 1 - 
tretur corn 39 gentibus] Mai. 1, 11. 42 possideam] = ,possidebo': 
cf. Ronsch, Ital. u. Vulg. p. 290 sq. sanctum] unde haec desumpta sint, 
frustra inquisiui. 47 uiuendum] ex ueniendum s. I. corr. 54 sq. 
falsitas . . . . ueritas] huiusmodi dvTl&irot> apud Quoduultdeum fre- 
quenter occurrere monui ,Rev. Ben.' XXXI, 1914, p. 158. 57 sempi- 
ternum] Dan. 4, 31. 65 Israhel] Matth. 19, 28. 92 uiuus] ex unus 
baud cunctanter emendaui. 98 uerbi] Am. 8, 11. 101 quando G. 
105assit 106 adsit] scripsi; desitG. 112petamus]G, pro petimus? 
deficit] ex defecit corr. 118 uobis] Luc. 6, 38. 37. 130 intulisti] 
cf. I Tim. 6, 7. 131 existi] Hiob 1, 21. 136 ad caelum] Matth. 6, 
19. 20. 138 qui] pro quia? 143 erogas] scripsi; rogas G. 144 deus] 
II Cor. 9, 7. 148 obsecratem 149 tua] in marg. suppl. 150 induci] 
ex indici corr. 151 inducerisju ex i s. 1. corr. 153 separaris]e post 
sepa del. 154 positus est] I Ion. 5, 19. 162165 angelis . . . bona] 
haec in ras. 1m. pressius exarata. 162 separemur 164 sumus] cf. 
I Cor. 7, 23. 168 eius] Ps. 102, 20. 21. 



DE TERTIA FERIA PASCHAE 



fo1 - 60 Tllv^^O 0111 ^ 11 ^ passio discipulorum defectio, sed domini 

resurrectio discipulorum refectio apparuit, quo- 
modo dictum est: Percutiam pastorem, et dis- 
pergentur oues gregis. Sed resurrexit pastor, 5 
et collegit quod disperserat ille uastator. Audiuimus, cum 
sanctum euangelium legeretur, quern ad modum duo ex 

186 




De tertia feria Paschae 

discipulis Christi ambulabant in uia, et de his quae 
facta fuerant conloquebantur secum. Non erant de apo- 
lostolis, sed de discipulis: omnes autem apostoli disci- iyipuii 

* * Etnmauntini 

puli, non omnes discipuli aipostoli. Nathanahel, de quo non erant de 
ipse dominus ait, Ecce uere Israhelita, in quo do- apostolis 
I us non est, inter apostolos fuit, et apostolus non fuit; 
et isti duo sic erant. Ambulabant in uia duo confabulantes 

istristes: nondum enim illis infulserat laetitia eius. lunxit se 
ipse dominus; et qui erat dux, factus est conies: dux in 
anima, comes in uia. Ipsa uia adiunxit se illis, inmiscuit 
uerba unicum uerbum. Sane ipso uolente ac permittente oculi 
eorum tenebantur, ne agnoscerent eum. Quid est, inquit, 

20 quod loquimini inter uos? Respondit unus nomine Cleo- 
pas, et dixit: Tu solus peregrinaris in lerusalem, et 
nescis quae ibi facta sint? Et ille: Quae? Respondit 
Cleopas: De lesu Nazareno, qui fuit propheta potens 
in uerbo et opere. lam propheta, non ipse est dominus pro- 

25phetarum: plus de illo senserant, sed illo moriente defece- 
rant. Tamen uoluit de se dici et propheta; de se enim dicit: 
Non est propheta sine honore, nisi in patria sua. Qui 
fuit, inquit, potens in uerbo et opere: uerum dixerunt. Et 
quomodo eum tradiderunt principes et sacerdotes 

aonostri, et crucifixerunt eum. N;os autem sperabamus 
quod ipse esset redempturus Israhel. Sperabatis: iam 
non speratis? Periit spes uestra, et tamen ambulat uobiscum 
spes uestra. || Quid sperabatis? Quia ipse erit redempturus foi. 6i 
Israhel. Redite ad cor: ipse est redempturus Israhel. An 

asignoratis quantas mortes emit unus moriens? Quia, si non 
moreretur, granum solum maneret. Egit enim in cruce grande 
commercium: ibi solutus est sacculus pretii nostri, quando Egit Dominus in 
latus eius perforatum est lancea persecutoris, et manauit inde 
pretium totius orbis. 

40 2. Ambulabant obiurgati ab illo, quod non haberent 
fidem, et exposuit illis scripturas, ostendens quae de illo 
fuerant prophetata, quia oportebat eum pati, et in manus 
peccatorum tradi, et occidi, et tune intrare in gloriam suam. 

187 



Appendix. Tract. V. 

Dicebat, audiebant, et cum quo loquerentur nesciebant. Ven- 
tum est ad hospitium, inuitatus susceptus est; panis est frac-45 
tus, et agnitus est Christus. Tabuerunt corde, infirmabantur 
mente, quia necdum uiuum comederant panem, ilium utique, 
qui de se ipso pronuntiauerat, dicens: Ego sum panis 
uiuus, qui de caelo descendi. Illo pane angeli satiantur, 
quern cottidie conspicere concupiscunt. Sed quia eum man-50 
ducare minus idonea fuit fragilitas nostra, ipse descendens 
exhibuit nobis praesentiam suam: suspensus est in ligno, 
coctus est in patibulo, et panem angelorum manducauit 
homo. Et qualiter hoc cognoscere poterimus? leremiam, si 

nates placeat, uatem magnificutti audiamus, quid ex persona lu-ss 
daeorum idirit. Venite, inquiunt, mittamus lignum in pa- 
nem eius, hoc est, crucifigamus corpus eius, quasi euange- 
lista loqueretur. Consonant utique uoces euangelii et prophe- 
tarum, Quid enim dicit euangelista de ludaeis mala cogi- 
tantibus? Dixerunt namque: Hie est heres, uenite occi-eo 
damus eum, et nostra sit hereditas eius. Bonus panis. 
dulcis panis: si quis hunc panem toto comederit corde, potest 
delectabiliter dicere: Quam dulcia faucibus meis uerba 
tua! super mel et fatium ori meo. Si isti duo discipuli 
istum panem non ederent, in incredulitate perpetua remane- 65 

6i v rent. Defecerant fame, pleni erant | inediae amaritudine. Sed 
respondit illis panis aeternus, et dixit: Gustate et uidete, 
quoniam suauis ego sum deus. Vere, quia panis cor hominis 
confirmat. Fregit panem, et abstulit caecitatem: fames satiata 
est cordis, et disruptae sunt nebulae caecitatis. ?o 

3. Nisi credidissent, iam melior illis latro esset, qui tune 
credidit, quando ipsi defecerunt. Latro enim unus de duobus 
non contempsit dominum pariter crucif ixum, sed secum pen- 
dentem confessus est Christum. Quando ilium potuit con- 
temnere, tune in ilium credidit. Pendebat in medio duorum?5 
latronum: unus insultabat, alius credebat: et ipse de cruce 
tamquam de tribunale inter ambos iudicabat. Quid ei dixit 
latro ille? Domine, memento mei, cum ueneris in reg- 
num tuum. Videbat crucif ixum, et sperabat regnaturum. 

188 



De tertia feria Paschae 

so Memento mei, cum ueneris in regnum tuum. Nouerat scelera 
sua, et, tamquam hoc diceret, Cum ueneris in regnum tuum, 
uel tune mini parcatur, requiem suam ille differebat, Christus Latro 
offerebat. Quid enim ei respondit dominus? Amen dico 
tibi, hodie mecum eris in paradiso. Tu expectas, donee 

ssueniam ad regnum meum, tune meminerim tui: hodie non 
obliuiscar tui. Mecum eris, inquit. Ubi? In paradiso. Quando 
enim Christus non in paradiso? Secundum hominem pende- 
bat in ligno: ipso die anima eius descensura fuerat ad infer- 
num, corpus eius ponendum erat in sepulchro. Quomodo 

Qodicit, Mecum eris in paradiso? Quomodo et apud patrem, 
et in terra: quomodo loquens angelis, et conceptus in uirgine. 
Sic ergo ille latro credidit, deficientibus discipulis: sceleratus 
ille, uiolentus, in ligno suspensus, rapuit regnum caelorum. 
Quare enim hoc dixi? Quia dominus ait: A diebus lohan- 

gsnis baptistae regnum caelorum uim patitur, et uim 
facientes diripiunt illud. Violentam uult esse fidem 
nostram deus noster: tarn uiolenta est, ut montes' transferat. 
Talis extitit in latrone: credidit, quod non sperabat accepit, 
sed ab eo quern expectabat ac || cepit. Memento, inquit, mei, foi. 62 
100 cum ueneris in regnum tuum. Sufficere latroni uidebatur, ut 
ei parceretur a poenis tune; sed postea dominus euni dilexit. 
Quid dilexit? latronem? Absit, non latronem, sed fidem: 
quod ipse fecit dilexit, non quod fecerat latro. Nolite esse 
latrones, sed imitamini fidem latronis. 

1 Vide Praefat. ad n. XXXVIII. PASCE G; titulum ex subscriptione 
desumpsi, ubi add. num. II. 5 gregis] Matth. 26, 31. 13 non est 
loh. 1, 47. 15 laetitia eius] hue, ut dixi, intrusum est fragmentum Trac- 
tatus ex nostris undecimi, n. 5: ,et Arrianus unum . . . idonei cogi'. 
24 op ere] Luc. 24, 17. 18. 19. sed non iuxta translationem qua utebatur 
Augustinus. 27 sua] M^tth'. 13, 57. 31 Israhel] Luc. 24, 20. 21. 
36 maneret] cf. loh 1 . 12, 25. 37 sacculus] altera c s. 1. add. 49 des- 
cendi] loh. 6, 51. 54 homo] Ps. 77, 25. 57 eius] Hier. 11, ,19. 
61 eius] Luc. 20, 14. 64 meo] Ps. 118, 103. 68 deus] cf. Ps. 33, 9. 
69 confirmat] Ps. 103, 15. 71 m'elior] s. 1. post suppl. 79 tuum] 
Luc. 23, 42. 84 paradyso G; Luc. 23, 43. 87. 90 paradyso 91 uir- 
gine] add. perperam interrog. nota. 96 illud] Matth'. 11, 12. 97 trans- 
ferat] ex transferam s. 1. corr.; cf. I Cor. 13, 2. 103 fecerat] t s, 
I. add. 

189 



DE TERTIA FERIA PASCHAE 

odie tertius dies agitur, ex quo gloriosa solemnitas 
semper Pascha ^M^|ft celebratur; licet semper habeat istam solemnita- 

Christianis est. r ^f^^t ~ ' l 




tern christianus, quando ei non dominatur tyrannus 
inimicus. Audiuimus modo in euangelio, eo quods 
duobus discipulis ambulantibus in uia apparuit uia ueritas 
et uita. Tristes pergebant, quia necdum Christum a mortuis 
resurrexisse credebant. Fabulabantur et implebantur sermo- 
nibus, quoadusque ueniret uirtutibus plenus. Fit comes itine- 
ris, qui integram portabat materiam corporis. Ostendit uiam 10 
siue interpretationem diuinae legis. Qui sunt isti sermo- 
nes, quos confertis ad inuicem, et mestitiam intelligo 
grauiorem? Dicite mihi istud tedium uestrum: forsitam 
inuenietis gaudium magnum. Nolite uelut peregrino celare, 
unde uos uideo teermones emittere; ne forte intra uos retinen- is 
tes taciturnitatem, damnemini de uestra incredulitate. Prae- 
sentia mea erit consolatio uestra: comitatio enim mea laeti- 
ficat animam uestram; deponentes tristitiam, recipietis gau- 
dia sempiterna. Et illi: Tu solus peregrinaris ab Jerusa- 
lem, et nescis quid in ea contigit his diebus? Et ille:20 
Quae? De lesu Nazareno, qui fuit propheta potens 
in factis: quomodo eum ludaei crucifixerunt, quern 
resurrexisse asserunt. Nos uero sperabamus, quia 
ipse erat redemturus Israhel. O discipuli, ergo spe- 
rabatis, iam non speratis? O duri corde ad credendum,25 
quem prophetae annuntiauerunt uenturum, et pro totius mun- 
62 v di peccatis moriturum, | et die tertia resurrecturum! Iam 
non turbetur cor uestrum. Mulieres integre uobis dixe- 
runt, non falluntur: ambulate securi citius, et uos agnoscetis 
filium dei. 30 

2. Videte, dilectissimi fratres, firmis gressibus ambulan- 
tem, scripturas interpretantem, uerbum sapientiae seminan- 
tem. Illi uero talem doctorem ueritatis nolentes dimittere, 
aiunt ei: Mane nobiscum, quoniam ad uesperum de- 
clinauit dies. Concessit uerus dies, per quem factus estas 

190 



De quarta feria Paschae 

omnis dies: mansit cum eis, ut oculos eorum inungeret colly- 
rio claritatis, et agnoscerent deum maiestatis. Accepit panem 
panis uiuus, qui de caelo descendit, benedixit, eisque tradi- 
dit: oculos cordis aperuit, et se del f ilium manifestauit. 

46Dicite, discipuli, ubi erant uestri oculi? cur tardius agno- 
uistis f ilium dei? Scilicet quia incredulitas uestra lumina 
detinebat. Nam credulitas totum uidet, totum uerum intelli- Fldes totum 
git; infidelitas uero uelamine tegitur. Sed si forte uultis "intellect 1 "" 
aspicere cicatrices clauorum quos sustinui <a>pontificibus 

45 ludaeorum, ut qui credit in me mereatur participium habere 
in regno caelorum, intendite foramen in latere meo. Quando 
me percutiebant in ligno pendentem, caro mea integra fue- 
rat crucifixa, non fantasma: sic et caro uera surrexit gloriosa. 
Nuntiate omnibus, ut credat me resurrexisse omnis mundus; 

so ut non glorietur inuidus ludaeus, sed semper gaudeat Chri- 
stianus. 

1 Vide praefat. ad n. XXIX. PASCEJ in subscriptione, ubi num. 
II. sicut in praec. et subseq. tract, additur; deest in fronte in&criptio. 
3 caelebr. 5 eo] s. 1. suppl. 12 inuicem] Luc. 24, 17. 17 comi- 
tatio] desideratur hoc uocabulum etiam in nouo Thes. ling. lat. 24 Israhel] 
Luc. 24, 18 21 baud totidem uerbis. 25 iam non speratis?] imitatur 
contionator Augustinum, ut in Tract, praeced. 1. 31. 25 credendum] 
Luc. 24, 25. 27 resurrectorum post. s. I. corr. uestrum] loh. 14, 1. 
35 dies] Luc. 24, 29. 38 descendit] cf. loh. 6, 51. 41 scilicet] conieci 
ex sed 1 m. scripto, deinde eraso. 44 a] suppleui; post sustinui lit- 
terula erasa in G. 



DE QUARTA FERIA PASCHAE 

lesurrectionem suam dominus Christus certam et 
ueram multis et uariis documentis persuadere 
dignatus est, propter aedificandam fidem, et fu- 
gandam de corde perfidiam, omnemque dubi- 
tationem de sua resurrectione tol|lendam. Parum fuit68 v 
oculis se uidendum praebere, si non praeberet etiam ma- 
nibus contrectandum. Quod multi impii et heretici Ma- 

191 




Appendix. Tract. VII. 

nichei de Christo suspicantur et credunt, quia non erat 
uera caro, sed spiritus erat habens imaginem carnis, nonio 
ad fidem instruendam, sed ad oculos ludificandos: ut 
homo non esset, sed putaretur: ut caro non esset, sed ita 
esse uideretur; quod ergo credunt Manichei, et inde dogma 
fecerunt, erroremque firmauerunt, haec prima cogitatio sur- 
rexit in cordibus apostolorum. Et illi quidem Manichei num- is 

error timentium j j. i < 1 i A i r t_ _i 

dare quam credunt lesum fuisse hommem: timent Verbo dare 



carneni) e t non timent ueritati obicere falsitatem. Habet 
ueram carnem, qua ueritas ostendat falsitatem, et in cordibus 
hominum aedificet ueritatem. Ergo illi numquam dominum 
lesum Christum hominem fuisse crediderunt: discipuli autem20 
nouerant hominem, cum quo tanto tempore fuerant con- 
uersati. Viderunt ambulantem, sedentem, dormientem, man- 
ducantem, bibentem: scierunt totum, scierunt super puteum 
sedisse fatigatum. Ex diuturna ista conuersatione hominem 
nouerant uerum; sed postea quam mortuus est, quod noue-25 
rant, quando crederent hoc potuisse resuscitari, quod potuit 
mori? Apparuit ergo oculis ipsorum talis, qualem ilium 

Error nouerant; et non credentes tertio die potuisse ueram carnem 
- de sepulcro resurgere, putauerunt se spiritum uidere. Error 

puiantium. [ s fe apostolorum, secta est Manicheorum. 30 

2. Solent autem, quando illis haec obiciuntur, ita respon- 
dere: Quid mali credimus, quia Christum deum credimus 
spiritum fuisse? <spiritum> credimus, carnem non credimus: 
melior est spiritus quam caro. Quod melius est, credimus; 
quod deterius est, credere nolumus. Quid mali facimus?35 
Si nihil mali est in isto sermone, dimittat lesus discipulos 
suos in isto errore. Quid mali crediderunt? Et discipuli 
Christum spiritum crediderunt: non enim putauerunt esse 
foi. 69 ilium, sed spiritum. Dimit || tat illis dominus, conf irmat illis 
quod bene crediderunt: inueniens eos in falsitate, non eos4o 
doceat ueritatem. Audite quid mali sit, sic credere: dominum 
audite. Paruo morbo te putas periclitari? Audi sententiam 
medici. Quod putauerunt discipuli spiritum se uidere, hoc 
putas et tu, Manichaee. Venit medicus tune ad discipulos: 

192 



De quarta feria Paschae 

45inuenit illos hoc credere, quod tu modo credis. Si dimisit 
illos non curatos, securus erra; si autem illos dignatus est 
sanare, quid te delectat egrotare? Dominum audi: Quid 
turbati estis, et quare cogitationes ascendunt in cor Perdidit Christ 
uestrum? Quales utique cogitationes, nisi falsae, 



soperniciosae? Perdidit enim Christus fructum passionis, si uerita t j^ s surrec ~ 
non est ueritas resurrectionis. Quid turbati estis, et quare 
cogitationes ascenderunt in cor uestrum? Tamquam 
bonus agricola diceret: Quod ibi plantaui, inueniam; non 
spinas, quas non plantaui. In cor uestrum descendit fides, 

55 quia desuper est; cogitationes autem istae non desuper des- 
cenderunt, sed in ipso corde sicut herbae malae ascenderunt. 
Sed non relinquit, extirpat male natas herbas, purgat agrum, 
seminat bonum. Quod enim dicit, quid turbati estis? quia 
turbati, non ordinati. Quare cogitationes ascendunt in cor 

6ouestrum? Videte manus meas et pedes meos. Si parum 
est uidete, Palpate: non creditis oculis, credite manibus. 
Palpate, et uidete, quia spiritus ossa et carnem non 
habet, sicut me uidetis habere. 

3. Et cum adhuc trepidarent prae gaudio. Et gau- 

esdebant, et dubitabant: et uidebant, et tangebant, et uix cre- 
debant. Magna dignatio gratiae super nos: nee uidimus, nee 
tetigimus, et credidimus. I His autem prae gaudio adhuc 
trepidantibus, ait: Habetis hie aliquid quod mandu- 
cetur? Vel tune creditis, quia uiuo, si uobiscum conuiuo. 

7oObtulerunt illi quod habebant, 'piscis assi partem. Piscis pisdsassus, 
assus, martyria sunt, fides probata igne. Quare ergo partem? fides ig p n r e obata 
Quia si tradideno, inquid, corpus meum ut ardeam, 
caritatem autem non habeam, nihil mihi prodest. Fac 
ergo totum corpus tamquam martyrum: alii de caritate pati- 

Tsuntur, alii de iactantia patiuntur. | Iactantia<e> partem 69 v 
tolle, partem caritatis. IpsaestescaChristi, da Christo partem 
suam: martyres amat Christus, qui de caritate passi sunt. 
Manducauit, et ipse erat, ipse qui uisus est et suspensus: 
ipse qui uidebatur, ipse tangebatur, illi esca porrigebatur, 

so ipse ante oculos discipulorum sumebat et uescebatur; et 

S. Augustlnl tractatus. 13 193 



Appendix. Tract. VII. 

omnia ista parum erant. Date ueniam, apostoli, post ista 
adhuc duri. Sed illorum correctio, nostra est aedificatio: 
quid enim dominus sequeretur uidete, quomodo tulit omnes 
ambages. Visus est, tactus est, manducauit: ipse certe erat. 

4. Tamen ne in aliquo sensu<m> humanum ludif icasse ss 
uideretur, misit manus ad scripturas. Dicant pagani quic- 
quid uolunt: Magus fuit, potuit se ostendere, Numquid ma- 
gus, ante quam esset natus, potuit se prophetare de scrip- 
- tuns? Videte, quia quod uidetis ante prouisum est, et quod 
cernitis ante praedictum est. Audi f ilia, et uide. O ecclesiago 
sancta, audi et uide: audi praedicta, uide conpleta. Caput 
erat, quiod persuadebat, dominus Christus; caput ecclesiae 
erat, quod se uiuum, uerum, integrum, certum persuadebat, 
et ad fidem credentium perducebat. Quid ergo dixit de scrip- 
turis? Non scitis, quia oportebat impleri omnia quaeQS 
scripta sunt in lege et prophetis et psalmis de me? 
Tune aperuit illis sensum, ut intellegerent scripturas. 
Et dixit eis: Quoiniam sic scriptum est, et sic oportebat 
Christum pati, et surgere a mortuis tertia die. Ecce 
factum, quod scriptum: ecce impletum, quod praedictum: 100 
ecce exhibitum, quod lectum. Audi uerba, cerne facta: ueri- 
tas plena, fides certa: iam pereat aliquando heretica per- 
fidia. Ecce sic scriptum est: Sic oportebat, quid? Chris- 
tum pati, praedictum est. Resurgere a mortuis tertio 
die, praedictum est. Legerant ista ludaei: legebant, et nonio5 
uidebant; et ut esset quod alii crederent, in lapidem ia- 
centem offendebant. Si enim cogniouissent, numquam 
dominum gloriae crucifixissent; si numquam dominum 
gloriae crucifixissent, gentes in natum et passum non credi- 
dissent. Ideo ergo isti discipuli ut separarentur a ludaeis, no 
foi. 70 quorum || cor clausum erat ne intellegerent scripturas, gratia 
Gratia discemit domini fecit scparationcm. O apostole, o Petre, o Mathaee, 



?ncreduios. et o Thomas, o ceteri, Quis enim te discernit? Forte dicis, 
Fides mea. <Cred>o, si ille non daret, quia tu non haberes. 
Fides tua te discernit. Quid autem habes quod non ac-iis 
cepisti? Si autem accepisti, fluid gloriaris, quasi non 

194 



De quarta feria Paschae 

acceperis? Ecce gratia, ecce resurgit, ecce se oculis ostendit 

apostolorum, qui non est dignatus se ostendere oculis ludae- 

orum. Ecce praebet se uidendum oculis, praebet manibus 

120 contrectandum. Parum est: lege, commemorat scripturas. 

Et hoc parum est: aperit sensum, ut quod legis intellegas. 

3. Persuasit se capiut. Quid de nobis? quid de corpore? 

Caput Christus, corpus ecclesia: apostoli uidebant caput, 

sed futuram ecclesiam non uidebant. Attendite: uidebant 



125 caput, tangebant caput, amplectebantur caput, conuersaban- 
tur cum capite: futuram ecclesiam non uidebant. Nos ergo, 
qui<d>? Quodam modo in illis tabulis nuptialibus et 
sponsum et sponsam debuit nominare et exprimere. Sed quia 
iam ostendit sponsum, et tacuit de sponsa, dimidiae sunt 

isonuptiae. Impleantur uota caelestia: apparuit sponsus, appa- 
reat et sponsa: ille praesens, ilia futura: ille in resurrectione, 
ilia in praedicatione: uideatur iste, credatur ilia. Quomodo 
uisus est iste? Videte quia spiritus ossa et carnem non 
habet, sicut me uidetis habere. Deinde aperuit illis sen- 

135 sum. Oportebat Christum pati, et resurgere tertio die. Iam 
dominum uidemus, iam dominum nouimus, tangimus, audi- 
mus, credimus: quid de ecclesia? Praedicari in nomine 
eius paenitentiam et remissionem peccatorum. Ubi? 
quo usque? Ne exeat hue de angulo aliena, et supponat se contra 

HO pro tua. Ubi? quo usque? Per pmnes gentes incipienti- Donatlstas 
bus ab Jerusalem. Ecce audisti ecclesiam designatam. 
Quando audiebant ista discipuli, ecclesiam per omnes gentes 
non uidebant: aliud uidebant, aliud credebant: caput uide- 
bant, de corpore credebant. Nos uidemus corpus, de capite 

uscredamus. 

1 Vide Praefat. ad n. XLIII. PASCE. III. in subscriptione, ex qua 
titulum suppleui. 18 qua] quia Q. 19 aedificent. falsitatem . . . 
ueritatem] itemque infra 1. 40 sq. cf. adnot. ad huius Append. Tract. IV. 
1. 54. 33 spiritum] 2 loco inserui, ut interpungendi modum seruarem: 
secus transferenda erat post credim'us interrogandi nota. 49 uestrum?] 
Luc. 24, 38. 52 ascenderunt] erat primum ascendunt ut paulo inf., 
neque uero in hoc antiqui codd. euang. sibi constant. 54 ue strum. Des-. 

* 195 



Appendix. Tract. VIII. 

cendit interpung. G. 57 relinquet 58 seminat] conieci; semine O. 
quia] pro quasi? 60 Videte . . . par urn est] in marg. infer, suppl. 
63 habere] Luc. 24, 39. 68 manducetttr] ibid. 41. 69 conuibo. Optu- 
lerunt. Tlmartiria 73 prod est] I Cor. 13,3. 75Iactantiae] scripsi; 
iactancia G. 76. 79 aesca 84 tactus est] est s. 1. add. 85 sensu 
humano G. 88 scripturis] ex scripturas s. 1. corn 89 prouisiutn] 
pro praeuisum? 90 uide] Ps. 44, 11. 91 Caput . . . CWristus] alia 
m. in marg. suppl. 96 scripta] s. 1. ex scriptis corr. 99 die] Luc. 24, 
4446. 105 Legerant i. ludaei] s. 1. mox suppl. 107 Si enim] littera 
erasa post Si. 108 crucifixissent] I Cor. 2, 8. 114 credo] conieoi, 
o G; aliier eadem significatione forsitan legi possit Quid, si il'l'e non 
daret, quid? Tu non haberes. 117 acceperis;?] I Cor. 4,7. 118 di- 
gnatus] emendaui ex dedignatus. 126 Nos ergo, quid? Quodam 
mo do] conieci ex Nos ergo qui quo dam modo; cf. ,Quid de nobis?' 
1. 122. 128 sponsum] alia uoce erasa, fort, seipsum. 133 spiritus] 
add. s. 1. 141 Jerusalem] Luc. 24, 47. 

DE NATALE SANCTARUM 
PERPETUAE ET FELICITATIS 

^artyres sancii, quorum hodie sollemnitas celebratur, 
inter quos Perpetua et Felicitas eminent, plures 
/ quidem una societate coniuncti, sed uniuersi per- 5 
i petua felicitate laetati sunt; atque ita in nominibus 
duarum praemium cognoscitur omnium. Admirans sane ali- 
foi. isi quis quaerat, quae || causa fuerit, ut dies iste, quo plures 
e uincere coronarique meruerunt, magis ex feminis quam ex 
cur u j r j s nomen sollemnitatis acceperit. Nescire me quidem fa- 10 

magis ex feminis ~ 

quam ex uiris teor, in tanta sanctorum gloria quantum sint apud deum uel 
paria uel disparia pondera meritorum. Verumtamen quantum 
hominibus considerare permittitur, inter omnium praecla- 
rissimas palmas mirabilius feminea certauit infirmitas. Plus 
certe aliquid uicerunt, quae nee molli sexu molliri potuerunt; 15 
plus quam uirorum laudibus commouemur, cum mulieres 
uiriliter aduersus diabolum pugnasse miramur. 

2. Accessit sanctae Perpetuae etiam paterna temptatio. 
Quotiens aggressus est filiam, modo minis, modo blanditiis, 
aliquid utile persuadere se existimans, inhumane beniuolus, 20 

196 




De natale ss. Perpetuae et Felicitatis 

et crudeli misericordia uiolentus! Cui tamen ilia numquam 
contumaciter superbeque respondit: nam et pro Christo 
passa, et pro Christo conpassa est. Huic inhaerebat, ilium 
dolebat; nee agnoscendi sanguinis humanum negabat affec- 

25 turn, nee fundendo sanguinem diuinum perdebat ef f ectum. Perpetuam nec 
Et tamen in ipso tribulationis exordio magis se ab aestu p atris affectus 
anxietudinis refrigerasse dixit patris absentia. Non erat illeaS 
aerumnae consolator, sed coronae dissuasor. Aut uero ilia 
non intellegebat, per cuius carnalem amorem secum spiri- 

aotalis aduersarius dimicabat, insidiosius agens, qui patrem 
opponebat, in quo latebat? Et ideo iste dolebatur, ille caue- 
batur; quoniam casto corde Christus amabatur et timebatur. 
Inerant etiam in adolescentula, quanto uiridiores anni, tanto 
ad amorem saeculi fluxiores. Nam uiginti duos agebat annos, 

35 ubi posset putari maior f eruor carnis quam diuinae caritatis. 
Et hos Christi gratia superauit. Erat enim ilia dei famula, 
nondum legitima aetate, sed perfecta pietate: proinde con- 
temsit nouellum corpus nouella uirtus, exercens uires iuuenis 
hominis, cui uetustas non metuitur senectutis. Pendebat 

40 etiam iuuenculae mammis paruulus filius: graue sane onus 
maternae curae pectori haerebat; sed cor a Christo non de- 
ponebat. 

3. Felicitas autem etiam grauida conprehensa, grauida 
inclusa est: in octauo mense uterus fuit; maior labor ad 

45sarcinam sustinendam, maius | periculum ad exponendam. i5i v 
Et tamen sic adiuta est suis sociorumque orationibus, ut par- 
turn cum salute tune ederet, quando abortum sine morte non 
posset. Quamuisque se noluit ad nonum uel decimum men- glonosior 
sem Christum negando differre, etiam si inmature enixa 

so moreretur, mature tamen confessa cpronaretur, seruata est 
tamen post recentem partum femina pugnatura; ut et in fero- 
cibus bestiis ac ferocioribus turbis etiam languido corpore 
diabolum superaret, et hostem carne fracta sed fide freta 
prosterneret. 

55 4. Tribulationem saeuissimam et nouissimam mundi cum 
dominus praenuntiaret: Vae, inquit, praegnantibusetlac- 

197 



Appendix. Tract. VIII. 

tantibus in ill is diebus. Ecce conprehensae sunt ad pas- 
sionis tribulationem, una lactans, alia praegnans, Perpetua 
et Felicitas: et non eis uae, sed perpetua felicitas. Quare, 
fratres? quae causa hoc fecit? Numquid mentitus est domi-eo 
nus, qui tempore tribulationis extreme praegnantibus et 
lactantibus non gloriam sed miseriam praenuntiauit? Absit, 
ut ueritas mentiretur. Quid ergo est, nisi quia spe huius 
saeculi praegnantes mentes, et laetitia huius saeculi lactantes, 
dominus cum hoc diceret arguebat? Praegnans est animus 55 
tumens in ea quae nondum p>arta, iam tamen cupiditate con- 
cepta sunt; lactans autem, qui iam gaudio amplectitur, quod 
! 1 desiderando conceperat. Vae ergo et praegnantibus et lactan- 
tibus: his uidelicet mentibus, quae conceperant dolorem, his 
quae pepererant iniquitatem. Quoniam concupiscentia c u m 70 
conceperit, pariet peccatum; peccatum autem cum 
consummatum fuerit, generat mortem. Non sic Feli- 
citas praegnans, nee Perpetua lactans: non sic supernae f iliae 
Jerusalem, spe gaudentes, in tribulatione patientes. Et 
tamen etiam ipsae a timore dei conceperunt et pepererunt?5 
spiritum salutis. Quern conceptum et partum beatum non 
inpediuit carnis uterus grauis, nee ubera lacte turgentia. Ad 
hoc enim prouenerunt ista passuris, non ut esset unde festi- 
nans ad Christum animus tardaretur, sed ut esset quod pro 
Christo mirabilius uinceretur. so 

5. Non defuit denique homo, uas diaboli, qui Felicitati 
foi. 152 parturienti, et dolores quos Eua meruit ex propaginis || de- 
bito persoluenti, ad dissuadendum martyrium diceret: ,Quae 
modo doles, quid f actura es obiecta bestiis, quas contemsisti 
cum sacrificare noluisti?* Sed ilia respondit: ,Modo ego pa- 85 
^JQ^ q UO d patior: illic autem alius erit in me, qui patietur pro 
me, quia et ego pro illo passura sum/ O responsum habitan- 
tis dei in templo suo, et oracula diuina fundentis! Quomodo 
implebatur quod praedictum erat: Non enim uos estis 
qui loquimini, sed spiritus patris uestri qui loqui-90 
tur in uobis! Quomodo sibi tribuit poenam suam, illi forti- 
tudinem suam! Modo, inquit, ego patior quod patior. Ag- 

198 



De natale ss. Perpetuae et Felicitatis 

nosco supplicium quod dictum est, Cum gemitu paries 

filios; illic autem alius erit in me qui patietur pro me, 

gsquia et ego pro illo passura sum. Haec uoto, ille adiutorio: 

haec uolendo, ille subueniendo: haec oboediendo, ille robo- 

rando. Quid est enim, Alius patietur pro me, nisi, donabit 

mihi pati pro se? Et quid est, Pro illo passura sum? Vobis 

enim, ait apostolus, datum est pro Christo, non solum 

loout credatis in eum, uerum etiam piatiamini pro eo. 

6. Celebremus itaque sanctorum martyrum diem festum, 
commendatum etiam passionibus uirorum, sed illustrius no- 
minibus feminarum; quae inflammatae Christi caritate uice- 
runt, non solum sicut illi praesentis uitae suauitatem, omnes- 
105 que uoluptates mundi atque terrores, quibus communiter 
uel utitur uel premitur natura mortalium, sed insuper patris 
affectum, pignora filiorum, fragilem sexum, grauem uterum, 
periculosissimum partum. Et omnes in his omnibus diabolum 
uicerunt. Omnes itaque merito beati, merito gloriosi, merito 
no perpetua felicitate coronati sunt. Perpetua quippe et Felici- 
tas, nomina quidem duarum, sed merces est omnium: neque 
enim omnes martyres in certamine confessionis atque passio- 
nis ad tempus fortiter tolerarent, nisi ut perpetua felicitate 
gauderent. Diuina ergo prudentia gubernante istae non so- 
ns lum martyres, uerum etiam coniunctissimae comites, sicut 
debuit esse, factum est, ut unum suae gloriae signarent diem, 
communemque sollemnitatem celebrandam posteris relinque- 
rent. Sicut enim exemplo gloriosissimi certaminis ut imite- 
mur hortantur, ita suis nominibus munus inseparabile nos 
120 accepturos esse testantur. Ambae inuicem | teneant, inuicem i52 v 
nectant: alteram sine altera non speramus. Nam nee prodest 
perpetua, si felicitas non sit; et felicitas iam deserit, si per- 
petua non sit. Haec de uocabulis martyrum, quibus iste nobis 
consecratus est dies, pro tempore pauca suffecerint. 

1 Vide Praef. ad n. LXXX. 2 SANCTORUM PERPETUA G, 
et in subscriptione add. num. II. 7 ammirans 8 fueri,t] conieci ex 
fecerit, quae uerba alibi quoque in codice confusa esse animaduerti. 
16 plus] m. rec. in marg. add. feminarum. 20 benibolus 24 ag- 

199 



merces omnium. 



Appendix. Tract. IX. 

noscendi sanguinis] 1 m. in ras. 34 age bat] sequebantur duae lit- 
terae posta erasae. 38 nob ell um 44 assarcinam 48 n on urn] u 
ex a s. 1. corr. 57 diebus] Matth. 24, 19. appassionis G. 62 praie- 
nunciabit 70 iniquitatem] cf. Ps. 7, 15. 71 pariet] pro parit? 
72 mortem] lac. 1, 15. 74 patientes] Rom. 12, 12. 76 salutis] cf. 
Esai. 26, 18. 77 inpediuitj u ex b corr. grabis. 83 quae sic modo 
Passio ss. Martyrum, ex qua h'aec uerba proferuntur (Bibl. hagiog. lat. 
n. 6633). 87 responsum habitantis del in tem'pl'o suo] Mecum enim 
quaero, an forte hie locus innotuerit auctori Missae gallicanae in honorem 
s. Hilarii, cuius haec collecta in antiquis ftbris (uerbi gr. cod. Paris. Bibl. 
Nat. 14446, f. 131 ; Missali Roberti Qemeticensis a Bradshlaw Societate 
ed., p. 150) legitur: ,Deus... qui infusus in corde beati Hilarii antistitis 
quasi de templo tuo fidei responsa dedisti/ 91 in uobis] Matth'. 10, 20. 
94 filios] Oen. 3, 16. 95ille] 1 loco ex illius corr. adiutorio] d s.l.add^ 
100 pro eo] Phil. 1, 29. 105. 112 adque 107 pignora] o in al. Ift- 
tera erasa. 110 Perpetua quippe etc.] ab his uerbis reliqua conueniunt 
cum Augustini serm : . 282, n. 1 (=^). Ill quidem] om. ^u. 112 passio- 
nis atque confessionis p. 113 tolerarent] laborarent . 115 &i- 
cut factum est, esse debuerunt (jt. 116 diem 1 signarent p. 117 ce- 
lebrandum G. relinquerent] propagarent p. 122 iam] om. ft. 
123 iste] om. p. 



DE TEMPORE BARBARICO 




plaga uulneris magnum exigit remedium me- 
dicaminis. Inter tantas strages, ruinas, capti- 
uitates et mortes, quas meritis peccatorum no- 
i strorum super nos uenire cognoscimus, quid no- 5 
bis agendum est, dilectissimi, qui ex istis malis liberari 
cupimus, nisi ut ad creatorem nostrum conuersi eum dig- 
na satisfactione placemus? Quia eius multam et longam 
foi. i87pati||entiam contemsimus, satis irascitur. Ista sentiunt, qui 
aliquam adhuc spem salutis habent: qui uero iam in animaio 
percussi sunt, obduratique tantam plagam non sentiunt, isti 
inter strages et uiui iam mortui deputandi sunt; et ut solent nequissimi 

captiuitates non , ii > i >i i 

spintus, perditi perdere cupientes, malis suasiombus mortui 
uiuos praefocare contendunt. Possemus quidem et nos illud 
dominicum sequi praeceptum, ut sineremus mortuos sepelire is 
mortuos suos, nisi alia nos documenta atque exempla prouo- 

200 



cessare. 



De tempore barbarico 

carent ouem perditam de ore leonis eripere, dragmam in ster- 
core latitantem lumine ueritatis inquirere, filium perditum 
paenitentem suscipere, hortari, monere, increpare, arguere; 

20 quae et ipse dominus fecit, et nos per discipulos suos f acere 
docuit. Faci<a>mus itaque quod dominus iubet, non quod 
seruus malus fieri timet: dicamus quae dicenda sunt. Nunc 
qui corrigi uolunt, audiant admonentem; qui uero in suis 
malis persistunt, audiant increpantem. 

25 2. Ubi sunt, quibus magna posita spes ab hominibus 
fuit? Contemtus est ille creator et diues, qui omnia dederat. 
Ubi sunt facultates? ubi aurum? ubi argentum? ubi prae- 
dia? Nonne ideo omnia perierunt, quoniam auertit a nobis Auertit 
ille faciem suam, de quo dicit propheta, Auertisti faciem fac c ^ l 

aotuam, et factus sum conturbatus? Auertit a nobis faciem auertimus fadem 
suam, cum ab eo auertimus nos faciem nostram. Largitus est 
plurima, et contemtus est: ditauit multos, et ab eis quos dita- 
uit blasphematus est: sustinuit seruos duros, ne forte cor- 
rectos susciperet filios. Quis enim pro tantis beneficiis dig- 

3snas ei gratias egit, ac non potius multa largienti insuper 
insultauit? Quando ille suo tempore largas pluuias, quando 
auras salubres, quando ae<s>tus utiles, quando f ertiles sege- 
tes, siue quibusque temporibus conpetentia largiri dignatus 
est, quis domum eius frequentauit? quis ei pro tantis nmne- 

4oribus dignas gratias egit? Nonne tune fluxus atque desidia, 
obscena spectacula, turpissima conuiuia, aliaque licentiosa 
nequitia, quae nos pudet dicere, sed malos non pudet agere, 
ita perstrepuerunt, ut iure iusteque auerterit deus faciem ab 
eis, qui ab eo auerterunt fades suas? Tales increpat per 

45prophetam, dicens: Posuerunt, inquit, contra me dorsum 
suum, et non facies suas. | Et de talibus dictum est, Quo-i87 v 
niam pones eos dorsum; non enim digni sunt, aut tales 
inueniuntur, de quibus dicit apostolus, Nos autem facie ad 
faciem gloriam domini speculantes. Facies domini, mi- 

sosericordia: hanc auertit, et superuenit in nobis ira. Facies 
domini, salus: hanc auertit, et super nos omnis tribulatio. 
Facies domini, summum bonum: hanc auertit, et inuasit nos 

201 



Appendix. Tract. IX. 

omne malum. Facies domini, pax: hanc auertit, et ubi est 
pax? Auertit enim faciem suam, et non est qui redimat, 
neque qui saluet. 55 

3. Nee tamen quiescunt mali murmurare, detrahere, blas- 
phemare, atque in ipsa plaga positi liberas, immo male libe- 
ras, exserere uoces, sacrilegasque mentes iam non celare, 
sed prodere, desiderate noxia, jquae sibi putant esse magna 
remedia. Non enim desunt quorundam uoces titillantes aures eo 
ecclesiae dicentium: O si sacrificaretur! o si diis immola- 
ut rentur solita! quoniam aut non uenissent, aut iam finirentur 
uo s ista quae patimur mala. Insipientium uox haec est: illorum 



quibus didtur ' m psa lmo, Dixit insipiens 
in corde suo, Non est deus. Corrupti sunt, et abomina-65 
biles facti sunt in affectionibus suis. Omnes declina- 
uerunt, si mill inutiles facti sunt; non est qui faciat 
bonum, non est usque ad unum. Respondeat talibus uera 
sancta religio, et filios uanitatis ueritatis uoce conuincat: 
O filii perditi, filii in quibus non est fides! In uobis nonne?o 
sacrific<ant>ium extinctae sunt manus? Qui diis falsis sacri- 
ficauerunt, uestros oculos quodammodo feriunt. Nee longa 
ilia tempora comme<mo>rabo, in quibus sacrificantibus 
patribus uestris falsis ac fallacibus diis eo usque progressa 
sunt bella, ut etiam eis ciuilia adderentur; in quibus, manibus 75 
usto- in sanguine parentum, parentesque f iliorum, dura atque atroci 
strage tune terra percussa est, sicut Romana testatur historia. 
j^ ec ^. ^ jjjj ^jj proceres et scelesti, nee tanta ilia turba falso- 
rum deorum, quibus tune arae tura sacrificia exhibeba<n>- 
tur, ab illis malis cultores suos liberare potuerunt; quin. po-so 
tius, quia fallaces sunt spiritus, ut talia bella gererent ipsi 
fecerunt, ipsi instigauerunt, ipsi cultores suos illis artibus 
deceperunt. 

4. Sed si ista quae in scholis cantastis, filiosque uestros 

in hodiernum cantantes audistis, reuocare uos ab ista uani-85 

foi. iss tate atque inpietate non possunt, praesens || uos tempus 

edoceat: quoniam sacrificantem iuuenem fortem, in regno 

constabili iure a militibus ordinatum, illi dii, quibus sacrifi- 

202 



manus 



De tempore barbarico 

cauit, eum tueri minime potuerunt, ipsamque manum prius Aau 
goamisit, quae post Christi corpus aram diabolo consecrauit. 
Ista si intueremini, si oculos cordis haberetis apertos, rubor 
ac pudor uestris frontibus insideret, impiasque uestras uoces 
et cogitationes aliquatenus conprimeret. Sed quoniam et in 
eo ipso, quod tales estis, prophetia diuina impletur, quae 

95 dicit, Qui in sordibus est, sordescat adhuc, exerite quan- 
tum potestis uestras impias uoces; et qu<i>a manus in cae- 
lum mittere non potestis, linguas uestras uelut sagittas igni- 
tas corde iaculante dirigite, erigite ceruices, calces iacite. 
Quid uobis prosunt ista, o miseri? quid uobis prodest contra 

loodeum uos posse rebellare? Vanum est uobis aduersus stimu- 
lum calcitrare. Non enim est iniqus deus, qui infert 
iram: uestris enim malis moribus atque clamoribus exagi- 
tatus est mundus. Et ista exagitatio malorum atque bonorum, 
sicut cenum atque unguentum, pari quidem exagitatum motu, 

losillud ex<h>alat, hoc suauiter flagrat; ita simul boni atque 
mali, indiscrete quidem purgati, sed alto dei iudicio separati, 
finierunt hanc uitam quacumque morte, ut illam suscipiant iudicio se P arati 
boni, quae non habet mortem. Hanc infideles credere nolue- 
runt, et amore huius uitae obligati, nee istam tenere potue- 

110 runt, et illam per infidelitatem amiserunt. Quid facitis, quid 
agitis, o lugendi? nonne urguetur mundus? Urguemini etiam 
et uos, dilectores mundi, ut exeatis, atque ad illud ueniatis, 
quod uidere non uultis, sed necesse est ut uideatis. 

5. Has ipsas plagas generis humani ante oculos uestros, 

115 non insultans, sed gemens et dolens ponam, et quid meritis 
nostris responsum sit: quoniam nos uobiscum una catena 
calamitatis adstrinxit, dum inpudentiae uestrae cedimus, dum 
uestris blasphemiis aut parcimus aut succumbimus. Ponam 
ante oculos uestros mala ipsa quae fiunt; et qui in sordibus est 

i2osordescat adhuc, iustus autem iustiora faciat, et sanctus 
sanctiora. Non enim spes bonorum in isto est mundo posita: 
Spes enim quae uidetur, ait apostolus, non est spes; 
quia et ipsa spes mundi, quae ui|debatur, in amaritudinem 188 V 
uersa est. Amaram enim potionem mundus suis dilectoribus 

203 



Appendix. Tract. IX. 

P oo- propitiauit. Vos alloquitur ueritas, o dilectores mundi: Ubii25 
, est, quod amabatis? ubi est, quod pro magno tenebatis? 
estj q UQC j di m jttere nolebatis? ubi est Africa, quae toto 
mundo fuit uelut hortus deliciarum? ubi tot regiones? ubi 
tantae splendidissimae ciuitates? Nonne tanto haec acerbius 
castigata est, quanto aliis prouinciis emendatis ista qorri-iao 
gendo noluit suscipere disciplinam? Lugendo ista potius 
dicta sint, quam insultando: neque enim alienus poterit esse 
ab istis calamitatibus, quern intus conpassionis huius pius 

caia- tatigit af fectus. Magno af fectu ista deputarentur, si tantum- 
modo audirentur: at cum oculos nostros dira haec calamitas 135 
f e riat, mortuorumque hominum sepeliendis cadaueribus nul- 
lus occurrat, omnes uicos omnesque plateas atrox mors, to- 
tam quodammodo foedauerit ciuitatem; considerantes etiam 
ilia mala, matres familias captiuas abductas, praegnantes ab- 
scisas, nutrices euulsis e manibus paruulis atque in uia semi- HO 
uiuis proiectis, quae nee uiuos potuerunt filios retinere, nee 
mortuos permissae sunt sepelire... Cruciatus in utroque 
magnus et dolor: hinc dolet uiuum auibus canibusque pro- 
iectum suum paruulum, hinc metuit offende<re> dominum 
barbaricum; dolor et timor tortores cordis assistunt. Inposita 145 
etiam insolita humeris pondera: anima tantis cruciatibus 
lassata, graui pondere fatigatur et corpus; et maxime a tali- 
bus feminis hoc impia barbarica potentia exegit, ut ea, quae 
se sciebat multorum mancipiorum fuisse dominam, barba- 
rorum se subito sine ullo pretio lugeret ancillam. Impletum 150 
est illud, quod dictum est per prophetam Dauid: Vendidisti 
populum tuum sine pretio, et non fuit multitude in 
iubilationibus eorum. Dura ab eis seruitia sine ulla mise- 
ricordia humanitatis a barbaris exiguntur. Strepitus clamoris 
huius cottidie in auribus nostris ab eis qui coniuges, parentes, 155 
in illo impetu perdiderunt exurgit. Dum talia conspicimus, 
atque talia uidemus, numquid ferreae sunt carnes hominum, 
etiamsi sensus ferreus in aliquibus inuenitur? Quis ista au- 
foi. 189 diens uidensque non doleat, atque || in eis qui perpessi sunt 
se potius quam illos plangat? Quis dabit capiti meoieo 

204 



De tempore barbarico 

aquam, et oculis meis fontem lacrimarum, et plorabo 
die ac nocte uulneratos filios plebis meae? Deficiunt 
flendo oculi eorum, qui considerant non solum mortes cor- 
porum, uerum etiam animarum. 

165 6. Christian! Christianis loquimur: ex parte meliore me- 
lior pars in homine intercepta doletur. Multos enim consi- 
deramus in ista uastatione sine sacramento baptismi ex ista MUM sine 

. . . . , . . . . . . tnento baptismi 

uita tuisse ereptos, atque inter uasa irae mexpiatas animas u jt a 
fuisse relictas. Quis luctus idoneior, quis planctus aequior 

noinueniri potest, quando sic ira exarsit omnipotentis, ut 
repelleret tabernaculum suum in quo habitauit in ho- 
minibus, et ille, qui unico filio non pepercit, sed pro 
nobis tradidit eum, nee pretium tanti sanguinis attenderet; 
quando intus in corde nostro, templo quia dignatus est suo, 

ns ita omnia uiolata esse perspexit, ut etiam ipsa sanctificata, 
in quibus fidelium sacramenta celebrabantur, hostibus tra- vasa 
dere non dubitauerit; nullae ecclesiae, nulli clerico, nullae 
sacratae uirgini, nullae parceret ciuitati? Numquid iniquus 
deus, qui infert iram? ait apostolus. Absit. Videmus, 

iso intellegimus, atque utinam corrigamus! Nee tamen ille, qui 
sic irascitur, et iuste irascitur, omnem misericordiam suam 
abscidit, qui poterat omnem humanam creaturam totumque 
mundum uno diluuio perdere aut incendio caelitus concre- 
mare. Sed parcit uni ciuitati, dum aliam castigat: et parcit 

iss uni prouinciae, dum aliam flagellat: et castigatam reparat, 
atque in ipsa castigatione mensuras nobis incognitas seruat. 
Et agitur hoc alto iudicio omnipotentis, ipsorumque impias 

, sustinet uoces, quos non tradidit barbaris impiis. Sed ecce, 
inquiunt, omnia perierunt. lure et iuste perierunt omnia, 

190 quia noluisti dare ei, qui tibi dedit omnia. Nihil hoc attulisti 
in hunc mundum, nudus ueriisti, omnia hie parata inuenisti: 
communicare cum egeno et paupere noluisti. Horrea imple- 
bas, apotecas claudebas, gemellaria onerabas: quando pau- 
peribus exinde non erogabas, quibus ea nisi barbaris reser- 

iQSuabas? 

7. Doleamus ista, fratres mei, qui reliqui sumus super 

205 



Appendix. Tract. IX. 



homo. 



i89 v terrain: peccata nostra | cognoscamus: ne cum ipsis perea- 
mus, deum digna satisfaction placemus. Quam uelociter 
placauit iram eius ille qui dixit, Reccatum meum cognoui, 
et iniustitiam meam non operui: dixi, pronuntiabo20o 
aduersum me dielictum meum domino! Et quid secutus 
est? Et tu dimisisti inpietatem cordis mei. Credite quia 

perse- non est iniquitas apud deum, credite quia diligit deus quod 

quitur Deus, si . . . > . . 

pse se non Per -Creauit; nemmem persequitur deus, si ipse se non persequa- 

r homo. Non propter felicitatcm terrenam Christian! effecti 205 
sumus; non propter diuitias mundi uel propter istam uitam 
Christum colimus. Ipse enim, cuius signo censemur, pauper 
pro nobis factus est, cum diues esset: in isto mundo ueniens 
indiguit, qui omnia creauit: amaritudines pertulit istius uitae, 
ut dulcedinem illius aeternae demonstraret. Denique ad cae- 210 
lestem mensam angelorum nos inuitauit, et in cella mendici- 
tatis nostrae fel et acetum bibit. Ne f amem timeremus, qua- 
draginta diebus ieiunauit: ne nuditatem pertimesceremus, 
praeter unam tunicam aliam discipulos suos habere uetuit: 
ne aurum diligeres, etiam oblatum contemnere docuit: ne2is 
tribulationes expauesceres, omnia ipse sustinuit: ne mortem 
formidares, et hanc ipse suscepit. Cum ita nos docuerit, non 
tantum uerbo, uerum etiam exemplo, delicati milites tanti 
regis, inutiles discipuli tanti magistri, nee fortiter pugnare 
pro patria, nee disciplinas ac regulas magistri seruare con- 220 
tendimus; magisque ista bona, quae ille contemsit et con- 
temnere docuit, appetimus, quam ilia permanentia, quae 
promisit, ab illo accipere uolumus: et si ea pro nostra utili- 
tate subtraxerit, stomachantes eum continue blasphemarmis. 
O insania mentis, o magna caecitas cordis, nee amare donan- 225 
tern, et utiliter auferentem blasphemare! 

8. Sed ecce mihi, inquis, ille totum abstulit: et ego egens 
remansi, et ille de alieno plenus est. Video, intendo, con- 
sidero: in isto mari positum piscis te grandior deuorauit. 
Expecta paululum: ueniet amplior, qui deuorantem deuoret, 230 
expoliantem expoliet, auferenti auferat. Quamuis enim tu 
iuste passus sis, qui non erogando male retinebas tua, et 

206 



In isto mari 

pi seem piscis 

grandior 

deuorat. 



De tempore barbarico 

uidisti et uidebis quae patiantur qui rapiunt aliena: non enim 
hoc flagellum nostrum, ex quo flagellamur, ideo semper 
23sdurabit, quia manus eum tenet omnipotentis. Viuus enim fert 
corrigiam mortui animalis: flagellatur quidem qui ex ea 
castigatur, || sed etiam ipsa corrigia f lagellando conteritur. foi. IQO 



Non sibi blandiantur, qui nostris malis insultant: non sibi ips m 
blandiantur, qui nostris cruciatibus delectantur. Quid insul- mur, fiageiiando 

240 tat moriturus morituris, aut mortalis mortalibus? I Hue uenie- conteritur 
mus, ubi malorum non erit insultatio, sed stridor atque 
ploratio. Nee sibi blandiantur, qui de mortuorum praedis 
ac rapinis facere uidentur elemosynas, ut unus uestiatur, 
alius expolietur. Qualis elemosyna est, ut unus pascatur, 

245alius occidatur? Non quaerit ista deus: immo, audeo dicere, 
odit ista deus. Ipsum audi per prophetam quid dicat: Qui 
profert sacrificium de substantia pauperum, quasi 
qui uietimet filium in conspectu patris sui. Non acci- 
piam, inquit, ista de manibus uestris: manus enimuestrae odit 

250 sanguine pi enae sunt. Et alius propheta ait: Pan is egen- 
tium, uita pauperum est; qui defrudat illud, homo 
sanguinum est. Contendite facere elemosinam. Qui uultis 
facere elemosinam, de iustis laboribus facite, non de rapinis; 
ne multi contra uos olament expoliati, et non pro uobis 

255 exaudiantur pauci uestiti. Nolite gloriari super iniqui- 
tate, et in rapinis ne concupiscatis: diuitiae si afflu- 
ant, ne apponatis cor. Si fluunt, fluxae sunt, labiles sunt, 
stare non possunt: noli eas diligere, ne uideant te pendentem 
in se, et pereuntes trahant te post se. Propterea dictum est, 

260 Diuitiae si affluant, ne apponatis cor. Ne in rebus fluxis 
atque caducis et terrenis ponias cor, cui cottidie dicitur, Sur- 
sum cor. 

9. Si autem posueris cor in terra, quid tibi respondetur? 
Quid gloriaris in malitia, qui potens es in iniquitate? 

26sTota die iniustitiam cogitauit lingua tua. Dicis enim 
in corde tuo: Faciam quod possum, impleam cogitationes 
meas; suffragantur mihi consilia mea, adest aurum, super- 
abundat argentum, omnia mea sunt. Tua sunt omnia? Stulte, 

207 



Appendix. Tract. IX. 

hac nocte exposcunt animam tuam ate: quae prae- 
parasti, cuius erunt? Hominem te esse cognosce, qui de2?o 
hominibus iudicas: inpar est quidem dignitas, sed communis 
est homi- est f ragilitas. Tu adtendis disparem te habere uestem. sed 

* 7 



num digiiitas, , . 

communis ego demonstro communem nos habere cutem. Ecce rapis, 
ecce ^otum tollis, et pro salute tua temporale pecunia<m> 
congregas. Post paululum febre adueniente exire cogeris.275 
Ubi est quod emisti? ubi est quod pro te dedisti? Nolite 
gloriari super iniquitatem: ruina mundi, si et uos homines 
estis, terrere uos debet, non consolari. Annon uos terret ilia 
i90 v uox | apostoli lohannis describentis in Apocalypsis ruinam 
saeculi, et dicentis: Septimus angelus, inquit, tuba ce-2so 
cinit: *Et factus est sol niger ut sfaccus cilicinus, *et 
luna sanguinea facta est, *et stellae ceciderunt eo 
modo quasi ficus *uento magno agitata *amittit acer- 
bos f ructus suos. * Et caelum recessit ut liber dum 
euoluitur; *et omnis mons et insulae de locis suisass 
motae sunt. * Et reges terrae maximi quique tribuni 
et diuites fortes, et omnis liber et seruus absconde- 
runt se in speluncis et cauernis, * dicentes montibus 
et petris: Cadite super nos, et abscondite nos a con- 
spectu patris sedentis super thronum, et ab ira agni,290 
quoniam uenit dies magnus irae ipsorum. *Et quis 
poterat stare? 

10. Erudimini omnes qui iudicatis terram. Terram 
iudicare est carnem domare. Erudimini ergo omnes qui iudi- 
catis terram; apprehendite disciplinam, ne quando iras-295 
catur dominus. Sed quoniam dum ueritas ipsa clamaret 
per sanctos suos, quae et nunc non tacet per qualescumque 
ministros suos, f acti estis mali uelut aspis surda et obturans 
aures suas, quae noluit audire uocem incantantium et medi- 
caminibus medicari a sapiente; agite, mali, quod potestis,30o 
implete iniustitiam <uestram, non quiescat mala uoluntas> 
estra: persequimini iustos, persequimini et iniustos. Agite 
of f icia patris uestri: omnes qui de patre diabolo estis, 
facta ipsius facere concupiscitis. Et ille enim bonos 

208 



De tempore barbarico 

sosmalosque persecutus est: sed aliis fuit supplicium, aliis 
magnum praestitit beneficium. Nam et Cain temtatum fecit 
homicidam, et lob uulneratum dei fecit amicum: et Annaniam 
possessorem fecit furem, et Pa,ulum colafizatum inuenit for- 
tem: et ludam seductum demonstrauit traditorem, et Petrum, 

310 quern f ecerat praesumtorem, conuersum timuit f lentem. Nee 
tamen deus iniusto sed alto iudicio et Abel innocentem 
a fratre malo permisit occidi, nee lob diutius passus est 
crucian: nee Ananiae locum donauit ad ignoscendum, nee 
Paulum deseruit colafizatum, quern sua gratia fecit robus- 

315 turn: nee ludam suscepit paenitentem, nee Petrum deseruit 
flentem, quern respectum idoneum suum fecit amatorem. 
Nouit enim ille, qui ad hoc stat in synagoga deorum, 
ut deos discernat,|| nouit alto iudicio nobisque incognito foi. 191 
separare uasa irae a uasis misericordiae. Quid mini demon- 

320 stras speciem atque magnitudinem tuam, o uas perfectum 
in perditione? Mustum sancti spiritus portare non potuisti, 
quo accepto continue crepuisti: totus fractus es, ad nihil 
utilis es, nisi ut ex fragmentis tuis sanorum uasorum sonum Vas 
probes. Percutiat testam fractam uas solidum: qualis sonus sui 

325procedit ex uase fracto? Quia omnia perierunt, blaspheme- Hasor p u r obat' 
tur deus. Qualis sonus procedit ex uaso integro? Dominus 
dedit, dominus abstulit: sicut domino placuit, ita 
factum est: sit nomen domini benedictum. 

11. Conuertimini, corrigimini: cum tempus est, inquirite 

ssodominum. Tempus est ut reficiamini, tempus est ut repare- 
mini; et si aliqui fracti estis, omnipotentem figulum artificem 
habetis. Credite quia potens est reparare perdita, qui crea- 
uit omnia integra. Ecce enim ait ipse: Sicut lutum f iguli 
uos estis in manu mea. Superius enim hanc similitudinem Potens est n 

335posuit, quam in sequenti exposuit. Vade, inquit, in domum 
figuli dominus ad prophetam et ibi audies uerba 
mea. *Perrexit ad domum figuli, *et ecce ipse facie- 
bat opus suum in rota. * Et cecidit uas quod faciebat 
de manibus eius, et fractum est. * Et rursum accipiens 

34oillud formauit ex ipso aliuduas, * sicut placuit coram 

S. Augustini tractatus. 14 209 



nuni 



Appendix. Tract. IX. 

illo ut faceret. Et ait dominus: * Numquid non pos- 
sum, sicut figulus iste fecit, ita facere uobis, domus 
Israhel? * Ecce sicut lututn figuli uos estis in manu 
mea. * Terminum loquar super gentem et super reg- 
num, * ut exterminem illos et perdam. * Et si conuersa345 
fuerit gens ilia a malis suis', * et penitear in malis 
quae disposueram ut facerem illis, et non faciam. Et 
iterum terminum loquar super gentem et super reg- 
num, * aedif icem circumplantem. * Et si conuersa fue- 
rit gens ilia, ut non faciat secundum iustificationesaso 
meas, * penitear et ego in bonis quae disposueram ut 
facerem illis, et non faciam. Et nunc ait: Auertat se 
unusquisque uestrum a uia sua mala/ et meliores fa- 
cite cogitationes uestras. Ecce cadunt iusti, iustificantur 
i9i v impii; deiciuntur | praesumentes, subleuantur humiles. Quid 355 
inflaris de potentia? quid gloriaris in malitia? Si uis uere 
exaltari, dignare humiliari. Agnosce te, quid sis: agnosce 
te terram esse et limum. Quod si te non agnoueris, frustra 
exaltas ceruices tuas. Deus superbis resistit, humilibus 
autem dat gratiam. 360 

12. Consolamini, humiles, consolamini, qui estis pu- 
sillanimes; confortamini, et iam nolite timere: ecce 
enim dominus noster, qui retribuet iudicium, ip'se 
ueniet, et saluos nos f aciet. Dominus in proximo est, 
pastor in proximo est: nihil solliciti fuerit is. Saeuiatses 
mundus, saeuiant dilectores mundi, terreat gladius, immineat 
fames, uastet pestilentia, abundent morbi, consumat mors. 
Quis nos separabit a caritate dei? tribulatio, an an- 
gustia, an fames, an periculum, an gladius? Et: Si 
deus pro nobis, quis contra nos? Et: Neque mors, ne-3?o 
que uita, neque angelus, neque principatus poterit 
nos separare a caritate dei, quae est in Christo lesu 
domino nostro. Adest nobis Perpetua Felicitas: quid nos 
terret mundi infelicitas? Si istam felicitatem mundanam 

Felicitas, ad 

pressuras sancti omnes amarent, Perpetuam Felicitatem ecclesiae non 375 
haberent. Si felicitas huius mundi transitoria diligitur, per- 

210 



De tempore barbarico 

petua hie non inuenitur; si uero perpetua felicitas quaeritur, 
hie in saeculo non inuenitur, ut ad perpetuam felicitatem 
ueniatur, quaecumque intulerit mundus, patientissime tole- 

aso rentur. Quantum est enim quo,d toleratur, contra illud quod 
promittitur? Non sunt condignae passiones huius tem- 
poris ad futuram gloriam quae reuelabitur in nobis. 
Nullae ergo nos pressurae deterreant, nulla calamitas fran- 
gat Dominus in proximo est, pastor in proximo est: quid 

assmetuis, ouis? 

13. Sed ecce, ut uideo, errasti, quoniam gregem dese- 
ruisti, et in montibus uagaris: times lupum, metuis feram, 
expauescis canem. Clama, ut te audiat pastor: clama, ouis Ouls ad 
errans. Hab'es multas uoces in lege. Die, die: Erraui sicut mantisuoces 

390 ouis perdita. Clama, et die: Libera a framea animam Scriptura 
meam, et de manu canis unicam meam: salua me de 
ore leonis. Clama, et die: Periit fuga a me, et non est 
qui inquirat animam meam. Considerabam in dexte- 
ram, et ecce leo||hereticus: considerabam in sinistram, etfoi. 192 

395 ecce lupus diabolus. Rugit leo, frendet lupus: econtra latrat 
canis. Clamaui ad te: Periit fuga a me. Clamaui ad te, 
domine, dixi: Tu es spes mea, portio mea in terra 
uiuentium. Libera me de manibus inimicorum meo- 
rum, et eorum qui me persecuntur. Numquid iste pastor 

400 bonus, qui animam suam ponit pro ouibus suis, ad quern 
sic clamat haec ouis, earn dimisit errare diutius, aut a feris 
uel a lupis passus est dilaniari atque consumi? Absit: quin 
immo relictis nonaginta nouem perrexit quaerere ouem per- 
ditam. Nee quia clamantem audiuit, ideo perrexit; sed ante 



t . . , . . .. XT . . numeri myste- 

405 quam clamaret, numerum iste inspexit. Numerus enim ouium ri um . 
centenarius fuit; ex quo numero ista ouis errauit. Relictis 
autem, ait euangelista, nonaginta nouem, abiit quae- 
rere unam quae perierat; quam inuentam et lassatam at- 
que f atigatam suis impositam humeris reportauit ad gregem, 

410 numerumque centenarium reddidit integrum. Non uacat nu- 
meri huius tarn grande mysterium did. Si quis cognoscere 
desiderat, quid in isto numero fuerit f iguratum, centesimum 

14* 21 1 



Appendix. Tract. IX. 

in capite legat psalmum, in quo scriptum est: Misericor- 
Dei diam et iudicium cantabo tibi, domine. ludicio enim 
- ttlo occulto diuino dimissa est ouis errare; misericordia cur-4is 
ren * e pastoris earn ad gregem suis humeris dignatus est 
reportare. ludicio diuino errare permittitur, misericordia ab 
errore reuocatur. Quod uero ouem istam dominus humeris 
propriis inpositam baiolauit ad gregem, quantae misericor- 
diae eius gratiae agendae sunt, qui tantum se ad nos humi- 420 
liauit et inclinauit! Portat, et reficit; regit, et custodit. Nonne 
quando haec ouis, quae errauerat, illis humeris piissimi pa- 
storis portabatur, uocem illam psalmi meditabatur, Factus 
est dominus susceptor meus, et eduxit me in latitu- 
dinem; liberauit me, quoniam uoluit me? 425 

14. Et nunc, domine bone, summe et optime pastor, ne 
pereat ouis, inple officium summi pastoris. Sequere leonem, 
pastor qui rapuit ouem de grege: leo interficiatur, ouis eruatur. 

et Dauid noster. * r^ j j. j. j. -A 

Nonne tu es Dauid noster, pastor ouium, rex noster, qui, ut 
pugnares cum Golia, hoc exemplum Sauli dedisti, quod et430 
leonem et ursum propter ouem ablatam interemisti? Et nunc, 
domine, Dauid noster, manu fortis, tot de tuo grege cottidie 
i92*pereunt oues: quare tantum | taces? Ne sileas neque mi- 
tescas, deus. Quare taces? Inimici tui sonuerunt, et 
qui te oderunt leuauerunt caput. Quare taces? Inimici 435 
tui, qui te oderunt, ipsi te minorem dixerunt, ipsi nienbra 
tua rebaptizando humi<li>auerunt. Quare taces? Ecce su- 
Amanos per p lebem tuam machlnatJ sunt consilium. Dixerunt, 
y^}^ exterminemus eos de gentibus. Et dixerunt, et 
fecerunt: et adhuc taces. Tacui, tacui, clama, sed non440 
semper tacebo. Ergo, domine lesu Christe, Dauid noster, 
rex noster, accipe uasa tua bellica, et progredere, ut pugnes 
contra ilium, qui obprobrium dicit aduersus exercitum dei 
uiui. Arrianus superbus quod obprobrium dicit aduersus 
exercitum dei uiui? Minorem dicit esse f ilium dei uiui. Quid 445 
magnum, Arriane superbe? Similitudinem geris illius Qoliae. 
Et ille enim uidens Dauid uenientem ad se pro nihilo aesti- 
mauit, cum minorem credidit eum: erat enim iuuenis cum 

212 



De tempore barbarico 

specie oculorum, tamquam similitude illius speciosi forma 
4soprae filiis hominum. Et pro nihilo, ait scriptura, aesti- 
mauit eum: sicut tu minorem dicis f ilium dei. Minor iste, 
lenis iste, non te in galea et lorica superabit, quia infirm a 
mundi elegit deus, ut conf undat f ortia; nee te in clypeo 
et asta perimit, sed in uirga et lapide, quia, quod infir mum 
455 est dei, fortius est quam homines. Quinque sibi lapides 
leues de torrente elegit: quinque libros per Moysen suo 
populo dedit. His quinque uoluminibus ueluti quinque lapi- 
dibus superatur omnis superbus; in his inuenitur, quid sit 
Christus: quia ipse est dei uirtus et dei sapientia. Haec 
460 dei uirtus et dei sapientia, lapis angularis 1 ef f ectus, in f undi- 
balo carnis collocatus, manu forti expressus, et Platonem 
superauit docentem, et Ciceronem confudit tonantem, et Ar- su P eratI 
rianum prosternet rebaptizantem. 

1 Vide Praefat. ad n. XCIV. LIBER DE TEMPORE BARBA- 
RICO ft (= A. Mai, Noua Patr. Biblioth. I, 274282); cf. titulum ser- 
monis Augustino olim "adscript!, Migine 40, 699. 2 Magna plaga, uul- 
nus magnum ft. 5 uenisse ft. 6 dilectissim;i] om. ft. 7 ut] om. ft. 
satisfactione digna placemus, quii eius longatn et multam /Hta 
ubique corruptus, ut paucissima loca sint, quibus codicis nostri lectiones 
eius ope emendari ppssint. 8 placemus] ft recte (cf. infra 1. 198); 
placeamusG. 9 ista] ita ft. 12 et ut] ft; ,Ut e!t Q. 14praefocare] ft; 
profocare G. 16 suos] Matth'. 8, 22. adque G. 21 faciamus] ft] 
facimus G. 23 ammonentem 25 Ubi diuitiae, in quibus ft, forte 
melius. 30 tuam] add. a me ft. conturbatus] Ps. 29, 8. 32 dita- 
bit utroq. loco G. 36insultabit suo] sancto ft. plubias 37 aetus. 
38 siue] ft; suis G. 39 frequentabit 40 fluxus] G; luxus! ft. 
42 agere] augere ft. 46 facies swas] faciem suam ft, qui lectorem 
ad II Paral. 29, 6 remittit, cum re uera exemplum ex Hier. 32, 33 desump- 
tum sit. 47 dorsum] Ps. 20, 13. 49 speculantes] II Cor. 3, 18. 
51 tribulatio] ft; turbatio G. 55 saluet] Ps. 7, 3. 58 exserere] 
emendaui ex exoerere; extertere effinxit ft, ex quo uno uerbum in 
Lexicon Forcellini-De Vit receptum est. 60 titillantes aures] insul- 
, tantes auitae/5! 61 sacrificarenturG. 65 abhominabiles 66suis] 
Ps. 13, 1. 68 unum] ibid. 3. 70 in uobis] cum praeced. coniungit G. 
nonneJG; nuncft. 71 sacrificantium]^; sacrificiumG. 72 feriunt] 
conieci; ferunt ft, fieri G: cf. infra 1. 136. 73 commerabo G. 74 pa- 

213 



Appendix. Tract. IX. 

tribus] G; manibus p. 75 cibilia G. In quibus m'anibus? ft, qui 
et de suo add. Filii. 77 strange G. in historia G. 79 et sacri- 
ficia ft. exhibebatur G. 80 culcores 84 in scholis] ft; in sco* 
Us G, in coluistis falso mutatum, addito insuper et s. I. 88 constabili 
iure] G, cuius etiam interpungendi rationem secutus sum; constabili- 
ium, iure ft. 90 consecrauit] Falso de Radagaiso (-f- 406) hunc locum 
Mai interpretatur, cum de P. Attalo tyranno intellegendus sit: qui primum 
superstitioni gentilium addictus, postea uero a Sigesario Ariano episcopo 
baptizatus, cum denuo ad idolorum cultum reuersus esset, demum 1 in Lipa- 
ritana insula ab Honorio exilio damnatus, duobus prius digitis amputatis, 
quibus aris sacrilegis operatus erat, post an. 416 defunctus est. 94 quae 
dicitj om. ft. 95 adhuc] Apoc. 22, 11. exerite] exerqete ft: cf. supra 
1.58. 96 qua manus G. 101 calcitrare] cf. Act. 9,5; recalcitrare/?. 
101 iniqus] G, q ex c corr. 102 iram] Rom. 3, 5. 103 exagiltatione ft. 
105 exalat G. 106 purgate G. 108 nuluerunt G; nolunt ft.. 113sed 
necesse est ut uideatis] Gft cum! sqq. minus apte coniungunt. 115 po- 
naml ft; poen'am G. 117 inpudentiae] G; prudentiae ft\ credi- 
mus ft. 118 parcimus] G; partimur ft. 119 fiunt] ft; finiunt G. 
119 et qui in sord;ibus est 178 nullae parceret ciuita;tij haec 
Caesarius Arelatensis expilauit in Serm. Append. August. 298, n. 1 et 2 
(= ^), quern pleniorem exstare in collectione Paris. B. N. lat. 2768 A 
( P) iam dudum admonui: cf. ,Rev. iBened/ XVI (1899), p. 257 sq. 
119 et] G^P; om. /*. 121 sanctiora] Apoc. 22, 11. 122 ait apostolus] 
GjttPjoni./?. spes] Rom. 8, 24. 123 quia]G^P; quoniam p. mundiJG; 
mundana ftpP. uidebatur] uidetur^. in amaritudine aera est/w; 
i. a. est uersa P. 125 propinabit G; propinauit ftP; propinat /. 
126 amabatis] amastis ^uP. tenebatis] G^P; retinebatis ft. 128 ubi 
tot] GftP; ubi sunt tot (4. 129 nonne tanto disciplinam] GftP; 
om.fi. 129 tantum ... quantum P. 130 quanto] ex quando s. 1. corr. G. 
130 aliis] GP; om. ft. corrjigendo] Gft, correptionis (i 2 loco ex e 
corr.) P. 131 ista potius dicta sint G; potius ista dicta sunt #P; 
potius dicta sunt (om. ista) ft. 132 neque.enim alienus * affec- 
tus] GftP; om. p. 133 calamitatibus] inser. amicus (s. 1. corr. uel 
animus) P. conpassionis huius] G; passionis h'uius P; conpa's- 
sionibus (om. h'uius) ft. plus] Gft; om 1 . P. 134 ista] Gft; ipsa P. 
135 at] jtP; 'aid G; et ft. nostrofc] GftP,; uestros ft. dira] pP; 
dyra G; dura ft. haec] om. ^P. 136 feriat] G; ferat ft, ut supra 
1. 72. mortuorumque] GftP; om. que /u. 137 omnes uicos ciui- 
tatem] om. ^uP. 139 captiuas] om. ^P. abductas] /fy*P; adduc- 
tas G. abscisas] GftP; abscissas p. 140 nutrices euulsis e 
manjibus paruulis] G; n. auulsis e. m. p. (JL\ nutritas auulsis e. m. 
p. P; nutrientes reuulsas inanimis paruulis ft, et in nota subdit: 

214 



De tempore barbarico 

,cod. se vulsire manibus. Divinent critid.' in uia] GftP; in 
uias p. semiuiuis] GftP; om. p. 142 permissae sunt] Gft; per- 
miserunt jiiP. sepelire] interrupta manet sententia usque uers. 156. 
in utroque] GftP; om. p. 143 Hinc dolet barbaricum] om. p. 
Hinc dolet . . . hinc tnetuit] Gft; haec dolebat . . . haec metue- 
bat P. uiuum] G; om 1 . ftP. 144 suum] GR; om. ft. 145 barbari- 
tum] G; barbarum ft; barbarorum P. dolor et timor] GP; dolor, 
timer ft; timor et horror p. assistant] G/?; pariter insistebant 
jttP. Inposita etiam et corpus et] GftP; om. p. 146 in soli ta] G/?; 
om. P. anima] ft; animam G; anima in P. 147 delassata] /?R; 
lassatam G. graui] GP; grand! ft. fatigatur] G/?; fatigabatur P. 
maxime] add. cum p. 148 hoc] GpP; haec ft. impia] G,aP; ino- 
pina ft, etsi in cod. leger. inopia. exeg.it] G; exi'git ft; exigebat p. 
ea] G^uP; om. p. 149 barbarorum] G^ttP; barbari ft. 150 ancillam] 
inser. Sic fi, Hoc sic P. impletum est] inser. in nobis ^uP. 153 iu- 
bilationibus] G, idemque recte coniecit ft, cum 1 in cod. Vatic, leger. tri- 
bulationibus; com'mutationibus /teP. eorum] Ps. 43, 13. ab eis 
perdide runt] OftP; om. ^w. 155 coniugj.es] add. et P. 156 exiurgit] 
Pft; eturguet P; urget^ie. conspicimus] GftP; audimus (i. 157 ui- 
demus] praeuidemus P. 158 sensus] G^P, uti et I. B. Morel legendum 
Coniecit; seruus ^. in aliquibus] om: P. inueniatur fi. 159 atque 
in eis plangat] GjSP; om 1 . p. 161 aut oculis /tt. plorabo] 
plorans plorabo ft. 162 uulneratos filios pl'ebis meae] Oft; uul- 
nefatos filiae plebis (om. meae) P; interfectos filiae populi mei /^. 
meae?] Hier. 9,1. Deficiunt f. o. e. q. considerant] om. p. defece- 
runt P. 163 mortes] Qft; mortem /wP. 165 Christiani] om. ftP. 
ex parte doletur] G/?P; om. p. 166 enim] QftP; om. p. con- 
sideramus] G^; cognouimus /ttP. 167 uastatione] QftP; uisi- 
tatione fi. ex ipsa uita p. 168 inexpiatas animas fuisse] G/?P; 
om. ^u. 169 idoneior] G^t; idoneor ftP. aequior] ft; certior G; 
celsior ^uP. 170 inuenire G. ire G. 171 repelleret] add. 
etiam ^, etiam et P. habitabit G. hominibus] Ps. 77, 60. 172 ille] 
add. etiam ^P. filio] add. stio p, praem. P. 173 nobis] add. omnibus 
/fytP. eum] Rom. 8, 32; ilium ftpP. attenderit p. 174 sqq. quando 
intus non idubjtauerit] GftP; om. ^. int'us] ftP; ineis G. templo 
quia] G; temploque ft; in templum scilicet qua P. suo? ft cum 
interrogandi nota; suum P. 175 ita] add. ibi ft. perspexit] P inser. 
et ubi (leg. ut ibi) nee ueritas. nee iusticia. nee caritas remaneret. 
etideo iam ipsauasa etc. 176 in quibusfidelium sacram'enta cele- 
brabantur] In mentem subit locus Pseudo-Prosperi in Libro promiss. 
et praed. dei (part. 2, c. 24, n. 50. Mflgnfc 51, 796 C): ,Videant metuantque 
reges et gentes, quae penes se sacrata omnipotentis dei uasa nunc usque 

215 



Appendix. Tract. IX. 

captiua retinent, eaque reddere detrectant.' celebrabantur] celebraiii- 
fcur ft. 177 dubitaret P. 177 sq. nullae] trino loco Oft; nulli jtP. 
clero <wP. 178 par cere ^uP. ciuitati] hucusque ,aP mutuati sunt. 
179 absit] Rom. 3, 5. 6. 180 corrigamus] in corrigamur/f falso corr. 
182 abscidit] abscidet G; obsidet ft. poterat] G; potest ft, qui in 
codice scriptum ait propter. 185 f I aged at] G; castigat iterum ft. 
193 gem ell aria] G optime: cf. not. Michaelis Denis ap. Migne 46, 929; 
'cellaria ft. 196 qui reliq'ui] G; qui,a derel'i'cti ft. 197 agnos- 
camus ft. ipsis] G; im;piis ft. 198 placeamus G ut supra 1. 8. 
19(9 pliacabil 201 secutus] cod. uterq., secutum maluit p. 202 mei 
tordis ft; Ps. 3.1, 5. 203 apud deum] Rom. 9, 14. quod] ft; qui G. 
204 neminem persequatur G. se] G; om. ft. 208 esset] II Cor. 8, 9. 
209 a'miaritudinem ft. 211 inuitabiit 213 ieiunabit 217 ita]G; 
ista ft. 219 inutilesj^iniqui ft. 220 hac reg'ulas G. 222 appieti- 
mus] om ft. 224 subtraxit ft. 225 o magna] om. ft. 229 deuorabit 
230 deuoret etspoliantem G; om. ft. 232 iusta ft. 235 cum] 
reum ft\ 236 animantis ft. 240 morii'turis] om. ft. m'ortalibup] 
om. ft. ueniemur. 242 ploratio] ft; ploratus G. praedis] ft; prae- 
sidiis G. 245 non] G; utrum ft. 246 p'er] om. ft. 248 sui] Eccli. 
34, 24. 250 plenae sunt] Esai. 1, 15. 251 defrudat illud] ambo G 
et ft. 252 sanguinum est] Eccli. 34, 25 (falso, ut assolet, ft: Os IX. 4). 
254 nee multi G. 257 cor] Ps. 61, 11. 260 in rebus fluxis atque 
caducis et terrenis] cf. Benedicti Reg. Monach'. c. 2: ,Ante omnia 
ne . . . plus gerat sollicitudinem de rebus transitoriis et terrenis atque 
cad'ucis.' 263 posueris] apposueris ft, qui et cor in terra om. 
265 tota die] et ft. tua] Ps. 51, 3. 4. 266 impleam] = implebo. 
269 a te animam tuam ft. 270 erunt] Luc. 12, 20. 272 est fragil'i- 
tas] G; ista fragilitas ft. uestem s.e.d.c.nos habere] expleto 
uersu om. G propter homoeoteleuton. 273 rapio] G. 274 tollis] G; 
poscis ft. temporale pecunia congregas G; tempora pecunia 
redimis ft. 275 post paulum ft. 276 emjsisti G. pro te de- 
disti] G; reddidisti ft; noli ft. 279 apocalypsi ft. 280292 diuisi- 
onem per cola et commata, cuius uestigia in codice adhuc perspiciuntur, 
stellulis indicaui hie et infra; 1. 335 354. 280 tuba cecinit] Apoc. 11, 
15; quae autem deinceps sequuntur, non ad tubam septimi angeli, sed 
ad sexti sigilli apertionem pertinent, Apoc. 6, 12 17; porro simillima 
eiusdem loci uersione utuntur Pseudo-Prosper in Libro promissionum 
(Migne 51, 850 A. B.) et Pseudo-Cyprianus ad Nouatianum (ed. Hartel 
III. 3. p. 67 sq.), sane Afer uterque. 281 saccus cilicinus] G; cili- 
cium ft. 283 aceruos 284 fructus] ex fructos s. 1. corr. 
285 euoluitur] G; soluitur ft. omnes montes ft. 286 et ma- 
ximi ft. 287 et fortes ft. 289 cadete 293 erudimini 1 loco] 

216 



De tempore barbarico 

add. ergo ft. terram] Ps. 2, 10. Terrain iudicare est camera 
do ma re] atqui ita incipit Sermo 13 ab Augustino habitus Carthagine. 
296 dominus] Ps. 2, 12. 298 aspidis surdae et optirantis Q. 299 
uoces ft. incantantium] Ps. 57, 5. 6. 300 medicari] scrips!; medii- 
cati G; medicatis ft, qui et de suo praem. obstitit. 301 iniusti- 
tiaml ft; ministeria G, et uerba uestram n. q. m. uoluntas om. 
303 uestri] s in fine del. G. 304 concupiscitis] Ion 1 . 8, 44. 306 
Cain] G; Abraham ft, et fecit homiicidam om. 308 possessum ft. 
inuenit] G; fecit ft. 309 seductlim demonstrabit G; relictum, 
fecit ft. 310 praesumentem ft. 312 dSutiius p. e. cruciari] G; di- 
uitiis p. e. sauciari ftl 314 deseriuit] deseruire G, postrema e 
deinde del. 316 quern respectu idoneo suu'm fecit idoneum ama- 
torem ft, 318 deos] Deus ft. discernat] Ps. 81, 1. nobisquie] om. 
que ft. 319 a uasis] a uasa G. 321 mustum] G; ita etiam emenda- 
uit ft, cum in codice legeretur multum. 322 totum fractum es, ad 
nihil utile es ft. 323 fracmentis 324 probes] recte G; praebeas/?. 
testum fractum ft. solidtim] add. percutial testum fractum uas 
fractum ft. 325 blasphematur ft. 325. 326 uase . . . uaso] ita G. 
328 b'enedictum] Hiob 1, 21. 331 aliqui fracti] G; ita porro 
legendum esse coni. ft ex aliquid facti. omnipotentem] po s. 1. 
s'uppl. figulum] g ex 1 corr. 335 in consequent! ft. 337 ipse] 
om. ft. 339 accipiens rursum ft. 340 illud] G, sicque ft ex ilium 
emendauit. 341 ut faceret] G; facere ft. 342 uobis] G; uos ft. 
343 figili 346 et penitear] G; ego paenitear ft. 349 ut aedi- 
ficem iterum et p lantern fi. 351 ut] ne ft, qua lectione sensus 
turbatur. 354 uestras] Hier. 18, 211. 355 deiciuntur] i 1 loco 
s. 1. Isuppl. 356 malitia?] Ps. 51, 3. 359 exaltas] om. ft. tuas] 
cod. quo Mai usus est, ab ipso perperam corr. iactas; tua G. 360 
gratiam] lac. 4, 6. 364 faciet] Esai. 35, 4. 365 fueritis] Phil. 4, 5. 6. 
369gladius?]Rom.8,35. 370 nos?] ibid. 31. 373 nostro] ibid. 38. 39. 
Perpetua Felicitas] lusus uerborum, quo plus aequo delectati sunt 
Africani oratores: cf. huius Append. Tract. VIII, 1. 110 sqq. 374 infelici- 
tatem mundanam ft. 375 amarent] timerent ft. ecclesiae] om./?, 
sicque impeditur intellectus. 378 apperpetuam 380 enim] G; mihi ft. 
382 nobis] Rom. 8, 18. 383 deterreant] G; detineant ft. 384 est] 
Phil. 4,5. pastor in proximo est et ouis om.ft 386 ut] om. ft. 388 
cla : mat ouis. Habens multais ones in grege ft, qui tamen fatetur 
in codice quoque suo scriptum in lege. 390 perdita] Ps. 118, 176. 

392 I eon is] Ps. 21, 21. 22. 392396 quattuor uersus integros praeterm. ft. 

393 dexteram] Ps. 141, 5. 398 uiuentium] ibid. 6. 399 persecuntur] 
Ps. 30, 16. 400 ad quam ft. 405 iste] ipse ft fort, melius. ouium] G; 
omnis ft. 408 perierat] Luc. 15, 4. et lassatam a. f. s. i. humeris] 

217 



Appendix. Tract. IX. 

om. /?. 409 reportabit G. ad gregem] cf. Benedicti Reg. Monach. 
c. 27: ,ut earn in sacris humeris suis dignaretur inponere, et sic reportare 
ad gregem'. Porro in haec uerba exit tractatus in /? adposita subscriptione 
Explicit liber de tempore barbarico; reliqua iam ex uno G. 414 
domine] Ps. 100, 1. 425 uoluit me] P,s. 17, 19. 20. 434 deus] Ps. 
82, 2. 435 caput] ibid. 3. 437 humiauerunt 439 gentibus] Ps 82, 
4. 5. 441 tacebo] Esai. 42, 14. 446 magnum] ita codex fort, minus 
recte. 449 oculorum] I Reg. 17, 42. 450 ftominum] Ps. 44, 3. 451 
I Reg. 17, 42. 453 fortia] I Cor. 1, 27. 455 homines] ibid. 25. 
459 sapiential ibid. 24. ' 



Expliciunt beatissimi Patris Augustini Tractatus in lucem nunc pri- 

mum emissi Campoduni ex chalcotypa los. Koeselii officina, 

inpensarum partem erogante Societate Goerresiana, 

praecipuam uero operam praestante Karolo Muth 

Monacensi, uiro iuuandis amicis nato, 

et de re litteraria optime merito. 

Laus Deo, pax hominibus. 




218 



I. INDEX LOCORVM S. SCRIPT VRAE '> 



A) AD TRACTATVS S. AVQVSTINI 



Genesis 1, 1 

1, 2 . . 

1, 3 . . 

1, 4 . . 

1, 5 . . 



... XI, 155 
V, 90; XVIII, 35 

. V, 91 ; XVIII, 9 
V, 92; XVIII, 10 
V, 93; XVIII, 11 

1, 31 XXIX, 53 

2, 17 cf. XXXI, 15 

3, 4 XXXI, 27 

3, 5 . . . XI, 44; XXXII, 30 

3, 19 XXXI, 164 

*13, 2 XXX, 5 

32, 25 X, 81 

32, 26 X, 59 

32, 27 sq X, 62 

32, 28 cf. X, 57 

49, 9 VI, 44 

49, 27 .... XXIV, 60. 63 

Hiob 1, 21 XXX, 263 

Psalmi 2, 4 . . . cf. XXIV, 26 

2, 8 . . I, 280 

3,6 IV, 32; VI, 11 

3, 9 .... XXXI, 146. 153 
5, 5 .... XXIX, 127. 132 

15, 5 I, 279 

15, 11 XXIX, 222 

17, 2 XXX, 8 

17, 29 V, 25 

17, 45 . . XIX, 21 ; XXIV, 175 
17,46 .X, 86 

18, 2 XXIII, 71 

18, 3 ...... XXIII, 74 

18, 4 XXIII, 90 

18, 5 . . XXIII, 94; XXIV, 51 



Psalmi 21, 11 XIV, 57 

21, 1719 II, 33 

21, 17. 18 II, 51 

21, 2829 II, 54 

24, 4 XXIX, 154 

26, 4 XXIX, 223 

28, 1 XXXIII, 21 

29, 7 XVII, 9. 24 

29, 8 XVII, 27 

33, 3 XXVI, 7. 54 

35, 7 sq I, 14 

35, 9 sq I, 21 

35, 10 XXX, 119 

39, 6 XV, 36 

40, 9 VI, 29 

40, 11 VI, 37 

45, 11 XXIX, 227 

48, 7 VII, 7 

49, 3 XXI, 13 

50, 10 XXIX, 128 

*56, 2 ... XXXIII, 11. 52 
56, 5 . . . VI, 19. 25; XI, 123 

65, 9 XXIX, 159 

72, 18 VII, 72 

72, 28 XXIX, 74 

81, 6 XI, 48 

83, 5 XXXI, 83 

85, 11 XXIX, 156 

101, 8 VI, 30 

102, 2. 3 I, 64 

105, 11 I, 258 

112,3 . . cf. I, 202; XX VI, 52 
115, 10 XIX, 38 



') Hunc indicem, in quo loci asteriseo notati hodiernum usque in Biblia 
Augustini deerant, composuit uir uenerabilis atque huius rei, si quis alius, peritifiimus 
losephus Denk parochus Monacensis; quin etiam insigni beneficio, quod nondum 
in omni uita mea expertus eram, totius operis plagulas perspicere mihique in his 
temporum angustiis librorum ope destitute consiliis adeBe baud recusauit. 

219 



S. Augustint tractatus 



Psalmi 115, 11 .... XIX, 46 
115, 15 .... XXX, 49. 55 

117, 14 cf. XXX, 8 

117, 24 . .VIII, 7; XVIII, 4. 40 

119, 7 XXVIII, 80 

120, 3 XXIX, 158 

120, 4 cf. VI, 33 

125, 5 .... XXVII, 89 

125, 6 .... XXVII, 90. 97 

126, 1 XXIV, 185 

131, 17 ... XXII, 161. 164 

131, 18 XXII, 165 

145, 2 ... XXXI, 69. 140 

145, 3 XXXI, 145 

145, 4 XXXI, 148 

145, 5 ... XXXI, 158. 197 

Prouerbia 18, 12 . . . . Ill, 94 

23, 1 XXXII, 196 

Cantioum 1, 7 XVII, 92 

I, 13 XXVI, 44 

Sapientia 7, 16 ... XXX, 109 

9, 15 V, 67 

Ecclesiasticus 2, 11. 12 XXXIII, 15 

27, 6 VII, 53 

Esaias 7, 9 XI, 72 

II, 2. 3 XV, 82 

26, 12 ... XXXIII, 71. 80 
40, 35 XXII, 62 

51, 7 XXXII, 257 

52, 7 XXIV, 48 

53, 7 XVI, 33 

Hieremias 17, 5 . . . XXXI, 199 

17, 16 VIII, 13 

Ezechiel 3, 17; 33, 7 XX VIII, 248 
Matth. 3, 12 . . . . XVIII, 93 

4, 6 .... XXVIII, 93. 105 

4, 10 et 7 . . . XXVIII, 101 

5, 11 XXXII, 259 

5, 12 XXXII, 264 

5, 45 VIII, 4 

6, 9 XIV, 51 

6, 12 . XXXIII, 23. 109. 112. 114 

220 



Matth. 6, 

7, 16 . 

8, 10 . 
8, 11 . 
8, 12 . 
*9, 29 
10, 28 

10, 39 

11, 11 

12, 34 

15, 25 

16, 18. 
16, 19 
16, 26 

18, 3 . 

19, 21 

20, 21 
20, 22 
20, 23 
20, 27 
20, 28 
23, 2 . 
23, 3 . 
25, 34 

25, 40 

26, 17 
26, 34 
26, 38 
26, 39 
26, 41 

26, 41 

27, 5 . 
27, 25 
27, 40 

27, 43 

28, 6 . 
28, 13 
28, 20 

Marc. 2, 
8, 34 



13 ... XXXIII, 116 
.... XXXII, 343 
.... XXVIII, 40 

XXIX, 181 

.... XXXIII, 151 

XXVIII, 38 

.XXVIII, 250; XXXI, 50 
. XXVI, 24; XXVII, 25 
. . XXII, 6. 75. 81. 84 
. . . XXXII, 337. 356 
.... XXXIII, 51 

19 XVI, 49 

XVI, 53 

.... XXXIII, 157 

XXXII, 18 

XXX, 247 

... cf. XXXII, 140 
.... XXXII, 142 
.... XXXII, 148 
. XXXII, 49. 70. 73. 94 
. . XXXII, 75. 83. 95 
.... XXXII, 319 
. . . XXXII, 320. 339 

VIII, 49 

XIII, 28 

XXXII, 80 

XVII, 21 

. XXVII, 79; XXXI, 113 
XXXII, 145 

IV, 4; VI, 5; XXXIII, 117 
. . . . cf. XXXI, 195 
.... XXVIII, 124 
X, 23 

et 42 IX, 26; XVI, 81; 
XXI, 45; XXXII, 181 

cf. IX, 27 

XIV, 35 

XXX, 209 

. . XIII, 68; XXI, 61 

18 .... XXII, 49 
XXVII, 23 



I. Index locorum s. scripturae 



Luc. 1, 43 XXII, 176 loh. 1, 1 

*5, 37 XXIII, 83 

6,44 XXXII, 344 1,2 

8, 45 XIII, 36; XIV, 84; XXIV, 170 1, 3 

8, 46 XIII, 38; XIV, .82; XXIV, 171 1, 14. 
10, 41. 42 . . XXIX, 13. 45. 78 

10, 42 XXIX, 71 1, 16 

12, 4 XXX, 63 1, 20. 

12, 5 XXX, 72 1, 22 . 

12, 13 ... XXXII, 417. 478 1, 23 . 

12, 14 XXXII, 424 1, 27 . 

12, 15 XXXII, 425 1, 29 . 

12, 37 XXIX, 176 3, 29 . 

14, 11 Ill, 96 3, 30 , 

15, 24 et 32 ... XVII, 66 4, 14 . 

16, 22 XXX, 128 4, 24 . 

16, 25 XXX, 160 5, 14 , 

16, 29 ... XXX, 178. 190 5, 19 . 

16, 30 XXX, 196 5, 29 , 

16, 31 ... XXX, 199. 202 5, 33. 

18, 14 Ill, 96 6, 51 . 

20, 3. 4 XXII, 144 8, 36 , 

20, 5 XXII, 149 8, 44 , 

20, 6 XXII, 153 10, 16 

20, 7 XXII, 157 

20, 8 XXII, 158 10, 18 

20, 36 XI, 50 10, 24 

22, 24 XXXII, 15 10, 30 

22, 32 XXIV, 188 12, 25 

22, 33 . XVII, 10; XXXII, 278 13, 1 . 

22, 61 XVII, 36 13, 27 

22, 61. 62 .... XVII, 38 13, 37 

23, 21 XVI, 80 13, 38 

23, 34 . . IX, 30. 66; XI, 125; 14, 8 . 

XXVIII, 138 14, 9 . 

24, 38 XIV, 65 14, 27 

24, 39 . XIII, 14; XIV, 67; 14, 28 

XXXII, 431 15, 1. 

24, 41 .... XXXII, 434 15, 2. 

24, 44 .... XXXII, 435 15, 13 

24, 46 .... XXXII, 439 15, 15 

24, 47 .... XXXII, 447 19, 10 



III, 16; IX, 161; XI, 153; 
XXIX, 67. 219 

IX, 162 

. . . XXII, 41; XXIII, 11 
I, 96; III, 17; IX, 164; XI, 
162; XXII, 122; XXIX, 69 
..... XXII, 132 
26. 27 . . cf. XXII, 73 

XXII, 59 

XXII, 60 

XXII, 94. 98 

XVI, 35 

XXII, 106. 118 

. . . XXII, 181. 185. 188 

XIX, 42 

cf. Ill, 81 

IX, 87 

. . . . . XXXII, 160 

VI, 41 

35. 36 ... XXII, 30 

XXXII, 305 

XXXII, 64 

. . XXII, 115; XXXII, 313 
. XVI, 69; XVII, 106; 
XXXII, 421 
. . VI, 16; XXVIII, 172 

XXII, 139 

XI, 90. 102; XXXII, 160 
. XXVI, 24; XXVII, 25 

XXIX, 206 

.... XXVIII, 127 
.... XXXII, 278 
.... XXXII, 279 

XI, 16. 25. 34 

. XI, 28; XXIX, 208 
. . XXVIII, 54. 58. 67 
XI, 76. 80 

5 . I, 284; XXVIII, 209 

6 .... XXVIII, 210 

XXXI, 109 

XXII, 110 

XXX, 82; XXVII, 129 

221 



S. Augustini tractatus 



loh. 19, 11 . XXVII, 131; XXX, 96 

19, 23 II, 58 

20, 2 ... XIII, 55; XIV, 19 

20, 8 XIV, 11 

20, 9 XIV, 15 

20, 15 XIV, 38 

20, 17 . . XIII, 11; XIV, 45; 

XXIX, 211 

21, 6 ...... XV, 23. 26 

21,11 XV, 53 

21,15 XVII, 53. 58; XXIII, 21; 

XXXII, 101 

21, 17. 16 .... XVII, 71 
21, 17 . XVI, 15; XXIII, 30; 

XXXII, 102 
21,18 . .XXIII, 49; XXXI, 114; 

XXXII, 110 
21, 19 XXIII, 19.52; XXXII, 113 

Act. 2, 13 XXIII, 86 

2, 37 IX, 50 

2, 38 IX, 52 

2, 41 .XI, 127 

3, 17. 18 .... cf. IX, 39 

4, 19. 20 XIX, 6 

4, 32 . . . XI, 131 ; XVIII, 18 

7, 55 I, 153 

8, 20 .... cf. XXXIII, 149 

9, 1 . . XVI, 75; XXIII, 124; 

XXIV, 26 

9, 1. 2 .... cf. XXIV, 23 
9, 4 XIII, 24; XVI, 76; XVIII, 
36; XXIV, 31. 42 
9, 15. 16 .... XXIV, 78 
9, 3641 . . cf. XXVIII, 286 

*13, 25 XXII, 22 

17, 31 XII, 105 

Rom. 1, 17 .... XVIII, 15 

1, 30 ..... XXVIII, 229 

2, 10. 8. 9 '..... X, 70 

4, 25 IV, 39; V, 13 

5, 5 .... XI, 130; XV, 77 
5, 20 . . . XV, 75; XXVIII, 24 

222 



Rom. 6, 4 . . . VII, 23; IX, 79 

6, 9 . IV, 12; V, 116; VI, 32 
6,10.11 IV, 14 

7, 7 XV, 73 

7, 11 XV, 73 

7, 14 XXXIII, 29 

7, 15 XXXIII, 32 

7, 16 XXXIII, 35 

7, 20 XXXIII, 42 

8, 28 XXX, 270 

8, 29. 30 IX, 128 

8, 31 IX, 132 

8, 32 XXVIII, 175 

8, 34 VI, 32 

9, 16 . . XXIII, 187; XXIV, 184 

10, 4 XXXIII, 12 

10, 10 I, 78 

10, 13 I, 2. 28. 31 

10, 14. 15 I, 34 

10, 15 XXIV, 48 

10, 17 XIX, 14 

11, 1 XXIV, 61 

11, 17 .... cf. XXII, 167 
11,20 .... cf. XXII, 169 

12, 16 Ill, 98 

13, 10 XV, 76 

13, 12 V, 102 

13, 13 VIII, 17 

14, 23 XI, 142 

I Cor. 1, 12 .... XVII, 77 

1, 13 ,XVII, 82 

1, 2325 .... cf. II, 22 

2, 8 .1, 112; XXI, 18; XXII, 70 

2, 9 XXXIII, 66 

3, 1. 2 XXIV, 68 

3, 7 XXIX, 123 

5,7 , . V, 9 

7, 25 XXIII, 189 

9, 24 . . . . XXIX, 149. 170 

9, 26. 27 .... XXXII, 55 

10, 17 VII, 31 

12, 27 I, 235; VII, 40; XXIV, 37 



I. Index locorum s. scrfpturae 



I Cor. 13, 12 ..... XI, 56 

14, 20 XXXII, 22 

15, 9 XVIII, 32; XXIII, 132. 142. 

147;OCXIV, 132. 159 

15, 10 XVIII, 40; XXIII, 151; 

XXIV, 115. 140 

15, 21. 22 .... XXXI, 34 
15, 54. 55 .... XXXIII, 56 
15, 57 . XXIII, 184; XXIV, 181 

II Cor. 2, 15. 14 . . XXVI, 48 
3, 2. 3 XV, 88 

3, 5. 6 XV, 92 

4, 5 XXXII, 62 

4,17.18 XXIV, 93 

5, 17 V, 10 

10, 17 XXII, 200 

11, 2 I, 216 

11, 3 I, 219 

11, 26. 27. 23. 28. 29 XXIV, 83 
11, 27 .... IV, 7; V, 49 

Qalat. 2, 20 ... XXVIII, 177 

4, 1 .....*.. XX, 29 

6, 14 Ill, 52 

Ephes. 1, 4 . . . . cf. IX, 65 

5, 8 . VIII, 27; XVIII, 13. 31 
5, 14 XXIII, 99 

Philipp. 1, 21 XXX, 21 

2, 6 I, 132; XI, 38 

2, 7 I, 133; XI, 85 

3, 16 XXIX, 147 

4, 7 XXXIII, 69 

Coloss. 1, 12 . . . . cf. II, 62 

3, 1. 2 XX, 8 

I Thess. 3, 8 XXIX, 122. 144. 169 

5, 2 VIII, 24. 29 

5, 4. 5 VIII, 30 



I Thess. 5, 7 VIII, 18 

II Thess. 3, 2 X, 30 

I Tim. 3, 1 . . XXXII, 199. 208 

3, 2 XXXII, 222 

3, 4 XXXII, 224 

3, 5 XXXII, 227 

3, 6 XXXII, 39 

6, 10 XXXIII, 143 

II Tim. 2, 20 . . . XXXII, 300 
2, 25 XVII, 45 

4, 6 XXIII, 163; XXIV, 122. 177 
4, 7 .... XXIII, 168. 175; 

XXIV, 123. 190 
4, 8 XXIII, 169; XXIV, 125. 192 

Hebr. 2, 7 X, 87 

lacob. 1, 1315 . . . XXXIII, 85 

2, 13 XXX, 174 

4, 6 . Ill, 95 

I Petr. *2, 13 .... XXX, 105 
2, 21 XXIII, 16 

2, 22 XXXI, 170 

3, 18 . . ' IV, 11 

4, 5 . . . cf. I, 162; VI, 47 

5, 5 Ill, 95 

5, 8 XXI, 31 

I loh. 1, 8. 9 ,1, 167 

2, 1. 2 I, 171 

2, 15. 16 .... XXXI, 130 

2, 19 XVII, 100 

3, 16 XXXII, 98 

4, 20 XVI, 28 

5, 20 XXVI, 37 

Apoc. *1, 8 XXIII, 8 

1, 17 XXIII, 9 

5, 5 . . . . VI, 44; XXI, 26 

7, 9 XV, 62 



B) AD TRACTATVS APPENDICIS 

Genesis 3, 15 II, 51 Psalmi 2, 10 IX, 293 

3, 16 VIII, 93 

I Reg. 17, 42 IX, 448 

Hiob 1, 21. .. IV, 130; IX, 326 



2, 12 IX, 295 

7, 3 IX, 54 

7, 15 cf. VIII, 69 



223 



S. August! ni tracfatus 



Psalmi 13, 1. 3 . . , . IX, 64 
17, 19. 20 IX, 423 

20, 13 IX, 46 

21, 21. 22 IX, 390 

29, 8 IX, 29 

30, 16 IX, 398 

31, 5 IX, 199 

33, 9 cf. V, 67 

43, 13 IX, 151 

44, 3 IX, 449 

44, 11 VII, 90 

51, 3. 4 IX, 264 

51, 3 IX, 356 

57, 5. 6 IX, 298 

61, 11 IX, 255 

77,25 V , 53 

77, 60 IX, 170 

81, 1 IX, 317 

82, 2 IX, 433 

82, 3 IX, 434 

82, 4. 5 IX, 437 

84, 13 Hi, 7 

90, 11. 12 II, 124 

90, 13 II, 200 

90, 14 II, 201 

100, 1 IX, 413 

102, 20. 21 IV, 167 

103, 15 V, 68 

117, 27 C f. I, 99 

118,103 V, 63 

118, 176 IX, 389 

125, 6 I, 97 

136, 9 cf. I, 94 

141, 5. 6. . . .IX, 392. 396 

Prouerbia 8, 15 et 16 . . . I, 63 
17, 3 II, 223 

Sapientia 3, 6 II, 222 

Ecclesiasticus 28, 28 . . Ill, 22 

34, 24 IX, 246 

34, 25 IX, 250 

Esaias 1, 15 IX, 249 

8, 8. 9. 10 II, 85 

224 



Esaias 14, 22 H, 113 

18, 7 II, 216 

26, 18 cf. VIII, 75 

33, 6 H, 224 

35, 4 IX, 361 

37, 22 II, 74 

42, 14 IX, 440 

45, 8 cf. I, 2 

Hieremias 9, 1 . . . . IX, 160 

11,19 V, 56 

18, 211 .... IX, 335 

18, 6 IX, 333 

32, 33 IX, 45 

Daniel 4, 31 IV, 56 

Amos 8, 11 IV, 97 

Malachias 1, 11 .... IV, 38 

Matth. 2, 13 II, 97 

2, 16 I, 73; II, 36 

2, 18 I, 95 

2, 20 H, 101 

6, 913 IV, 1625 

6, 19. 20 .... cf. IV, 135 

6, 34 HI, 45 

8, 22 ...... C f. IX, 15 

10, 20 VIII, 89 

11,12 V, 94 

13,57 V, 27 

19, 28 IV, 64 

24, 19 VIII, 56 

26,31 V, 4 

Luc. 1, 2931 I, 24 

1, 38 I, 43 

8, 5 cf. Ill, 10 

8, 13? (haec liberius ex Synop- 

ticis) III, 35 

8, 38. 37 IV, 117 

12, 20 IX, 268 

15, 4 IX, 406 

20, 14 V, 60 

23, 42 V, 78. 99 

23, 43 V, 83 

24, 17. 18. 19 .... V, 19 



II. Index nominum et rerum 



Luc. 24, 17 VI, 11 

24, 18. 19 VI, 19 

24, 20. 21 . . . V, 28; VI, 22 

24, 25 VI, 25 

24, 29 VI, 34 

24, 38 VII, 47. 51 

24, 39 .... VII, 60. 133 

24, 41 VII, 64. 67 

24, 42 cf. VII, 70 

24, 4446 VII, 95 

24, 47 VII, 137 

loh. 1, 47 V, 12 

6, 51 V, 48 

6, 51 ... cf. IV, 92; VI, 37 

8, 44 IX, 303 

12, 25 cf. V, 36 

14, 1 VI, 28 

14, 6 II, 26 

Act. 9, 5 cf. IX, 100 

Rom. 3, 5 IX, 101 

3, 5. 6 IX, 178 

8, 18 IX, 381 

8, 24 IX, 122 

8, 31 IX, 369 

8, 32 IX, 172 

8, 35 IX, 368 

8, 38. 39 IX, 370 



Rom. 9, 14 cf. IX, 203 

12, 12 VIII, 74 

I. Cor. I, 24 IX, 459 

1, 25 IX, 454 

1, 27 IX, 452 

2, 8 VII, 107 

7, 23 cf. IV, 164 

10, 4 I, 95 

13, 2 cf. V, 97 

13, 3 VII, 72 

15, 33 Ill, 30 

II. Cor. 2, 16 . . . II, 159. 173 

3, 18 IX, 48 

4, 7 VII, 113 

8, 9 IX, 207 

9, 7 IV, 144 

Ephes. 5, 1. 2 .... II, 237 
Philipp. 1, 29 .... VIII, 98 

4, 5. 6 IX, 364 

I. Tim. 6, 7 .... cf. IV, 130 
lacob. 1, 15 VIII, 70 

4, 6 IX, 359 

I. loh. 5, 19 IV, 154 

Apoc. 6, 1217 .... IX, 281 

11, 15 IX, 280 

22, 11 IX, 95. 119 



IV, 41 



II. INDEX NOMINVM ET RERVM 

Ubi littera A praemittitur, notantur tractatus Appendicis 



abnegare se, quid sit 27, '42 ss. 

Abraham patrem nemo dicit nisi 
ludaeus 30, 200; Abraham diues 
suscipit pauperem Lazarum 30, 
218; Abrahae filium immolaturi 
quanta deuotio 30, 232 ss; Abra- 
ham uere diues, quia intus diues 
30, 234. 262. 

abrenuntiant baptizandi diabolo et 
angelis eius A3, 16. 

S. Augustini tractatus. 15 



absis: de abside salutat populum 

sacerdos 7, 61. 
acclamatio auditorum Augustini 9, 

146; 20, 76. 80. 
Actuum Apostolorum liber in Pascha 

lectus 9, 34; in natali s. lohannis 

22, 20. 
Adam quamdiu nondum exuimus, 

mendaces sumus 19, 43; Adam 

mortem non contemsit, sed mori- 

225 



S. Augusttni tractatus 



turum se esse non credidit 31, 13. 
30 ; superbia et curiositate pec- 
cauit 31, 20; genuit nos, non qua- 
lis creatus erat, sed qualis pec- 
cando factus fuerat 31, 31. 
adiutorium Dei ad contemnendam, 
mortem necessarium 31, 125 ss; 
nee tamen hominis meritum tollit 
31, 156 ss; ut fiat quod iubet, 
rogetur Deus, et adiuuat Deus 
33, 177. 
adulatores magis timendi, quam ma- 

ledici 32, 253 ss. 

aeternitas: leue est omne cum fine 
supplicium, ubi sine fine promitti- 
tur praemiutn 24, 100; aeternus 
Christus et nos aeternos facturus 
est, non quia semper fuimus, sed 
quia semper erimus 14, 89. 
Africa : apostolorum sonus usque ad 
nos, qui in Africa longe constituti 
eramus, exiuit 23, 94; Africae 
caput, Carthago 26, 51 ; Africae 
a Vandalis captae calamitates de- 
scribuntur A 9, 127ss. 
agnus: magna in agno fortitude, 
crucifixus est agnus, et uictus est 
leo 16, 37. 
agricola noster, Deus l,285ss; A3, 

59. 

Alleluia quando audimus, quasi mu- 
tatur spiritus 8, 46; cum qua 
iucunditate redit, cum quo desi- 
derio abscedit 8, 57. 
altarium: numquam ab altario dis- 
cedit passionis sacramentum 2, 4. 
Ambrosianus hymnus ,Apostolorum 
passio' abAugustino commemo- 
ratur 23, 2. 

ambulent ut duo simul, tardus a 

ueloce expectetur oportet 15, 101. 

,Amen' in fine tractatuum a compo- 

226 



sitore homiliarii additum 1, 303; 
A 3, 75; Amen respondent fide- 
les, ac si subscribant, quando 
Christi corpus accipiunt 7, 42. 
amicus: tanta est ignorantia cordis 
nostri in inuicem, ut aliquando 
nescientes amplectamur inimicum, 
timeamus amicum 12, 138. 
amor: amando oues ostende amo- 
rem te habere pastoris 16, 30; 
cf. 32, 103; si amet te Christus, 
tibi prodest, non Christo: et si 
ames Christum, tibi prodest, non 
Christo 16, 10; cf. 17, 72; qui 
nouit amare, pro eo quod amat 
omnia perpeti potest 30, 10; elige 
amorem, in quo innocenter uiuas, 
securus moriaris 30, 19. 

angelorum uitam meditatur, quis- 
quis assidue utitur uigiliis 5, 70; 
angelis Dei, non Deo, homines 
futures promissum est 11, 50; ut 
angelus efficiaris, homo, abnega 
te, confitere Deum 27, 53 ; angelo- 
rum qui ceciderunt locum in cae- 
lis homines implebunt 12, 43; qui 
minor est in angelis, maior est 
omnibus hominibus 22,88; mali 
auctor, angelus superbus A 4, 154; 
angelis protegentibus ecclesia 
custoditur A 2, 122. 196; sumus 
et nos angeli Dei, quando eius 
facimus uoluntatem A 4, 166. 

Annanias latine interpretatur ouis 
24, 58. 

anni homini recedunt, non accedunt 
12,77; 30,26. 

antiphona nonnumquam ex anti- 
quiore uersione psalmorum, ut 33, 
11: cf. Praefat. XXVsq. 

Apocalypsis lectio in Ascensione 
Domini 21,26. 



II. Index nominum et rerum 



apostatae fratres A 2, 73. 

apostolorum primus Petrus, Paulus 
nouissimus 23, 4; 24, 5; disci- 
puli Domini, apostoli nostri 28,66; 
32, 12; 33, 19. 

aratrum crucis A 3, 5. 

arietes, apostoli 33, 18. 22. 

Arrianorum dogma 11, 6. 97; Ar- 
riani cuiusdam conuersio 17, 111 ; 
Arrianos rebaptizantes Quoduult- 
deus redarguit A 9, 437. 463; 
Arriani obprobrium aduersus Dei 
exercitum A 9, 444. 

Arrius haereticus 17, 112. 

Ascensionis Domini quadragesima 
20, 1 ; 21, 1 ; ascensio Christi, 
promissio est tibi 20, 89. 

Attali tyranni recens casus comme- 
moratur A 9, 87 ss. 

Augustino adclamant auditores 9, 
146; Augustinus propter fidem 
mori paratus 28, 264; magis adu- 
latores timet, quam maledicos 32, 
253 ss; acrior Augustini dolor de 
discissa ecclesiae unitate 32,384ss ; 
Augustini sermo 13 a Quoduult- 
deo expilatus A 9, 293. 

aurum, extrema nescio quae et exi- 
gua pars terrae 20, 51. 

baptismus omnia omnino peccata 
dimittit 1, 244; 9, 55 ss; 33, 24; 
signo Christi i. e. cruce et san- 
guine consecratur 1, 253 ; in bap- 
tismo deletur iniquitas, sed manet 
infirmitas 33, 54; nomina ante 
baptismum data 1, 230; super 
baptizatos inuocaturSpiritus septi- 
formis 15, 84; baptismum Christi 
exsufflant Donatistae 2, 48; bap- 
tizandi diabolo et angelis eius re- 
nuntiare se profitentur A 3, 15; 

15* 



multi in uastatione Carthaginis 
sine baptism! sacramento uita 
erepti A 9, 167; cottidianus bap- 
tismus, oratio dominical, 265; est 
et baptismus lacrimarum 17, 42. 

barbaris reseruantur, quae pauperi- 
bus non erogantur A 9, 194. 

beatae uitae actio, psallere Deo 31, 
121; ibi se uident, qui se non 
nouerant: ibi se agnoscunt, qui 
se nouerant 8, 51 ; si uis peruenire 
ad sempiternam et beatam uitam, 
habeto temporalem bonam 12, 146. 

Bedae et Floro sermones Guelferby- 
tani haud ignoti: cf. Praefat. 
VII sq. 

bello imminente, quicquid carum ha- 
bent homines, quaerunt ubi ser- 
uent 20, 16; ciuilia bella apud Ro- 
manos A 9, 75. 

Benedicti (s.) Regula monachorum 
et tractatus Augustini : cf. 22, 170 ; 
A 9, 260. 409. 

boni quicquid sumus, bono Deo tri- 
buamus: quicquid sumus mali, 
nobis inputemus 22, 169; crede 
bonum esse, quod placuit bono 
Deo 30, 268. 

Caecilianus iniuste a Donatistis in- 
si mul at us 32, 464 ss. 

Caesarius Arelatensis: sermonum col- 
lectionis ,Guelf erbytanae XI XIII. 
LXXXV VI auctor: Praefat. p. 
XXXI; Augustini tractatu de or- 
dinatione episcopi in rem suam 
utitur: cf. 32, 7 adnot; item 
Quoduultdei sermone de ruina 
Carthaginis A 9, 119178: cf. 
Praefat. XXX; ab ipso fortasse 
homiliae codicis G. collectae: cf. 
Praefat. XXXI XXXIII. 

227 



S. Augustini tractatus 



Caillau et Saint-Yves, Augustini ser- 
monum editores: Praefat. IV. 
XXII. 

calix Domini, quis sit 32, 195. 
caput uidebant apostoli, de corpore 
credebant: nos uidemus corpus, 
de capite credamus A 7, 143. 

caritatem Christi nullus fidelium 
scindit 2, 61 ; quod possident Ca- 
tholici, caritas uocatur, quae nu- 
meroso possessore amplius dilata- 
tur 32, 484; radix bonorum ope- 
rum, caritas A 3, 38. 

caro Christi, uestimentum illius 1, 
131 ; noli horrere carnis resurrec- 
tionem 1, 273; carnis incorruptibi- 
litas, merces fidei est 9, 137. 

Carthago, Africae caput 26, 51 ; ibi 
sanctum corpus membrorum Cy- 
priani 26, 80; et ab Augustino 
in Cypriani natale sermo habitus 
26, 2. 80; ibi etiam in basilica 
Nouarum eiusdem sermo de na- 
tale ss. Scillitanorum 30, 2; colla- 
tio Carthaginiensis an. 411 lau- 
datur 32, 462; Carthaginis aVan- 
dalis captae dira calamitas descri- 
bitur A 9, 135ss; Carthaginiensis, 
ut uidetur, textus orationis dotni- 
nicae A 4, 16-27. 

castigatio : in ipsa castigatione Deus 
mensuras nobis incognitas seruat 
A 9, 186. 

cathecumenorum dimissio A 3, 73. 

cathedra Christi in caelo est, quia 
prius crux fuit in terra 32, 132; 
mali praepositi quando bona di- 
cunt, cathedra loquitur 32, 351 ; 
a cathedra Christi (Petri G) num- 
quam separare se licet 32, 390. 

Catholici non sine causa orthodoxi 
nominati sunt 11, 99; falso se 

228 



catholicos uocant haeretici, qui se 

ab ecclesia Catholica separauertmt 

28, 86. 
cena pura, parasceues nomen apud 

ludaeos 5, 107. 

cerimoniae principum 27, 118. 
character Christi ouibus inpositus 

17, 84. 88; characteres sibi ad 
collutn ligat is, cui caput dolet 

18, 54. 

Charybdim inter et Scyllam naui- 
gans fides catholica 11, 91. 

Christiani boni inueniuntur, sed ab 
iis qui boni sunt 18, 79; pauci 
sunt, sed in comparatione tnulto- 
rum 18, 91 ; Christi anus catholicus 
28, 230; nos Christiani non debe- 
mus non intellegere, quod intel- 
lexit nescio quis auctor pagano- 
rum 31,76; non propter felicita- 
tem terrenam Christiani effecti 
sumus A 9, 205. 

Christus: Deus, Christi pater ante 
uentrem matris, de uentre matris 
deus Christi 14, 54 ss; non erat 
magnum Christo esse quod erat, 
sed magnum fieri quod fecerat 
12, 27; cum Verbum et Deus 
longe esset a carne et homine, 
Verbum factum est caro, et con- 
iunxit hominem Deo 28, 10; multo 
difficilius creditur spiritum carni 
quam Deum homini posse mis- 
ceri 3, 73; sicut homo ex anima 
rational! constat et carne, ita ex 
Deo cum homine commixto unus 
est Christus 3, 69. 78; Verbum 
Dei factum est caro, non conuer- 
sione in camera, sed assumtione 
carnis 28, 14; caro Christi illius 
uestimentum fuit : uestem intueor, 
et uestitum adoro 1, 131 ; Christus 



II. Index nominum et rerum 



in forma serui non Patre solum, 
sed et se ipso minor est 11, 84; 
non sic descendit a Patre, ut de- 
sereret Patrem 13, 65; diem sibi 
elegit, quo nasceretur, quo bene 
significaretur22,191 ; Christi igno- 
ratio, figura est: quid enim Hie 
nesciebat? 24, 166; Christus et 
cum pateretur docuit, quia et cum 
temptaretur docuit 30, 91 ; non 
carnem deseruit nolens, quando 
uoluit mortuus est 31, 187; non 
se ultro paBioni intulit, fugit ocu- 
los persequentium 28, 181 ; quo 
modo mortuus est Deus Christus, 
si diuinitas non moritur 1, 109ss; 
3, 59 ss; 11, 143ss; Christus, prin- 
ceps martyrum. 30, 79 ; in passione 
docuit quid toleremus, in resurrec- 
tione ostendit quid speremus 1, 
141 ; totum in Christo resurrec- 
tioni militabat 12, 8; contra resur- 
gentem a mortuis Dominum tes- 
tes dormientes emerunt Iudaei30, 
206 ; resurrexisse Dominum credi- 
dimus, audientes litteras eorum, 
qui tune credere nolueruntlO,13; 
qua hora Christus resurrexerit, 
nescimus 5, 124; Christus resur- 
gens suis se ostendit, non alienis 
10, 18; natum, crucifixum et mor- 
tuum Christum crediderunt et 
amici et inimici: resurrexisse non 
nouerunt nisi soli amici 12, 15; 
Christi resurrectio nobis determi- 
natio fidei est 12, 102; forma 
christianae fidei 12, 2; et sacra- 
mentum nouae uitae 9, 78 ; ascen- 
dentem Christum deduxerunt dis- 
cipuli oculis suis 23, 60 ; quod 
ascendit a nobis, non recessit 
Christus a nobis 13, 66; unde 



numquam recessit, tibi ascendit 
Christus, si credideris aequalem 
Patri 13, 63; Christi aduentus 
sperandus, non timendus 1, 163ss ; 
6, 39; manifestus ueniet ut iudi- 
cet, quern occultum uenire opor- 
tuit ut iudicaretur 21, 14; opera- 
riis suis se ipsum praestat in pane, 
se ipsum seruat in mercede 9, 
154; Christus fans uitae est 1, 23. 

Ciceronis sententia laudatur 31, 78; 
Ciceronem tonantem confudit Dei 
sapientia incarnata A 9, 462. 

Circumcelliones martyres non sunt 
28, 256. 

claues ecclesiae habemus et nos 16, 
56. 

codicis Quelferbytani 4096 compen- 
diosa descriptio I sq ; cod. Aure- 
lianensis 154, olim Floriacensis 
p. III. 

cogitatione nihil uelocius, alas habet 
incredibiles 33, 103; quare liben- 
ter cogitas, quod non uis facere? 
33, 107. 

colimus Deum, a Deo colimur 1, 
282. 

concupiscentia carnis ab apostolo 
peccatum dicta 33, 44. 61. 

consuli solet de rebus dubiis: si 
adhuc consulo, adhuc dubito 27, 
137. 

,Conuersi ad Dominum' in fine con- 
tionis 27, 153. 

cor uel sit ad Deum, quam diu ne- 
cesse est ut hie sit caro: totum 
ibi erit, si cor ibi est 30, 120; 
ne putrescat in terra, in caelum 
leuetur 7, 67; 20, 14; nihil habet 
homo melius corde suo 20, 23. 

cruce Christi fons baptismi conse- 
cratur 1, 248. 253; crucis signum 

229 



S. Augustini tractates 



in altario, in ore ac fronte 2, 5; 
ut de cruce non erubesceremus, 
earn in fronte h. e. in pudoris 
domicilio conlocauimus 3, 86 ; crux 
Domini, muscipula diaboli 21, 41 ; 
ideo non mergimur, quia crucis 
ligno portaraur 29, 238 ; cathedra 
Christ! est in caelo, quia prius 
crux fuit in terra 32, 132; aratro 
crucis corda proscindenda A 3, 5 ; 
de cruce tamquam de tribunale 
iudicabat Dominus A 5, 76. 

cura rerum saecularium quantum 
angit A 3, 42. 

Cyprianus a cypro nomen habet 26, 
47; Christi bonum odorem diffu- 
dit docendo de Christo, uiuendo 
in Christo, moriendo pro Christo 

26, 40 ; confitetur in libris suis, 
qualis antea luisset 28, 26 ; multos 
eloquio martyres praemisit, multos 
praecessit exemplo 26, 61 ; 27, 3 ; 
eius episcopatus defendit unitatem, 
martyrium docuit confessionem 
28, 29. 169; librorum eius texitur 
indiculus 26, 6278; non tacuit 
quod idola dii non erant 28, 241 ; 
multi usquequaque habent mag- 
num corpus librorum eius 26,78; 
membrorum corpus Carthago 
possidet 26, 80; ubique terrarum 
eius scripta leguntur, festiuitas ce- 
lebratur 26, 54; ad quam fratrum 
sororumque multitude conuenit 

27, 32; Acta proconsularia de ip- 
sius passione recitata 27, 44. 107. 
126. 135; cf. 28, 184. 200; falso se 
ad Cyprianum pertinere iactant 
haeretici 28, 46. 53. 216. 

Dauid noster, Christus A 9, 429. 432. 
441. 



Denis (Michaelis) sermones s. Au- 
gustini, et tractatusGuelferbytani: 
Praefat. X. XXIV. XXV. 

,Deo gratias' Cypriani 27, 150; 28, 
223; ,Deo laudes* Donatistarum 
28, 226. 

dextera Dei, aeterna felicitas 1, 147; 
retia in dexteram missa quid si- 
gnificent 15, 45. 

Deus potestate deus est, pater boni- 
tate 1, 55; Dei omnipotentia uni- 
uersae creaturae 'ad hoc neces- 
saria, ut crearetur: nobis, ut pec- 
cata dimittat 1, 67; quanta Deus 
non possit, quae si posset, non 
esset omnipotens 1,76; crescit 
in te Deus, cum intellegis eum 
22,183; de Deo dicamus quod 
docuit, dicamus quod nouimus 
1, 157. 

diabolus, praepositus mortis 21,40; 
Dominum suum non agnoscens, 
tamquam hominem temptauit 28, 
94; consortem uoluit habere in 
peccato, quern haberet comitem in 
supplicio 11, 42; unde nos reuocat 
diabolus, illo deuotione pertinaci 
curramus A 2, 205; bonos malos- 
que persequendo aliis infert sup- 
plicium, aliis praestat beneficium 
A 9, 305. 

dies, cum in Genesi a luce coeperint, 
quare nunc a luce conputamus 5, 
87 ss; dies quern fecit Dominus, 
qualis sit 8, 6 ; dies unus sunt 
omnes fideles 18, 14; dies de die 
Christus, ante diem, qui condidit 
diem 14,92; cf. 15,12. 

dies, Deus: per nomen diei com- 
mendare uolebat praecipuum opus 
Dei 18,6; fugit te dies amatus, 
accedit Deus desideratus 30, 37. 



230 



II. Index nominum et rerum 



dignitas quidem inpar est hominum, 
sed communis fragilitas A 9, 271. 

diiRomanorum quales fuerint A9, 78. 

discipuli Domini, apostoli nostri 23, 
66; 32, 12; 33, 19. 

diu non est, quod finem habet 31,71 ; 
quod non est diu martyres con- 
temserunt, ut peruenirent ad diu 
31, 89. 

diues malus alia bona non putat nisi 
diuitias, aliam uitam non credit 
30, 164; diues Abraham pauperem 
Lazarum suscipit 30, 223; habeat 
diues sicut Abraham: possideat, 
non possideatur 30, 230. 

diuitiae non in diuite accusantur, sed 
damnatur impietas 30, 136. 214 ss; 
diuitias quando aufert, non se 
aufert Deus 30, 264. 

doctrinam Christi etiam pessimus 
homo aliquando loquitur 32,364. 

,Dominus uobiscutn* a sacerdote, 
quando de abside salutat, uel 
quando oratur, dictum 7, 61 ; ante 
symboli traditionem A 3, 74. 

Donata martyr, fortissima femina 
30, 102. 

Donatistae, peiores ludaeis 2, 43; 
non falsi Christiani, sed omnino 
Christiani non sunt 28, 97; ex- 
sufflant Christi baptismum 2, 48 ; 
falso se ad Cyprianum pertinere 
iactant 28, 46 ; praecipitium eli- 
gunt, a laqueo abhorrent 28, 119; 
corpora praecipitatorum cum ho- 
nore colligunt, sanguinem excipi- 
unt, tumulos se inebriando hono- 
rant 28, 162; Donatistarum pater 
diabolus, magister Donatus 28, 
196; ,Des laudes* ipsorum omnes 
uiri Christiani formidant 28, 226; 
Donatistas inter et Catholicos 



quaestio et rixa quae sit 32, 411 ; 
Catholicis, quod incenderint uolu- 
mina Euangeliorum, calumniantur 
Donatistae 32,455; Gesta col- 
lationis an. 411 contra Donatistas 
32, 462 ; a Quoduultdeo episcopo 
Donatistae redarguuntur A 7, 139. 

dormire: non est contra uoluntatis 
hominis, quod dormit 12,62; cf. 
somnus. 

duae piscationes 15, 14 ; duo nauigia, 
duo parietes 15, 42. 

ebrius nemo per prandium: quando 
fit, ad noctem pertinet 8, 19; ine- 
briant se Donatistae ad tumulos 
praecipitatorum 28, 164. 

ecclesiam, cum esset meretrix, Chri- 
stus uirginem fecit 1, 206; et 
uirgo est ecclesia, et parit, Mariae 
in hoc simillima 1, 229 ss; eccle- 
sia, mater nostra 1, 204; 25, 3. 
5. 11. 14; omnium commune refu- 
gium 25, 4. 15; imperatorum legi- 
bus satis abundeque munita est 
25, 8 ; ad ecclesiam fugientium 
tria genera 25, 20; melius est ut 
et nocentes in ecclesia muniantur, 
quam innocentes de ecclesia ra- 
piantur 25, 26 ; ecclesia, sponsa 
Christi, pulchra inter mulieres, i. 
e. catholica inter haereses 17, 92; 
possunt per multos haereticos di- 
uidi sacramenta Christi: nullus 
fidelium scindit caritatem Christi 
2, 60 ; ab ecclesiae unitate sepa- 
rare se numquam licet 32, 387 ss ; 
a pace ecclesiae Donatistae sepa- 
rati 28, 115; ecclesiam Christi in 
Afris et in Africa esse dicunt 
32, 409 ; Christianorum ecclesiae 
innumerabiles 10, 44; totius eccle- 

231 



S. Augustini tractatus 



siae figura in Christo uersatur 
A 2, 108. 

electorum milia innumerabilia 15, 
61 ; elegit Deus, non bonos, sed 
quos woluit facere bonos 10, 33. 

eleemosynae genus est, ditnittere 
peccata A 4, 141 ; eleemosynas de 
rapinis factas odit Deus A 9, 243 ss. 

Emmauntini discipuli non erant de 
apostolis A 5, 9. 

episcopatum desiderare, quid sit 32, 
209. 

episcopus episcoporum, Christus 32, 
271 ; episcopus prius intellegefe 
debet, seruum se esse raultorum 
i32, 8; praeest, si prodest 32, 67; 
qualescumque sunt episcopi, se- 
curi debent esse fideles 32, 241. 
271 ss; non sunt episcopi mali, 
quia, si mali, non episcopi 32, 
218; episcopo indigno quid con- 
fert honor nominis, nisi cumulum 
criminis? 32, 123; nomine tan- 
turn episcopus in cathedra, uelut 
faeneus custos in uinea 32, 220; 
melius est, si nee unam uxorem 
nee filios carnales habeat episco- 
pus 32, 222 ss; in ordinatione 
episcopi lectiones 32, 38. 421. 

Euangelium frumentum nostrum est 
18, 62; nostrae emptionis instru- 
mentum 32, !397; tabulae nuptia- 
les A 7, 127; melius in Euan- 
gelio absens loquitur Christus, 
quam praesens taceret 21, 57 

Eucharistiae mysterium non nisi 
post perceptum baptism a neophy- 
tis reuelatum 7, 4 ; quod uident in 
mensa Domini, hoc et in suis 
mensis fideles uidere consuerunt 
7, 8 ; accedit sanctificatio, et panis 
ille erit corpus Christi 7, 13; 

232 



Eucharistia, sacramentum unitatis 
7, 42. 60 ; quod quando accipiunt, 
fideles respondent Amen 7, 42; 
Attali manus post Christi corpus 
aram diabolo consecrauit A 9, 90. 

Eugippii ex tractatu Augustini nostro 
tV excerptum: cf. Praefat. VIII. 

Eunomiani cuiusdam conuersio 17, 
111. 

Eunomius haereticus 17, 112. 

excommunicatio : qui ligatur, a fide- 
Hum consortio separator 16, 58. 

exedra ecclesiae, unde episcopus lo- 
quitur 32, 309. 

facies Domini qui intellegenda A 9, 

49 ss ; f aciem suanf a nobis auer- 

tit Deus, cum ab eo auertimus nos 

faciem nostram A 9, 30. 43. 
faeneus custos in uinea 32, 220. 
fames animae peior quam corporis 

A 4, 101. 
fastidium in caelo numquam erit, 

sicut hie numquam fuit fastidium 

sanitatis 8, 59. 
febrem aegrotus non amat, sed am at 

quod petit febris 9, 115. 
Felicitas martyr A 8, 43 ss ; respon- 

sum eius admirabile A 8, 85. 
Felix si uocetur, quid prode est mi- 

sero? 32, 118. 
femoris latitudo, generis multitude 

10, 93. 95. 
feneras Deo de suo, non de tuo das, 

quando das aut dimittis A 4, 121 ss. 
feneratores corripiuntur 33, 147 ss. 
fidelis : quid melius in omnibus ope- 

ribus Dei, quam homo fidelis? 

18, 7; fideliter uiuant, qui fideles 

uocantur 18, 66. 
fidere nee in te debes, quia homo es 

31, 155. 198. 



II. Index nominum et rerum 



fides a nobis exigitur, non eloquen- 
tia 19, 35 ; non est magnum uidere 
Christum oculis carnis, sed ma- 
gnum est credere Christum ocu- 
lis cordis 21,53; non intellegis 
ut credas, sed credis ut intellegas; 
opus est fides, merces intellectus 
11,73.118; quia credis, apud te 
habes de quo credis 13, 49; fides 
catholica Scyllam inter et Cha- 
rybdim nauigans 11,91; fides, 
quam magna et mirabilis 28, 31 ; 
fortissima et integerrima fides ca- 
tholica 11, 136; non omnis fides 
laudanda, creduntur enim et uera 
et falsa 14, 12; hoc tantum quae- 
ritur, ut credas, cetera Christus 
implebit A 2, 128; omnia nobis 
salua sunt, si fides salua perma- 
neat A 2, 208 ; uiolentam uult 
esse Deus fidem nostram A 5, 
96; fidem latronis dilexit Domi- 
jius A 5, 102; fides totum uidet, 
totum uerum intellegit A 6, 42. 

fiducia animae, sacrificium est Deo 
33, 14. 

finis : iam in ipso fine saeculi sumus 
28, 277; diu non est, quod finem 
habet 31, 71. 

flagellum ipsum, ex quo 'flagellamur, 
flagellando conteritur A 9, 237. 

fletu abundat haec uita 27, 96. 

Floro et Bedae sermones Guelfer- 
by tani haud ignoti : cf . Praef at. VII sq. 

fratres nos fecit de seruis, qui re- 
demit 18, 63. 

frigida petit febris, prohibet medi- 
cus 9, 118. 

frons, pudoris domicilium 3, 86. 

galli cantus: uigilare ad galli can- 
turn 1, 298. 



Qraecos apostolus omnes gentes di- 
cit 10, 67. 

grammaticorum ferulae et uirgae 1, 
302. 

gratia credunt, quorum est fides 10, 
31: cf. A 7, 113ss; superbientis 
cor ad paenitentiam non tnollescit, 
nisi Dei gratia conpluatur 17, 48; 
gratia gratis data in apostolo Pau- 
lo 24, 140. 

,Gratias agamus Domino Deo no- 
stro' a sacerdote dictum 7, 83. 

jHabemus ad Dominum' responsio 
fidelium 7, 69. 

haemorrhoissa mulier, ecclesiae g;en- 
tium figura 24, 163. 

haeresum principes suas oues uo- 
lunt facere, quae Christi sunt 17, 
87; haeresis Arrianorum et Euno- 
mianorum 17, 111. 

haeretici peiores sunt ludaeis 2, 43 ; 
falso se catholicos uocant, qui ab 
ecclesia catholica cottidie se sepa- 
rant 28, 85 ; non esse haereticos 
martyres, securus affirmat Augu- 
stinus 28, 256. 

Hieremias, uates magnificus A 5,54. 

Hieronymi tractatus inter Guelfer- 
bytanos XXIX us : Praefat. IX. 

Hipponensis ecclesiae symbolum 1, 
53 ss: cf. Praefat. p. V; perico- 
parum ordo paschalium saeculo 
quinto in ea usitatus: cf. Prae- 
fat. XV. 

humilitatis doctor Christus opere et 
sermone 32, 133. 162; multum 
se humiliasset Deus, si tantum- 
modo nasceretur propter te: 
dignatus est etiam mori pro te 
32,178; Christi humilitate iacen- 
tes erecti sumus 32, 90 (cf. col- 

233 



S. Augustini tractatus 



lectam Missal. Rom. Dominica 2. 
post Pascha: ,Deus qui in Filii 
tui humilitate iacentem mundum 
erexisti . /) ; quis homo superbire 
audeat, docente humilitatem Deo ? 
3, 90; confluit aqua ad humilita- 
tem conuallis, denatat de tumo- 
ribus collis 29, 76 ; humilitatis ordo 
30, 107; in puero humilitatem 
commendauit Christus 32, 20. 



lacob, supplantator 10, 48; in mul- 
tis claudus, in paucis benedictus 
10, 92. 

imperatores Christian! legibus munie- 
runt ecclesiam 25, 8; tales uiden- 
tur, ut non audeant facere contra 
matrem suam 25, 10; ipsis impe- 
ratoribus non tacenda ueritas 28, 
243. 

infantes uocantur recens baptizati 
7, 2; 18, 42; cf. Praefat. XVIII; et 
Innocentes martyres A 2, 1. 

Innocentes, prius martyres quam fi- 
deles A 2, 42. 

innocentia semper pro ueritate in 
saeculo laborauit A 2, 47. 67. 

intellectus merces est fidei: non in- 
tellegis ut credas, sed credis ut 
intellegas 11,73; non potes in- 
tellegere, nisi credas 11, 118. 

lohannes apostolus amicus erat prin- 
cipis sacerdotum, ad cuius do- 
mum ductus est dominus 24, 12. 

lohannis baptistae natalis, magnus 
dies 22, 3 ; testimonium Domini 
de lohanne, lohannis de Domino 
22, 14; in discipulis Christi non 
numeratur lohannes, immo Christi 
tempore discipulos colligebat 22, 
43; attamen et ipse erat Christi 

234 



discipulus, sed ubi non uidemus 
22, 105; Christus lohanne minor 
aetate, maior patestate 22, 11. 
77; lohannes uox est, lesus et 
uerbum et uox 22, 120. 

Israhel, uidens Deum 10, 49. 65. 

ludaeis peiores haeretici 2, 43; lu- 
daei parasceuen cenam puram 
uocant 5, 107; ludaeorum f acinus 
detestetur oportet, quisquis inter- 
est paschali celebritati 4, 23 ; non 
ideo ludaei sine scelere, quia 
Christus uoluntate passus est 6, 
17; ludaeos dignos esse, qui post 
resurrectionem Christum uiderent, 
non iudicauit Deus 10, 17; A 7, 
18; sanguinem Christi, qui ex lu- 
daeis baptizati sunt, fuderunt sae- 
uientes, biberunt credentes 28,146 ; 
de ludaeis patriarchae, prophetae, 
apostoli, uirgo Maria, et innume- 
rabiles ecclesiae Christianorum 
10, 41 ; ludaei in purpurato diuite 
f igurati 30, 200 ; contra resurgen- 
tem Dominum dormientes testes 
adhibent 30, 210. 

ludam Dominus inter discipulos to- 
lerauit, ad cenam suam admisit, ut 
doceret cauendam esse separatio- 
nem, pacem et unitatem amandam 
28, 59; uenditori etiam suo, si is 
ueniam peteret, parceret Christus 
28, 134ss. 

iudicare : non est hominis, de alienis 
cordibus iudicare 23, 24. 

iudicia Dei alta, non iniusta, in iis 
quos suscipit uel deserit A 9, 311. 

iustos nos Deus facit, quemadmo- 
dum et homines fecit 18, 28. 

" ! ! 

lacrimarum baptismo abluit Petrus 
negationis peccatum 17, 42. 



II. Index nominum et rerum 



laetitia Christianorum in quo con- 
sistat 8, 42. 

latro credidit, quando discipuli de- 
fecerunt A 5, 71 ; fidem latronis 
dilexit Dominus A 5, 102. 

laturarii mundi, pauperes Christi 
A 4, 136. 

laudes Dei Donatistae amaricaue- 
runt 28, 232. 

Lazarus pauper forte nee sepultus 
est 30, 130. 

lectiones quaedam euangelicae omni 
anno lectae et expositae 13, 2; 
15, 2ss. 

leges sunt a christianis imperatori- 
bus promulgatae, quae satis abun- 
deque muniant ecclesiam 25, 8. 

leo Christus de tribu luda dormiuit 
et uicit 6, 44 ; leo dictus est prop- 
ter fortitudinem, agnus propter 
innocentiam 21,27 ; diabolus autem 
leo feritate, non uirtute 21, 31. 

liberates libri qui uocantur 24, 155. 

ligaturae 33, 146. 

liturgiae Gallicanae locus ex Appen- 
dicis tractatu VIII, ut uidetur, 
haustus A 8, 87 adnot. (cf. Fausti 
Reien. ad Paulinum epist., MO. 
Auct. antiquiss. VIII 277, 27: 
,apostolus Paulus, de cuius pec- 
tore quasi de templo suo Domi- 
nus loquebatur . . /). 

luce quomodo reficiuntur oculi, sic 
Deo ueritate pascitur homo com- 
mutatus 29, 191 ss. 

lucra inlicita damnantur 33, 160ss. 

luminum splendor in uigilia pa- 
schali 5, 40. 

magistri Christi cathedra ideo in 
caelo, quia crux prius fuit in terra 
32, 132. 



magum esse Christum pagani effu- 
tiebant A 7, 87. 

Maiani s. Augustini sermones, et 
Guelferbytani tractatus: Praefat. 
XI. XIII. XIX sq. XXII. XXV. 
XXIX. XXX. 

mala seruis Dei semper pro bonis 
retributa 28, 275; mala mundi 
quando saeuiunt, murmurant di- 
lectores mundi A 4, 155; mali 
auctor, angelus superbus A 4, 159. 

Manichaeorum error timentium Ver- 
bo dare carnem A 7, 16ss. 

Maria uirgo de ludaeis est 10, 42; 
Mariam Spiritus sanctus fecun- 
dauit castam, et seruauit intao 
tam 1,93; immaculatum Mariae 
corpus per aurem intrauit A 1, 
46; ecclesia Mariae simillima: et 
uirgo est, et parit 1, 237. 

Mariae pars ideo melior, quia non 
aufertur 29, 47. 

Marthae ministerium nequaquam re- 
prehensum 29, 29 ; immo hie om- 
nino necessarium est 29, 55 ; Mar- 
thae officium implere si uis, adsit 
modestia in temperando, miseri- 
cordia in erogando 29, 233. 

martyres propter resurrectionis fidem 
mori non timuerunt 12, 98; mar- 
tyres graece, latine dicuntur tes- 
tes 19, 9; quisque ubi potest 
praedicet, et martyr est 19, 29; 
martyrum commune consilium, 
commune commercium hoc est, 
contemnere fugientia, ut perma- 
nentia comparentur 26, 15; mar- 
tyrum natalicia nataliciis suis quis 
audeat comparare? 27, 38; mar- 
tyres non esse haereticos 28, 
256; martyrum fortitude Christus 
30, 3; ipse et martyrum princeps 

235 



S. Augustini tractatus 



30, 7Q; in cadauera martyrum 
stulte saeuiunt persecutores 30, 
64; subditus debet esse martyr, 
non homini, sed Deo, qui homi- 
nem facere permittit 30, 98; 
Christus martyres non solum 
uerbo, sed etiam exemplo exhor- 
tandos suscepit 31, 44; mors 
poena peccatoris martyribus facta 
est instrumentum uirtutis 31, 60; 
nisi mors amara esset, nulla esset 
martyrum gloria 31, 107; mar- 
tyres, pars Christi, esca Christi 
A 7, 76 ; martyrum feminarum cer- 
tamen mirabilius A 8, 14. 

massa peccati de Adam ueniens 10, 
35; massa perditionis 18, 75; est 
et massa bonorum Christianorum 
18, 92. 

Maximi Taurinen. sermo inter Guel- 
ferbytanos X us : Praefat. IV. 

Maximus medicus Thenitanus ex 
Eunomianista Catholicus : Praefat. 
XVI. 

medico inimicus est, qui morbo ami- 
cus est 9, 102; hoc facit Domi- 
nus in ualitudinibus animarum, 
quod medici in ualitudinibus cor- 
porum 17, 14; medicus noster, 
Christus 9, 105; 32, 16. 168 ss. 
277 ss; A 7, 44. 

mendax est omnis homo, quamdiu 
non exuerit Adam 19, 43. 

mendicatur melius, quam de inli- 
cito uiuatur 33, 170. 

mendicitatis nostrae cella A 9, 211. 

mens oculis carior 20, 62 ss. 

mercedem qua fronte quaeris, qui 
opus recusas? si non potueris di- 
cere Christo, Feci quod iussisti, 
quotnodo audebis dicere, Redde 
quod promisisti? 12, 148; si ali- 

236 



quid se melius haberet Christus, 
hoc daret: sed Deo nihil est me- 
lius, et Christus Deus est 9, 159. 

mentis iustus reddet, qui misericors 
donauit merita 23, 171. 180; cf. 
24, 128; Dei dona sunt ipsa ho- 
minis merita 23, 183. 190; nee 
tamen hominis merito Dei adiuto- 
rium praeiudicat 31, 156ss. 

metator Christi lohannes 22, 61. 

ministri Christi utrum boni sint an 
mali non quaerat populus, sed 
quod ministratur adtendat 32,295. 

ministrare uenit Dominus, dando 
animam suam pro multis 32, 86. 

miscendi infantes populo Dei 18, 45: 
cf. Praefat. XVIII; nos Deo mix- 
tos agnoscimus A 2, 5; lesus 
Christus, homo Deo mixtus, qui 
ecclesiam in semetipso Deo mis- 
ceret A 2, 8. 23 ; Christo credendo 
miscemur A 2, 81. 

misericordia miseriae necessaria est 
29, 57. 

morbo amicus, inimicus est medico 
9, 102. 

mori et nasci, hoc abundat in re- 
gione nostra 9, 9; 12, 19 ss; ad 
hoc nati sumus, ut moriamur; ni- 
hil homini tarn certum, quam mots 
12, 113; mors differri potest, 
auferri non potest 33,125; non 
est ad uitam qua transeas 1 nisi 
per mortem 33, 127; et nemo 
milt mori 12, 65; 31, 11. 26. 105; 
ne mori timeremus, mortuus est 
Christus 12,93; amarum poculum 
mortis bibere ne dubitares, propter 
te bibit medicus 30, 41 ; bis mori- 
tur, qui animam suam perdit ti- 
mendo mori pro Christo 26, 19; 
uis non titnere mortem? pro Deo 



II. Index nominum et rerum 



morere 27, 84; non moreremur, 
nisi peccasset homo 31, 6. 176; 
non mortem contemsit Adam peo 
cando, sed moriturutn se esse non 
credidit 31, 13. 30; mors poena 
peccatoris facta est instrumentum 
uirtutis 31, 60; peccando uenit 
homo ad mortem, nunc moriendo 
peruenit ad uitam 31, 58; mor- 
tis contemtus alias ex saeculi cu- 
piditate, alius pro Dei caritate 31, 
128; deseruit anima Deum uo- 
lens, et deserit carnem nolens 31, 
186; mortem nee ipsi martyres 
amauerunt 31, 87; nisi mors 
amara esset, martyrum gloria 
nulla esset 31, 107; mors prima 
soluit spiritum a carne, secunda 
morte torquetur spiritus cum carne 
31, 17Q; mortem times? plus de- 
bes timere peccatum33,136; multi 
unde uiuunt, inde moriuntur 33, 
170. 

mundus amaram potion em suis di- 
lectoribus propinat A 9, 124; mur- 
murant, dum mundi mala sae- 
uiunt, dilectores mundi A 4, 155. 

nasci et mori nouimus, hoc abundat 
in regione nostra 9, 9; 12, 19ss; 
certa quaeque in suis regionibus 
nascuntur: nihil ubique, nisi nasci 
et mori 12, 34; omnis homo na- 
tus aegritudinem incidit, de qua 
nullus euadet natus 12, 122. 

natalicia sua quisque celebrat in 
domo sua 27, 38. 

Nathanahel apostolus non fuit A 5, 
13. 

nomen dominicum Christi ouibus in- 
scriptum 17, 90; nomina bapti- 
zandorum data 17, 90. 



nomen, crimen: errat in te nomen, 
manet in te crimen 10, 78; recolite 
primum nomen, et in eo persecu- 
toris agnoscitis crimen 23, 110; 
quid malo episcopo confert honor 
nominis, nisi cumulum criminis? 
32, 123. 

Nouarum basilica Carthagine 30, 2: 
cf. Praefat. XXVI. 

nox sancta, i. e. paschalisi 4, 1 ; 5, 1 ; 
6, 1 ; ad consequentem diem do- 
minicum pertinet 5, 21 ; quare 
Christus nocte resurrexit 5, 23. 

numerorum mysteria: duo nauigia 
et duo parietes 15, 42; septem 
spiritus gratiae 15, 70; decem, 
lex, decalogus 15, 70; pisces cen- 
tum quinquaginta tres 15, 58 ss; 
centenarii numeri grande myste- 
rium A 9, 410. 

obire, abire 16, 55. 

oculis nihil carius in corpore 20, 42; 
uulgo dicitur: Sic te amo, quo- 
modo oculos meos 20, 44; oculis 
tamen carior ipsa mens 20, 62 ss; 
per oculos tuos mundi possessor 
es 20, 53 ; si perdideris oculos, 
habebis mentem, homo eris: si 
perdideris mentem, pecus eris 20, 
73; oculi fidei 30, 60. 

Optato Mileuitano sermo Append. 2 
forsitan iure adscriptus: cf. Prae- 
fat. III. 

orationi fidelium praemitti solet 
jDominus uobiscum* 7, 63; in 
precibus mentitur, qui aliter orat, 
aliter uiuit A 4, 49. 

oratio dominica octo diebus post 
symbolum neophytis tradita 1, 43. 
264; remissio peccatorum non est 
in sola ablutione baptismatis, sed 

237 



S. Augustini tractatus 



etiam in oratione dominica et 
cottidiana 1, 262: cf. 9, 90; 33, 
23; dominicae orationis quanta 
uis A 4, 5ss; catechumenis tra- 
ditur A 4, 3. 13; et exponitur 
A 4, 15 ss. orationis dominicae 
textus in Carthaginiensi, ut uide- 
tur, ecclesia ireceptus A 4, 16 ss. 

orthodox! non sine causa catholici 
nominati 11, 99. 

osculum pacis ludae condemnatio 
fuit 28, 76. 

cues Christi amando ostendunt ho- 
mines quantum ament Christum 16, 
13ss; 32, 103; pascit oues Christi 
Petrus, non suas 17, 73; 23, 56; 
ouis errantis clamor ad Pastorem 
A 9, 388. 

paenitentes rogantibus pro illis fide- 
libus reconciliantur 16, 60. 

paenitentia donum Dei est 17, 47. 

paganorum nescio quis auctor, i. e. 
Cicero 31, 78; magum esse Chri- 
stum pagani effutiebant A 7, 86. 

panem Christum Christi operariis 
ministrant sacerdotes 9, 151 ; pa- 
nis Christi quomodo fiant neo- 
phyti 7, 46 ss. 

parasceuen ludaei cenam puram uo- 
cant 5, 107. 

Paschae uigilia ceteris sacratior 4, 
8; dominico octauarum Paschae 
multa agenda 19, 50; dies Paschae 
in Natali Domini adnuntiarus A 1, 
101 ; semper Christiano Pascha 
est, quando ei non dominatur 
inimicus A 6, 3. 

passionis sacramentum nee ab alta- 
rio nee ab ore ac fronte fideUum 
umquam discedit 2, 4; passio Do- 
mini fiducia gloriae est, et doc- 

238 



trina patientiae 3, 2 ; qui nobis 
insultant, quod Dominum cruci- 
fixum colamus, omnino quid cre- 
damus uel dicamus non intelle- 
gunt 3, 56. 

pastor si adsit corpore, fugiat corde, 
quid prode est? 28, 246 ; pastoris 
oues amando ostendis te am are 
pastorem 16, 30; pastorum nume- 
rus ad unius pastoris corpus redi- 
gitur 16, 63; pastor sum m us et 
optimus, Christus A 9, 426; por- 
tat et reficit, regit et custodit 
A 9, 421. 

patiendi disciplina 28, 184; in cruce 
doctrina patientiae 3, 3. 87. 

PatripaBiani dicti Sabelliani 11, 61. 

paulum, i. e. modicum : post paulum 
uidebo te 23, 134; 24, 156. 

Paulus, modicus 23, 134; 24, 153ss; 
tamquam fimbria in ueste Domini 
23, 136; 24, 161; Pauli non est in- 
iuria, ubi commendatur Christi 
gratia 23, 145; Dei dona sunt 
ipsa Pauli merita 23, 183. 190; 
24, 194; Paulus, doctor gentium 
24, 36. 49; plus passus est quam 
fecit, usuras accepit 24, 91 ; unum! 
cum Petro habet passionis diem 
24, 187; cf. 23, 6; 24, 3; et qui- 
dem sollemniBimum 24, 121; cf. 
Saulus. 

pauperes Christi, mundi sunt latu- 
rarii A 4, 136; barbaris reseruan- 
tur, quae pauperibus non erogan- 
tur A 9, 1 94 ; in paupere non ipau- 
pertas sed pietas laudatur 30, 137; 
paupertatem Christus uerbo et 
exemplo docuit A 9, 217. 

pax: pacem amandam, separationem 
cauendam luda inter discipulos 
tolerate Christus edocuit 28, 59 ; 



II. Index nominum ei rerum 



noti est Christ! discipulus, pacis 
inimicus 28, 59; pax perfecta non 
erit, nisi quando interiore hoste 
concupiscentia sanata exterior ho- 
stis diabolus sub pedibus erit 33, 
64. 

peccatum originate : cum debito he- 
reditario omnes nascuntur 9, 47; 
in massa peccati de Adam ueniente 
colligati omnes radice uitiata nas- 
cimur 10, 35; nati sumus de trans- 
greBore trahentes culpam et poe- 
nam 31, 32; propaginis debitum 
A 8, 82. 

peccatorum remissio, actus omnipo- 
tentiae Dei 1,67; haec in eccle- 
sia si non esset, nulla spes esset 
1, 238; non est in sola ablutione 
baptismatis, sed etiam in oratione 
dominica 1, 262; 9, 90; peccata 
omnia in baptismo dimissa 1, 244; 
9, 55 ss. 

peculium suum de Christi ouibus 
facere uolunt haeretici 17, 89. 

pedes Domini, euangelistae 24, 43. 

perdimus aliquando libenter quod 
amamus : amando frumentum, 
spargimus frumentum 26, 67. 

Perpetua et Felicitas nomen sollem- 
nitati plurium martyrum cur in- 
diderunt A 8, 8. 102; Perpetuam 
nee patris affectus nee cura filii 
auellit a Christo A 8, 18ss; Acta 
passionis commemorantur A 8, 
27. 34. 39. 83; Perpetua et Feli- 
citas, nomina quidem duarum, sed 
merces est omnium A 8, 110; inter 
mundi pressuras Carthaginiensi- 
bus adsunt A 9, 373. 

persequitur neminem Deus, si ipse 
se non persequatur homo A 9, 
204. 



Petrus apostolorum primus, Paulus 
nouissitnus 23, 4; 24, 5; Petrus 
ter confitetur amorem, qui ter ne- 
gauerat per timorem 16, 4: cf. 17, 
65; 23, 35; 32, 107; figura est 
ecclesiae 16, 45; obeunte Petro 
non defecit potestas clauium 16, 
55; negauit quidem Petrus, sed 
solus ad passionis periculum se- 
cutus est Christum 23, 41 ; 24, 9 ; 
Petrus, primus in omnibus 23, 66 ; 
quis sufficit digna dicere de Pe- 
tro? 23, 101; uno die cum Paulo 
coronatus est 23, 6; 24, 3. 187. 

piscationes duae: quid inter eas 
distet 15, 14. 

pisces magni, quia immortales 15, 
49; piscis assus, martyrum fides 
igne probata A 7, 70; piscem 
piscis grandior in isto man de- 
uorare consueuit A 9, 229. 

Platonem docentem superauit Dei 
sapientia incarnata A 9, 461. 

Possidii Indiculus, et Guelferbytani 
tractatus: Praefat. VIII. XXIV. 
XXV. XXVIII. XXIX. 

praedestinatio : nondum apparet, sed 
Deus iam diuisit inter lucem et 
tenebras, luci daturus aeternita- 
tem, tenebris damnationem 18, 19. 

praedicatores euangelii non sua, sed 
de cellario ipsius proferunt, cuius 
ministri sunt 9, 148; 18, 58; cf. 
29, 120; exigitur a praedicatori- 
bus fides, non eloquentia 19, 35; 
quomodo praedicator diuidat es- 
cas 24, 65 ; difficilia intellectu non 
sufficit semel exponi 13, 4; faci- 
lius agit auditor quod Maria, 
quam praedicator quod Christus 
29, 119; praedicare debemus et 

239 



S. Augustini tractatus 



nos 19, 13; quisque ubi potest 
praedicet, et martyr est 19, 29. 

praedictiones de Christo et ecclesia 
quantae iam impletae 33, 72 ss; 
A 7, 91 ss. (cf. Pseudo-Prosperi 
opus ,De promissionibus et prae- 
dictionibus Dei'). 

praegnantes et lactantes qui intelle- 
gendae A 8, 63. 

prophetam se Christus dici uoluit 
A 5, 26. 

prophetare se de scripturis, ante 
quam esset natus, numquid ma- 
gus potuit? A 7, 88. 

Pseudo- Prosper ,De promissioni- 
bus' et tractatus nostri 33, 72 ss; 
A 9, 176ss. 280 ss. 

psallere Deo, actio erit uitae beatae 
31, 121. 

psalmus XVIII in natali Apostolo- 
rum cantatus 23, 92; 24, 50; psal. 
XXI in Passionis sollemnitate 2, 36 ; 
ps. XXXIII in natali s. Cypriani 
26, 8 adnot., item ps. CXXV. 27, 
91 ; psal. CXXXI in natali s. lo- 
hannis baptistae, ut uidetur, fre- 
quentatus: cf. 122, 161 ss. 

pueri paruuli, quia nondum habent 
sensum, nihil possident 20, 24. 

pugna carnis et mentis in homine 
33, 48. 

pythoniBam interrogat et qui fidelis 
est 18, 52. 

quadragesima Ascensionis 20, 1 ; 21,1. 
quinque lapides Dauid, quinque 

Moysis uolumina A 9, 455. 
Quoduultdeus auctor, ut uidetur, 

sermonum Appendicis nostri IV. 

VII. VIII. IX: cf. Praefat. p. 

XXX sq; sermonem Augustini 

XIII exscribit A 9, 293 adnot. 

240 



rebaptizando Donatistae Christi bap- 
tismum exsufflant 2, 48; etArriani 
membra eius humiliant A 9, 437. 
463. 

rectum cor habet, qui in bonis suis 
non laudat nisi Deum, in malis 
suis non blasphemat Deum 22, 
170. 

regula mortalem uitam gerendi et 
ad inmortalem perueniendi a 
Christo praescripta 27, 9ss. 

reparare perdita potens est, qui crea- 
uit omnia integra A 9, 332. 

requies: ad requiem non nisi per 
laborem 29, 235. 

resurrectio carnis: quanta ad earn 
bona pertineant 1, 274; uox Chri- 
sti omnes dormientes de tumulis 
excitabit 6, 40; propter resurrec- 
tionis fidem martyres mori non 
timuerunt 12, 98; resurrectionem 
negantium mussitationes 30, 180; 
perdidit Christus fructum passio- 
nis, si non est ueritas resurrectior 
nis A 7, 50. 

Romanae historiae de bellis ciuili- 
bus testimonium iA 9, 77. 

ruina saeculi in Apocalypsi descripta 
A 9, 279. 

i 

sabbato sancto loqui solebat Augu- 
stinus de sacramento fontis, domi- 
nica autem de sacramento mensae 
dominicae 7, 20. 4. 

Sabelliani, qui dicuntur Patripassiani, 
dicunt ipsum esse Patrem, qui est 
Filius : sed quando uult Pater est, 
quando uult Filius est 11, 60. 

Sabellius quid dicit 11, 95. 

sacculus pretii nostri in cruce solutus 
A 5, 35. 



II. Index nominum et rerum 



sacerdotes patres sunt fidelium, non 
habent ferulas et uirgas gram- 
maticorum 1, 301. 

sacramenta Christi per multos hae- 
reticos diuisa 2, 60: cf. baptismus, 
eucharistia, spiritus, sabbatum 
sanctum. 

sacrificari diis petentium uoces sacri- 
legae A 9, 61. 

sacrificium Deo offert anima, quae 
in ipsum confidit 38, 14. 53. 

salutat populum sacerdos de abside 
7, 62. 

sanctorum occisio, Deo est sacrifi- 
cium 23, 166; eorum orationes 
adiuuant nos 28, 235. 292; sanc- 
torum initium et forma Dominus 
est A 2, 193. 

sanguis Christi super perdendos 
iustus, super mundandos miseri- 
cors 10, 27; sanguinem Christi 
ludaei fuderunt saeuientes, bibe- 
runt credentes 28, 146. 

sarmentum purgatum, taiartyr Cypri- 
anus: sarmenta amputata, haere- 
tici et Donatistae 28, 214. 

Saulus a Saule cognominatus 23, 
111; 24, 152; Stephanum lapidan- 
tium uestimenta seruauit, ut in 
omnium manibus lapidaret 23, 
117; 24, 19; quid meruerat boni? 
quid non meruerat mali? 23, 128; 
cf. 24, 136; in Saulo inuenit Deus 
quod puniret, sed fecit quod coro- 
naret 24, 141. 

schism aticus nullus erit in caelo, qui 
se separet 15, 57; schismaticos 
separatio sua punit, discissio sua 
punit 32, 395. 

scholae : ; Romanorum feella in scholis 
cantata A 9, 84. 

S. Augustini tractatus. 16 



Scillitanorum sanctorum natale 30, 1 ; 

eorum Acta laudantur 30, 102. 
Scylla et Charybdis in illo freto inter 

Siciliam et Italiam 11, 91. 

sedere, i. e. manere, habitare 1, 156; 

sedere et Stare simul corpore non 

possumus, animo possumus 29, 

138. 
sexu fortiores, aliqaando minores 

affectu 14, 25; in sexu inferior! 

tnagis elucet uirtus martyrii 30, 

4; A 8, 14. 
signabant se catechumeni ante sym- 

b'oli traditionem A 3, 74. 

simile simili occurrit: granum es, 
applicas te ad granum: palea es, 
applicas te ad pale am 18, 87. 

somnus, quasi cottidiana mors: ne- 
que in ;angelis inuenitur, neque in 
uita perpetua 5, 54 ss; somnus 
Christi uoluntatis fuit, non neces- 
sitatis 6, 14; de quo lacob ante 
praedixit 6, 43: cf. dormire. 

spectaculorum tribuli A 3, 46 ; spec- 
tacula obscena Carthagine A 9, 41. 

spinas caue, fructum carpe 32, 363; 
spinosus ager mundandus A 3, 
41 ss. 

Spiritus sanctus Mariam fecundauit 
castam, seruauit intactam 1, 93; 
quare de eo pauciora in symbolo, 
quam de Filio 1, 186; Spiritus 
septiformis super baptizatos intio- 
catus 15, 84; Spiritu sancto im- 
pleti sunt discipuli tamquam uino 
nouo utres noui 23, 82 ; dando 
Spiritum Christus perfecte sanauit 
30, 62 ; cum sancto Spiritu Christi- 
anus in praelium descendit A 2, 
84; Spiritus non derelinquit, quos 
tuendos accepit A 2, 207. 

241 



S. Augustini tractatus 



superbia hominis quanta, non con- 
sentire humili Deo 3, 100; super- 
bia et curiositate peccauit Adam 
31,20; superbia, magna malitia, 
origo omnium peccatorum 32, 24 ; 
superbiam nostram uenit curare 
Christus exemplo suo 32, 176. 

,Sursum cor* ad altare Dei dictum 
7, 67 ; paullo ante tractatum 20, 7 ; 
ipsum sursum cor aliquando bo- 
num, aliquando malum est 7, 70; 
quid auditur et fit, cum dicitur 
jSursum cor' 20, 83; Christianis 
cottidie dicitur A 9, 261. 

Symbolum diebus octo ante domini- 
cam orationem traditum 1, 43; 
symboli redditio, fidei confessio 
est 1, 80; Hipponensis ecclesiae 
symbolum 1, 53 ss; ad octo dies 
post traditionem reddendum 1. 
2Q6 ; symboli expositio 1, 53295 ; 
traditio A 3, 75. 

Tabitha, uidua mulier 28, 286. 290. 

tabulae pretii nostri, sanctum euan- 
gelium 32, 396. 402. 408. 441. 
454. 456; tabulae nuptiales, in 
quibus sponsus et sponsa debent 
nominari A 7, 127. 

tangi se a Maria Christus quare 
noluit 13, 9 ss. ; melius tangitur 
fide quam carne 13, 31; 14, 79; 
turba premit, fides tangit 13, 35; 
14, 85; 24, 172; sic tange, ut 
haereas: sic haere, ut numquam 
separeris 14, 93. 

tectum pro caelo accipitur 6, 31. 

temtatio fit etiam in magnis 33, 16; 
in temtationem intrare, malae con- 
cupiscentiae consentire est 33, 118. 

timor: nemo timet iram potentis, 

242 



haerendo uultui Omnipotentis 16, 
92; time quod facis uolens, non 
quod pateris nolens 31, 174; time 
quod potes euitare: potes euitare 
peccatum, mortem non potes 31, 
191; 33, 128. 

Toletanae homiliae, et XX US collec- 
tionis Quelferbytanae tractatus : 
Praefat. VII. 

trinitas: diuinarum personarum per- 
fecta aequalitas 1, 190ss; aequa- 
lem Patri Filium infirmitas bu- 
rn ana non potest cogitare, sed 
potest credere ,11, 14; Filium non 
uidet, qui maiorem putat Patrem 
11, 31; ecce catholica fides: Ego 
et Pater unum sumus 11, 91; si 
tot animae credentium factae sunt 
anima una, miraris quia Pater et 
Filius et Spiritus sanctus unus est 
Deus? 11,133 inseparabilia sunt 
opera Trinitatis 1, 189. 

turba premit, fides tangit 13, 35; 
14, 85; 24, 172; turbae ferocibus 
bestiis plerumque ferocioresA8,52. 

uasa sacra hostibus tradita A 9, 176; 
homo uas diaboli A 8, 81 ; uasa 
irae a uasis rnisericordiae Deus 
separare nouit A 9, 318: cf. prae- 
destinatio; inter uasa irae relicti, 
qui sine baptismo uita erepti sunt 
A 9, 168; ex uase solido et ex uase 
fracto sonus qualis procedat A 9, 
324. 

uates magnificus Hieremias A 5, 55. 

uena cordis 17, 21 ; 32, 279. 

uenia: sub uenia uiuimus 33, 17. 
24. 25. 113; petenda uenia de fac- 
tis, de dictis, de cogitationibus 
33,115. 



III. Index uerborum et elocutionum 



Verbum diuinum et humanum quan- 
tum distent ab inuicem 22, 127; 
Verbum latebat apud Patrem: ut 
exiret ad nos, assumpta est caro 
quasi uo'x 22, 12Q. 

ueritas, cibus et potus electorum 29, 
188; uincit damno suo, lucro suo 
uincitur,qui contra ueritatem litigat 
32, 452. 

uigilia: debet curare Christianus, ne 
singulas noctes somnus absumat 
4, 5; paschalis uigilia ceteris sa- 
cratior 4, 8; aeternae uigiliae 
imago est 4, 37; uerbum ,uigi- 
lare' de paschali uigilia absolute 
usurpatum 5, 43 ss; non sibi con- 
sonat, qui desiderat semper uiuere, 
et non amat prolixius uigilare 5, 
75. 

uitae duae: una quam toleramus, 
altera quam desideramus 9, 2; in 
Martha et Maria figuratae 29, 91 ; 
uita temporalis toleranda est, non 
amanda 29, 232 ; et tamen necesse 
est ut ametur et misera 31, 116; 
uita ducendo minuitur 12, 87; 30, 



26; uitam post mortem negan- 
tium impia colloquia 30, 180. 

uitium uitio premitur 31, 129. 

uiuere uult omnis homo 12, 65; 
certe misera est haec uita : tamen, 
si posset nobis dari aeterna, quis 
non gratularetur? 12, 141; sic 
uiue, ut uiuas: sic uiue, ut, cum 
mortuus fueris, non moriaris 9, 
84; sic uiue, tamquam sciens te 
moriturum: sic morere, tamquam 
certum habens resurrecturum 28, 
18; uiuere et mori docuit Chri- 
stus: uiuere sine cupiditate, mori 
sine timore 28, 15; ubi Christus, 
ibi non est nisi uiuere 31, 100; 
non ideo facienda inlicita, quia, 
qui ea faciunt, inde uiuunt 33, 
168. 

unum multis praeponitur 29, 48. 

uoluntatem Dei dum imples, et ille 
implet uoluntatem tuam bonam 
A 4, 77. 

uua etsi de spinis nasci non potest, 
aliquando tamen pendet botrus in- 
ter spinas 32, 358. 



III. INDEX 
VERBORVM ET ELOCVTIONVM 



a praepos. om.: 5,94; 11,142; 24, 
152 adnot; a pro ad: a cenam 
Domini 28, 60 ; a cum accus : a 
uasa A 9, 319 adn. 

accedo c. inf. : accedimus seminare A3,3. 

acceptari: alicui? 11, 142. 

accipere: symbolum 1, 43. 296; ora- 
tionem 1, 44. 264; cf. A 4, 4sq. 

acrimonia: disciplinae 17, 110. 

ad: ad octo dies 1, 296; uigilare 
ad galli cantum, ad orationes 
1, 298; expectet ad ilium 15, 103; 

6* 



stat ad te 30, 39; non aedificaret 
ad humilitatem 32, 157; temta- 
tionem d. quae est ad seductio- 
nem 33, 86 ; caue concupiscen- 
tiam, et si non ad factum, certe 
ad 'uerbum 33, 100. 

adquisitor 20, 38. 

ad ubi 30, 88; 32, 17. 

ae pro e: caelebrare, aesurire, aepu- 
lari, aesca, cottidiae. 

aedificare : auaritiam 30, 224 ; ad hu- 
militatem 32, 157. 

243 



S. Augustini tractatus 



aegrescere 31, 118. 

amaricare: laudes Dei 28, 232. 

ambitor 32, 201. 207. 

anacoluthi exemplar 6, 35; 11, 58; 12, 

32; 24, 186; 30, 180. 
anathetnare: haeresem 17, 112. 
anxietudo A 8, 27. 
apotheca A 9, 193. 
artare: ad eum nos artemus 32, 191. 
articulus: ad hunc articulum uenis 

28, 191. 
asyndeti exemplar 28,287; A 2, 14. 

62; A 9, 19. 228. 
aurariae indictiones A 2, 146. 
aut (= an) : A 8, 28. 

b pro u: benustissimas, Nobarum, 
brebitas, conuibo, benibolus, no- 
bellum,grabis, plubias, cibilia, et al. 

baiolare A 9, 41 9. 

barbaricus A 9, 1. 145. 148. 

beatificare 32, 2. 4. 

beatissimus 23, 15. 18 ; 24, 21 ; 27, 31. 

c pro g: tecmine, fracmentis, fici 

pro figi. 
c pro t: coleramus pro toleramus, 

culcores pro cultores. 
c gemin: peccoris, peccora, occulis. 
c om: aclamando, nun pro nunc. 
captiuator 31, 62. 
,caritas uestra* 15, 2; 17, 109; 18, 2; 

19, 49; 23, 193; 25, 17; 27, 29; 

28, 267. 278; 32, 2. 
causa: sunt aliae causae, unde se 

homines transigant 33, 163; sine 

causa 15, 21; 30, 30; 31, 25. 
celebrare: orationes 1,299; lectio- 

nes 15, 4. 
celebrator 2, 19. 
cellarium Domini 9,149; 32,298. 

311. 312. 

244 



christianus : christianae natiuitatis 

sacramentum A 2, 3; Christiana 

uestigia consequi A 2, 30; corpori 

christiano i. e. ecclesiae A 2,96. 
cinerescere A 2, 220. 
claudicatio 10, 99. 
clodus 10, 83. 84. 85, at claudus 10, 

93. 

coapostolus 24, 115. 187. 
coctura 7, 47. 51. 
comitatio A 6, 17. 
concludere: breuiter ad hoc conclu- 

dam 22, 196. 
concordare, act: non sit rixa, quern 

concordas ? 29, 62. 
condire: de lucerna condiuntur lu- 

daei 22, 72. 
coniungo, perfect, coniuncxi 28, 12 

adn. 
conprehendere : quis e. conprehendit 

se? quanto minus ilium qui fecit 

se? 20, 33. 
consparsio 7, 56. 
consparsura 7, 46. 47. 50. 
constabili iure A 9, 88. 
consul, de Christo : tanti consulis diem 

A 8,1. 

conuiuator 19, 33. 
cor, mascr habeamus cor sapientem 

33, 122. 

coronator 23, 194; 27,12. 
corrigere, retransitr atque utinam cor- 

rigamus! A 9, 180. 
cruciatio 30, 144. 

d pro t: ad pro at, adque, capud, co- 
gidare, inquid, quando pro quanto, 
quiddam pro quid tarn, quod pro 
quot, retendum. 

d om: aiutor, aiutorium, aiuuare. 

de: Christus resuscitauit de amore 
suo Petrum 16, 8; de corde possi- 



III. Index uerborum ei elocutionum 



dentur terrena 20, 23 ; alii de cati- 
tate patiuntur, alii de iactantia 
A 7, 74. 77 ; Cyprianus docuit de 
Christo 26, 41 ; de proximo (= con- 
tinue) exeunt A 3, 33. 
debere : innocentiam pro Christo de- 

bere uexari A 2, 46. 
decursiones aetatum A 2, 61. 
defrudare A 9, 251 adn. 
deificus A 2, 130. 232. 
delectabiliter A 5, 63. 
demandare A 2, 95. 142. 
deminuere: nos periclitemur, et uos 

non deminuamini 32, 270. 
denatare: denatat aqua de tumori- 

bus collis 29, 76. 
deponere: cor a Christo non depo- 

nebat A 8,41. 
desertor 31, 163. 164. 
destinis sufferat ruinosam domum 

A 4, 86. 

determinatio : fidei 12, 103. 
diadema, femin: A 1, 9. 
dictio: quos luincendo in suae dicti- 

onis iura uerterunt A 2, 145. 
diffinire: ibi (in resurrectione) nobis 

diffiniuit fidem 12, 18. 
dilector 23, 39. 40 ; dilectores mundi 
A 4, 155; A 9, 112. 124. 125. 366. 
dissipare: conscidisti me, dissipasti 

me 1, 117. 

dissuasor : coronae A 8, 28. 
doctus, subst: quidam qui uoluerunt 

esse docti apostolorum 17, 75. 
dolere: huic inhaerebat, ilium dole- 
bat A 8, 24; iste dolebatur A 8, 31. 
ducere: uigiliam 5, 124. 
durare: in morte durando uicit A 
2,79; durantem fidei deuotionem 
A 2, 236. 



e pro a : seperabit, mores pro moras. 
e pro i: cadete, metterent, ueneam 

pro uineam, et al. 
e pro t: uera quae pro utraque. 
ebriositas 33, 144. 

ecclesiasticum corpus A 2, 110. 195. 
eia A 3, 3. 

esse: non est ut dicamus 9, 154. 
est pro esset 28, 11 adn. 
et pro eo 26, 12 adn. 
et pro ait? 28, 223 adn. 
euersor 31, 22. 
euigilatio 4, 43. 
exagitatio A 9, 103. 
excusabiliter 30, 235. 
expectare, ad alqm: expectet ad ilium 

15, 103; cum infin: expectantium 

dominicam percipere orationem 

A 4,3. 

experiri, fut. experibor 31, 19. 
exserere: uoces A 9, 58. 95. 
externus, pro hesternus: cf. adn. ad 

17, 109. 113; 30, 35. 36. 117. 
extertere, uerbum ab Angelo Mai falso 

effictum : cf. adn. ad A 9, 58. 

fabricator: siderum 22, 190. 
facere, absol. : ut non audeant facere 

contra matrem suam 25, 11; fece- 

rit, pro fuerit? A 8, 8 adn. 
facies: in publica facie 32, 381. 
facinerosus 29, 105. 107. 
ferre: fert pro feret 23, 51; 31,115. 
filum: fila de me fecisti 1, 118. 
fimbrium 24, 161. 
flagrare A 2, 151. 153, 158. 179; A 9, 

105. 
forma: eadem forma in patribus ante 

praecessit A 2, 65 ; initium et forma 

sanctorum A 2, 194. 
forte esse pro fortasse 24, 161 adn. 
frequentare : uigiliam 4, 42. 

245 



. Augusiini tractatus 



freneticus 9, 58. 

fuit pro fiet 32, 483 adn. 

fundibalum A 9, 460. 

g pro c: negatur pro necatur A 2, 56 

adn. 
gemellar: gemellaria onerabas A 9, 

193. 

gemraatus Herodes 'A 1, 8. 
Genesis, genet. Qeneseos 30, 221. 
genetiuus per ellipsin ad designandum 

librum: describentis in Apocalyp- 

sisA9, 279. 
gremium ~ manipulus: gremium 

tuum, corona percepta 27, 98. 

h om: aborrere, apoteca, asta, exa- 
lare, exibere, exortatur, incoare, 
iniendo (pro hinniendo?), one- 
stare, scismaticus. 

h redund: abhominari, habundare, 
hac pro ac ; honostare pro onustare. 

habere: hoc quaestionem non habet 
14, 49. 59. 

horreus A 3, 69. 

i pro e: audiret pro auderet, cathi- 
cumini, diliciae, dispectus, discen- 
dit, euangilii, expauiscit, praedi- 
stinare. 

i pro u: obptirantis, figili. 

idoneus : compar. idoneior Q, idoneor 
P. A 9, 169 adn. 

lerusolimae 23, 119. 

implere, fut. impleam A 9, 266. 

in: renouare in memoriam 15,7.52; 
in memoriam firmari 15, 66; estin 
facili alia mors 28, 119; in male 
suadendo 31, 24; in dono et mise- 
ricordia Dei 32, 5; in dimittendo 
peccata A 4, 141. 

246 



incendere : incendiderit 32, 456 adn. ; 

cf. Ronsch ,Itala u. Vulg.' p. 288. . 
inexpiatae animae A 9, 168. 
infelicitas pro infidelitas 30, 161 adn. 
inimicalis A 2, 192. 
iniqus A 9, 101. 
iniuriam facere alicui 23, 143; 24,109. 

113; 32,51. 
inmisericors 33, 8. 
innocentia, plur: haec innocentiarum 

condicio A 2, 54. 
inpensor: laboris 24, 177. 
inpossibiliter A 2, 186. 
inter pro ita 28, 6 adn. 
intercipio: melior pars in homine 

intercepta deletur A 9, 166. 
is pro itia: stultis pro stultitia 

2, 23 adn.; iustis pro iustitia 3,41. 
is: audiuimus eo quod apparuit 

A 6, 5. 

iste, dat. isto A 1, 18. 
iurare: mendacium 18,50. 
iusum, opp. sursum 7, 67. 80. 

i 

lapidosus A 3, 31. 

lucrari, absol: acrimonia disciplinae 

lucrati sumus 17, 110. 
ludificare A 7, 11. 85. 
lusus uerborum: dies . . . Deus 18, 6; 

30, 37; nomen... crimen 10, 78; 

23, 110; 32, 123; Cyprianus . . . 

Cyprus 26, 47 ; Perpetua Felicitas 

A 8, 121ss.; A 9, 373 ss; ueritas 

... falsitas A 4, 54; A 7, 17ss. 

40. et al. 

m pro n: imfima 12, 40 adn. 
manus: per manus linguae nostrae 

A 3, 2; misit manus ad scripturas 

A 7, 86. 
meditari: angelorum uitam 5, 71. 



III. Index uerborum et elocutionum 



metathesis: carimonia pro acrimonia, 

beruiatur pro breuiatur. 
militare: hoc totum resurrection! 

militabat 12, 8. 
ministerium,: satiat <angelosi et omnia 

caelestia ministeria 1, 26. 
ministrare, c. ace.: ministrabit eos 

29, 178. 
miscere: miscendi estis hodie nu- 

mero populorum 18, 45; cf. Praef. 

XVIII; Deo, Christo misceri A 2, 
' 5. 8. 9. 23. 81. 
munimentum: matris ecclesiae 25, 3. 

n pro m: menbra const. 

n redund: uincerat, strange. 

n om : obsecratem, saguinem, trasisti. 

nauifraga saxa 11,93. 

nauiuora uorago 11, 94. 

nee pro ne: 31, 67; A 9, 254 adn. 

negator 2, 50; 23, 39. 65. 

nidor A 2, 167. 185. 

nobis pro bonis 28, 274 adn. 

non abund: 27, 87. 

non om: 5, 92; 18, 5. 60; 24, 71. 

non pro tioster 1, 109 adn ; pro nostri 

32, 385 adn ; pro nunc 32, 331 adn. 
nondum = iam non: non enim 

possideres, quod nondum uideres 

(caecus factus) 20, 50. 
nubilare: non deuotionem tristitia 

nubilauit 30, 253. 
nulla pro milia 15, 61 adn. 
nullus, dat. nullae: nullae ecclesiae, 

nulli clerico, nullae sacratae uir- 

gini, nullae parceret ciuitati A 9, 

177. 

oblatrare 26, 63. 
occisor 9, 68. 

odire27, 108;odiit A 2, 32. 
odoramentum A 2, 246. 



odoratissima arbor 26, 45. 
omnes pro homines 29, 33 adn. 
onustare == onerare 15, 24: cf. H. 

Ronsch, ,Itala u. Vulgata', p. 167. 
operaria, subst. 28, 290. 
ordinator 22, 191. 
ouis, masc: oues, qui dominum ag- 

noscebant 17, 78. 

p pro b: optestor, optinetur, opti- 

rantis, optulerunt. 
p pro c: ruptatis, ruptauerunt. 
p om: apellauit, aplica, proterea, 

suplicium. 
paratura : protectionem angelicae 

paraturae A 2, 127. 
parcere, c. inf.: parcam confundere 

illos 28, 244. 

participium habere A 6, 45. 
passiuus: alicuius auari passiui aut 

intemperantis A 2, 171. 
pastoraliter 26, 67. 
percipere : orationem A 4, 3. 
perpetratores impietatis 2, 19. 
pertineo: pertinuit ad euangelistam, 

renouaueris in memoriam 15, 51 ; 

ad uestrum iudicium pertinebit, si 

18, 97. 

pestilentiosus 32, 390, 392. 393. 
pietas, plur: ut pietates perficiatis 

30, 261. 

placere pro placare A 9, 8. 198 adn. 
porro longe 13, 67. 
portare: figuram alicuius 16,48; in- 

fantiam 12, 6. 

portitor: sermonis A 1, 30. 
portiuncula: et nos debemus con- 

ferre portiunculas nostras mem- 

bris illius 32, 91. 
posset pro potest 27, 107 adn. 
post pro potest 31, 139 adn. 
praebere : symbolum 1, 300. 

247 



S. Augustini tractatus 



praeparare, c. inf: qui ei praeparat 

don are mercedem 9, 141. 
praerogator, opp. largitor 18, 58. 
praestare, partic. praestaturus 17,72; 

32, 104. 

praesumtor A 9, 310. 
pretiositas A 2, 137. 138. 219. 
prode esse 28, 246; 30, 36; 32, 118. 
profited : confiteamur ... uel etiam 

profiteamur 3, 44. 
promissa, ae: imple promissas fidei 

A 1, 45. 

promissor 30, 61. 
proximus: de proximo (= continue) 

A 3, 33. 
pugnari depon? 32, 56 adn. 

quantum ad 22, 46. 
quare (= quid) 18, 48 ss. 
quia: ecce quia non fed iniuriam 
32, 50. 



r om : aripimus 29, 39 ; patem pro 

partem 29, 33. 

recidiuo sacramento A 2, 66. 
reddere: symbolum 1, 296. 301 ; ser- 

monem 32, 3. 

refrigerare, sensu pass: A 8, 27. 
respondere : quod dixero respondete 

A 3, 75. 
resurgere: in aeternam uigiliam re- 

surrecti 4, 37. 
reuocare : sollemnitas non factum re- 

uocat, sed memoriam renouat 20, 

4 ; celebratio non elapsum reuocat, 

sed ... 26, 5. 
rimula A 2, 168. 
robor, accus: robor addere ramis 1, 

290. 



s pro x: escusata 29, 26 adn. 

s om : remisionem 32, 448 ; sedenge- 

rit pro sedens gerit 29, 136. 
sanctus: psalmus 1, 13; sanctum 
euangelium, passim; sanctum san- 
guinem A 2, 54. 63. 
sanitas, plur: sanitates facere 19, 2. 
sedere c. accus: cathedras suas sede- 
bant, cathedras Christ! sedebant 
32, 386. 
seducio 31, 47. 
seductorius 31, 55. 
siccare, absol: fons qui fundere nouit, 

siccare non nouit 19, 42. 
solus, dat. solae: nee solae Africae 

26, 51. 

spinosus A 3, 41. 53. 55. 
stare, ad alqm: Deus stat ad te 30, 49. 
suasor 'A 3, 18; peccati 31, 22. 
sub: sub uenia uiuimus 33, 17. 24. 
25. 113; sub dolis subtilibus A 2, 
21. 

subdole A 2, 33. 
subdolis insidiis A 2, 93. 
sublimitas, plur: cogitare sublimita- 

tes 32, 192. 
sufferre: destinis sufferat ruinosam 

domum A 4, 86. 

supplicamentum A 2, 140. 231. 234 
(ita et uersio uetus Esai. 1, 13 ap. 
Barnab. 2, 5 et Tertull. adu. lud. 5). 
suscensere 24, 111. 
suscipere: esses susceptus ab aduo- 
cato 1, 176; parentes uestri, qui 
uos suscipiunt 1, 297. 
suspicere : quern iam gaudentes, non 

suspicientes uideatis 17, 155. 
sustentaculum : domus A 4, 88. 

\ 

t pro d : aliquit, aput, obturatur. 
tarn, pro tamen 19, 17 adn; pro iam 
32,371 adn. 



248 



III. Index uerborum et elocutionum 



tartareum cor 18, 27. 

tendere, absol: ad quod gaudebat 

diabolus, inde illi tensum est 21, 40. 
tenere: symbolum 1,300. 
terminare : ipsam (resurrectionem) 

euangelistae scriptis suis termi- 

nauerunt 12, 97. 
terriculum A 2, 69. 
tinguere (= baptizare) 1,254; 7,21. 
tolerator 31, 125. 
transigere se = uictum quaerere 33, 

164. 
transire, pass: transitus est pericu- 

losus dies 12, 72. 
transuersus: de transuerso claman- 

tes 28, 52. 
tritura 7, 47. 

u pro b : aceruos pro acerbos, iuuente 
pro iubente, ora uidi pro o rabidi, 
quamuis pro quam bis. 



u pro o : agnuscunt, cumputo, nulue- 

runt, symbulum. 

uas, ablat. uase, uaso A 9, 325. 326. 
uastator A 5, 6. 
uenenosi susurri 31, 68. 
uenerales, lit ita dicam, epulas 29, 

231. 

uicus, us A 1, 179. 
uiuere, part. fut. uiuiturus 1, 261 ; 12, 

74. 80. 81. 83; 28, 262; al. uictu- 

rus 3, 28; 15, 50; 20, 92. 
unus pro uiuus A 4, 92 adn. 
urguere 28, 117; 30, 116; A 9, 111. 

y pro i: baptysma, baptysta, bapty- 
zare, cybo, desyderamus, dyra, pa- 
radysus, Tyberiadis. 

zelotypia, plur: ubi aegritudines, ubi 
zelotipiae 12, 141. 



249 



ADDENDA ET CORRIGENDA 

Opens huius emendandis erroribus perhumaniter adfuit, qua pollet diligentia, 
uir cl. los. Denk parochus Monacensis; ceterum quae adhuc desunt beneuolus lector 
facilius ignoscet, qui a me externo homine hoc tarn turbido tern pore in Oermania 
editum librum esse meminerit. 

p. 5, tract. I, 157 sq. dicamus quod docuit, dicamus quod nouimus] 

Cf. August. De nat. et gratia 37, 44: ,Credamus igitur quod legimus, 

et quod non legimus nefas credamus adstruere.' 
p. 23, in apparatu critico, pro ,120* lege ,121*. 
p. 45, adnot. ad tract. XI, 149, pro ,p. 18, 1. 21* lege ,tract. I, 109 tsJ 

III, 59 ss*. 
p. 53, adnot. ad tract. XIII, 36 dele ,de sup* : nam forsitan uerbum ,mirari', 

pro eo quod in Vulgata ,negantibus a. omnibus* habetur, in translatione 

ueteri legerit Augustinus. 
p. 62, tract. XVf, 75 anhelans caedem sic certe, aut ,spirans caedem* 

legebat Augustinus, Act. 9, 1: cf. serm. 25, 6; 297, 10; 361, 14. 
p. 64, tract. XVII, 7 lege confidunt. ; 

p. 71, adnot. ad XVIII, 63 lege ,Decouvertes*. 
p. 73, adnot. ad XIX, 24 pro ,praesentium* lege praesentiam. 
p. 77, tract. XXI, 24 pro ,Faeto* lege Fact a. 
p. 92, adnot. ad XXIII, 114 pro ,qarnem* lege earn em. 
p. 117, tract. XXVIII, 1. 286. 290. notatu dignum est, Tabitham nusquam 
,uiduam* appellari nisi in Pseudo-Aug. Spec. 82, 1. 8. 10. 
ibid. 1. 289 texerat] fort, mendum pro ,texuerat*? 
p. 118, adnot. ad XXVIII, 286 Jhabita* etiam per Th. habet cod. Gigas. 
p. 126, adnot. ad XXIX, 223 pro ,10* lege ,11*. 
p. 127, tract. XXX, 19 innocenter] fort, pro ,innocentes' ? 
p. 178, pro ,223* lege ,224'. ' ! 

p. 192, tract. A VII, 39 lege confirmed , , 



250 



-* 




. 



Hi 





, 

f L 

t J 




|j Calvin College & Seminary 
|: Grant Rapids, Michigan 






alvin Coll. & Serffi', 



Mich. 



/ 

' 



O Ll r
Internet Archive Audio

Featured

Top

Images

Featured

Top

Software

Featured

Top

Texts

Featured

Top

Video

Featured

Top

Mobile Apps

Browser Extensions

Archive-It Subscription

Save Page Now

Full text of "Sancti Aureli Augustini Tractatus, sive, Sermones inediti [microform] : ex codice Guelferbytano 4096 : accedunt SS. Optati Mileyitani, Quodvultdei Carthaginiensis episcoporum, aliorumque ex Augustini schola tractatus novem"

See other formats
